Dzisiejszy obszar Śląska Czeskiego jest bardzo zróżnicowany i składa się z kilku regionów: opawskiego, hluczyńskiego, ostrawskiego, cieszyńskiego i jesenickiego. Większa część obszaru leży w kraju morawsko-śląskim, a zachodni kraniec (Jesenicko) w kraju ołomunieckim. W obecnej strukturze administracyjnej Republiki Czeskiej jego granice nie są łatwe do określenia, ponieważ granice Śląska Czeskiego przebiegają obecnie przez terytorium kilku gmin i miast (np. Ostrawa, Frydek-Mistek). Ślad pamięci historycznej Śląska jest tu wciąż widoczny, zarówno w strukturze osadniczej, krajobrazie i twórczej działalności człowieka w nim, jak i w świadomości mieszkańców tych terenów, w ich obyczajach, wartościach i kulturze.

Wielki Atlas Historyczny Śląska Czeskiego" (ATLAS) został stworzony przez multidyscyplinarny zespół ekspertów z dziedziny historii, demografii, socjologii, ekonomii, urbanistyki i nauk przyrodniczych. Synteza wiedzy ekspertów, która jest interpretowana w przyjazny dla użytkownika sposób w systemie ATLAS, stworzyła kompleksowe spojrzenie na rozwój terytorium, które często podlegało dużym zmianom historycznym w ramach obszaru Europy Środkowej. Wojny śląskie to nazwa trzech konfliktów zbrojnych pomiędzy Królestwem Prus a Monarchią Habsburską, toczonych w latach 1740-1763 o kontrolę nad dawnym austriackim Śląskiem. W wyniku tych konfliktów Śląsk został podzielony na część austriacką i pruską (do dziś żyjące i popularnie nazywane "kajzerowską" i "pruską"). W momencie rozpadu Austro-Węgier doszło do sporu o Cieszyn między nowo powstałymi państwami Czechosłowacją i Polską. Kolejnym znaczącym wydarzeniem w przemianach terytorium było wysiedlenie mieszkańców do Niemiec po II wojnie światowej, które dotknęło przede wszystkim region Jesioników. Wszystkie te wydarzenia miały istotny wpływ na pamięć historyczną mieszkańców zamieszkujących te tereny, na ich postrzeganie tożsamości z tym terytorium oraz na rozwój społeczno-kulturowy.

ATLAS integruje wiedzę uzyskaną w ramach projektów badawczych kilku instytucji skupionych na terenie Śląska Czeskiego. Tymi instytucjami są ACCENDO - Centrum Nauki i Badań, Instytut, Wydział Sztuki Uniwersytetu Ostrawskiego, Muzeum Śląskie, zwłaszcza jego Instytut Śląski. Ważna dla powstania ATLASU była również współpraca z cieszyńskim muzeum.

ATLAS składa się z zestawu adnotowanych map reprezentujących obszar Śląska Czeskiego w siedmiu sekcjach dotyczących geografii fizycznej, geografii historycznej, demografii, rozwoju społeczno-kulturowego, procesów gospodarczych, rozwoju krajobrazu oraz tożsamości mieszkańców tego obszaru.

Multidyscyplinarny zespół, dzięki wcześniejszemu wieloletniemu doświadczeniu zawodowemu w pracy nad powyższymi tematami, miał potencjał nie tylko do porównania zmian, ale przede wszystkim do zidentyfikowania zupełnie nowych związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy procesami historycznymi a obecnym stanem społeczeństwa i krajobrazu. Oprócz informacji historycznych i geograficznych, zespół pracował również z socjologicznymi koncepcjami tożsamości i kultury. Środkiem do uzyskania informacji socjologicznych o mieszkańcach badanego obszaru było szeroko zakrojone badanie ilościowe na próbie ludności (3000 respondentów), które zostało pogłębione badaniem jakościowym w postaci 10 dyskusji grupowych w pięciu obszarach badanego obszaru. Uzyskane informacje są włączone do siódmej sekcji ATLAS.

Głównym celem projektu ATLAS jest identyfikacja procesów historycznych, które wpłynęły na ludność i krajobraz po 1848 r. do chwili obecnej na terenie Śląska Czeskiego i powiązanych z nim terytorialnie obszarów.

"klin morawski", opisano wzajemne interakcje między społeczeństwem a krajobrazem, gospodarkę krajobrazową (historia leśnictwa, rolnictwa) oraz inne procesy zachodzące na tym terenie (wpływ górnictwa, wojny). Ogólnie rzecz biorąc, chodzi o rozwój społeczeństwa czeskiego Śląska w procesie modernizacji z wpływem na krajobraz kulturowy, w którym ludzie żyli od wieków. Oprócz celu głównego istnieją cele cząstkowe, które obrazują całą sytuację. Przedstawiono i wyjaśniono przyczynowość rozwoju tożsamości terytorialnej, regionalnej, narodowej i kulturowej, w tym zwiększania zadowolenia mieszkańców z jakości życia i postrzegania krajobrazu, w którym żyją. Dane, które są kartograficznie odwzorowane na terytorium, wyjaśniają długotrwałe procesy gospodarcze i społeczno-demograficzne, w tym ewolucję struktury osadniczej. Jednocześnie, poprzez kompleksowe odwzorowanie specyfiki rozwoju krajobrazu kulturowego, który uległ dramatycznym zmianom, identyfikowane są ślady wydarzeń w krajobrazie w celu udokumentowania zmian, jakie zaszły na tym terytorium. Wielodyscyplinarne podejście do ATLAS pozwoliło na kompleksowe zrozumienie krajobrazu, działań społeczno-gospodarczych w jego obrębie, a także, w rezultacie, rozszerzyło możliwości historycznych prezentacji muzealnych o perspektywy z różnych dyscyplin nauk przyrodniczych i społecznych, które wyjaśniają wzajemnie powiązane historyczne i współczesne wpływy populacji na krajobraz i osady.

Ponieważ przedstawione tu informacje mają zasięg ponadnarodowy, można założyć, że posłużą jako podstawa do bieżącej dyskusji nad problemami tożsamości narodowej oraz do prześledzenia ewolucji relacji między człowiekiem a krajobrazem. Autorzy uważają, że uzyskane informacje mogą być wykorzystane zarówno do prezentacji muzealnych, jak i do edukacji uczniów, studentów i mieszkańców tego terenu.

G łównymi obszarami osadniczymi nizin i ich obrzeży na Śląsku Czeskim są Opawa, Osoblažsko, Hlučínsko, częściowo Bílovecko i przygraniczny obszar Jesenicko. Najstarszymi śląskimi miastami na tym terenie są Opawa i Krnov. Inne części czeskiego Śląska były w tym czasie pierwsze osady były w większości pokryte lasami.

Późniejsze ukształtowanie się sieci osadniczej na większości terytorium związane jest ze średniowieczną kolonizacją, która przyniosła założenie nowych miast i wsi, z których większość przetrwała do dnia dzisiejszego. Od XII w. miała miejsce kolonizacja wewnętrzna, w której główną rolę odgrywała ludność autochtoniczna, ale przeobrażenia subpaństwowe związane były z kolonizacją zewnętrzną, która rozpoczęła się w drugiej połowie XIII w., była kontynuowana w XIV w., a na terenach górskich trwała jeszcze później. Była to inicjatywa władców oraz wysokich przedstawicieli Kościoła i szlachty. W tym procesie lasy były stopniowo tracone poprzez karczowanie i wycinanie na korzyść powiększającego się obszaru krajobrazu rolniczego. Na Śląsk przybywali koloniści z różnych krajów. Przeważył nurt niemiecki, który podążał w górę Łaby przez Czechy, Morawy i Śląsk, a jego celem były Górne Węgry. Osadnicy przynieśli nowe normy prawne zarówno dla ludności miejskiej (zwierciadło szwabskie i saskie), jak i wiejskiej (prawo emfiteutyczne). Napływ ludności spowodował zasiedlenie wyżej położonych terenów, gdzie powstało szereg nowych wsi, których ludność musiała radzić sobie z niekorzystnymi warunkami naturalnymi.

Lokalizatorzy w imieniu właścicieli ziemskich zakładali nowe miasta na tzw. zielonej murawie (na do tej pory niezamieszkanym terytorium) lub na terenie dawnych wiosek. Te miasta, w przeciwieństwie do starszych, „rozwiniętych” miast charakteryzują się regularnym planem. Jako pierwsze powstawały tzw. miasta górne, do których nowych osadników przyciągały wielkie bogactwa mineralne Śląska (Góry Złote). Ich patronami byli często biskupi wrocławscy i książęta piastowscy. Nowe impulsy w osadnictwie przyniosła również budowa lub rekonstrukcja średniowiecznych grodów (Hradec nad Morawicą, Hukvaldy, Landek, Vikštejn itd.). Ukształtował się nowy model produkcji rolnej, który doprowadził do rozszerzenia systemu trójpolowego (zima, wiosna, ugór). Dzięki regularnemu rozmieszczeniu gruntów ornych nastąpiło przejście od produkcji ekstensywnej do intensywnej, a narzędzia rolnicze zostały udoskonalone.

Zauważalną ingerencją w rozwój osady w XV wieku były węgierskie kampanie wojenne. Wiele zamków zostało zdobytych, a wsie zniszczone, z których wiele nie zostało odbudowanych. Szlachta wykorzystywała to do przejmowania niezasiedlonych ziem i powiększania swoich majątków. Obok rosnącego zainteresowania wydobyciem metali szlachetnych (złoto, srebro), wzrosła również aktywność gospodarcza szlachty (np. nowe ukierunkowanie na wydobycie rud żelaza i hutnictwo). W regionie Poodrie rozwijała się hodowla ryb i powstawały nowe osady.

Od początku XVI wieku zaczęło się nowe zjawisko, jakim była tzw. kolonizacja wołoska. Wołosi przybyli do Cieszyna i wschodnich Moraw ze wschodu wzdłuż łuku karpackiego. Ich specyfiką był górski sposób hodowli bydła i produkcji wyrobów owczarskich. Na wiosnę stada pędzono do bacówek w górach, gdzie w niezadaszonych zagrodach (kosharach) przetrzymywano je do jesieni. W XVII wieku w górę rzek i potoków rozprzestrzeniła się również tzw. kolonizacja pasterska, a obie te grupy przenikały się i łączyły. Wojna trzydziestoletnia doprowadziła do wyludnienia ludności oraz dewastację osiedli - miast i wsi, zwłaszcza na trasach ruchów wojsk i starć. Nie nastąpiły natomiast większe zmiany w sieci osadniczej. W okresie powojennym nastąpiła kulminacja procesu umacniania gospodarki włościańskiej, zróżnicowanie szlachty, w tym zmiany w składzie? majątku (odejście niekatolików).

Ostatnią ingerencją w warunki osadnicze tradycyjnego jeszcze społeczeństwa była parcelacja dworów i kolonizacja józefińska związana z zakładaniem nowych osad. Wynikało to z faktu, że wpływy podatkowe z rozparcelowanych gruntów były wyższe niż dochody z własnej działalności rolniczej właścicieli. Z inicjatywy austriackiego ekonomisty Raaba powstały tzw. osiedla raabizacyjne, charakteryzujące się bardzo regularnym układem przestrzennym. Na terenie czeskiego Śląska należały do nich Ditrichštejn (dziś część miasta Jese- ník), Lipina (dziś część gminy Štáblovice), Tábor (dziś część gminy Velké Heraltice) i inne. W XVIII wieku długotrwały proces zasiedlania krajobrazu został w zasadzie zakończony. Nowe impulsy przyniosła industrializacja, która rozwijała się od XIX wieku, a także masowe wsparcie dla górnictwa i rozwój przemysłu ciężkiego w Czechosłowacji po II wojnie światowej.

N ajstarsze tereny osadnicze na niższych wysokościach charakteryzują się skoncentrowanymi typami wsi (wsie ulicowe, ulicówki, wsie przydrożne) z polami uprawnymi ułożonymi w tzw. tor, ewent. pługi wzdłużne. O ile sama osada jest stosunkowo zwarta, o tyle grunty właścicieli podzielone są na tory, które dalej dzielą się na wąskie pasy, zwane też pentelami.

Na terenach środkowych, porośniętych wcześniej ciągłymi lasami i zasiedlonych w okresie późnośredniowiecznej kolonizacji, wsie mają bardziej luźny, ale regularny układ z większymi odległościami między zagrodami. Osią tych szeregowych wsi, zwanych inaczej leśnymi, jest zazwyczaj strumień i droga. W odróżnieniu od poprzedniego typu gospodarstwa właścicieli skupione są w pasie za zagrodami, tworząc tzw. pole orne. Granice tych pasów są jeszcze w wielu miejscach widoczne dzięki dojrzałym drzewom, które je otaczają. Rozległy obszar wsi łanowych obejmuje cały Wysoki i Niski Jesionik z wyjątkiem najwyższych wzniesień i części Poodří i Podbeskydí. Do najlepiej zachowanych należą pługi linowe w rejonie Holčovic.

Wsie łańcuchowe podregionu beskidzkiego i części ostrawskiego mają podobny, ale jeszcze luźniejszy i mniej regularny układ, tworząc typ przejściowy do trzeciego i najmniej regularnego typu - rozproszonego osadnictwa Śląska Cieszyńskiego z pluwialnym układem podzielonych sekcji. Nieregularny układ mają również masowe wsie położone na wyższych wysokościach Beskidów. Wsie typu mieszanego występują jednak również na Śląsku Czeskim.

Zachowane miasta czeskiego Śląska noszą, poza nielicznymi wyjątkami, cechy założonych miast kolonialnych z regularnym rdzeniem w postaci centralnego placu o kwadratowym lub prostokątnym planie i z mniej lub bardziej prostokątną siatką dróg wybiegających z niego. Wyjątkiem są Krnov i Opawa (oraz Cieszyn po stronie polskiej), nieregularny układ których wskazuje na starsze pochodzenie. Nowe miasta powstawały również na miejscu wcześniejszych wsi, które obejmowała nowa parcelacja. Miasto Hawierzów zostało założone dopiero w stosunkowo niedawnych czasach (w 1950), a także Czeski Cieszyn, który został zbudowany zgodnie z planem urbanistycznym jako nowe miasto po podziale Cieszyna przez granicę polsko-czeską. Do wymarłych osad należy pierwotna łanowa wieś Karviná (obecnie Karviná-Doly), która musiała ustąpić miejsca wydobyciu kamiennego węgla.

1. Albrechtice Valštejn
2. Úvalno
3. Bludovice
4. Vendryně

P rzebieg granicy państwowej miała ustalić wspólna komisja graniczna powołana na podstawie instrukcji Marii Teresy z 8 września 1742 roku.Naturalne przeszkody przyrodnicze (zbiorniki wodne, pasma górskie) oraz dominanty w krajobrazie (drogi, ważne punkty orientacyjne) miały stanowić wytyczne do wyznaczenia granicy. Komisja pracowała nieprzerwanie przez prawie miesiąc (od 22 września do 20 października 1742 r.), a wynikiem jej obrad było 18 protokołów, które 6 grudnia 1742 r. zostały potwierdzone jako tzw. reces graniczny w Raciborzu. Po częściowych modyfikacjach kształt nowej granicy państwowej został ratyfikowany 14 sierpnia 1743 r. w Wiedniu.

Wytyczanie granicy bezpośrednio w tych miejscach rozpoczęto 22 września 1742 roku na granicy Cieszyna i Pszczyńska u zbiegu rzek Beli i Wisły w pobliżu wsi Dědice. Granica na tym obszarze była wyznaczona przez rzekę Wisłę aż do miasta Strumień, ale dalej na zachód przebiegała przez tereny otwarte, co doprowadziło do konieczności rozstrzygnięcia szeregu sporów pomiędzy właścicielami gruntów po obu stronach linii granicznej. Po stronie cieszyńskiej granicę tworzyły majątki Zbytkov, Bonkov, Rychuld i Zebrzydowice, gdzie granica po stronie pruskiej zaczęła stykać się z dolnym majątkiem Vladislav. Granica państwa przebiegała następnie wzdłuż biegu rzeki Petrůvki aż do jej zbiegu z rzeką Olzą. Podążał on wzdłuż biegu tej rzeki na północny zachód, aż do jej ujścia do Odry w miejscowości Kopytov. Jedynym znaczącym wyjątkiem był obszar w pobliżu Věřňovic, gdzie komisarze respektowali konieczność zachowania integralności majątku, który był częścią niższego majątku Německá Lutyně. Granica biegła w górę rzeki Odry aż do jej zbiegu z rzeką Opawą w Trzebowicach. W konsekwencji dolny majątek Bogumina został podzielony na dwie części, z których Austriakom przypadło samo miasto oraz wsie Kopytow, Pudlov i Šunychl, natomiast po stronie pruskiej zamek Bogumin ze Starym Dworem oraz wsie Zabełków, Odra, Olza, Velké Hořice i Belšnice.

W Księstwie Opawskim rzeka Opawa stanowiła granicę jego centrum prowincji. Tereny na prawym brzegu rzeki, tj. przedmieście Raciborza, wieś Kateřinky i należące do miasta pola uprawne, pozostały częścią stolicy Śląska Austriackiego. Niedaleko za nią, w kierunku północno-zachodnim, granica koło wsi Vávrovice wróciła na rzekę Opawę, wzdłuż której przebiegała w kierunku w górę rzeki do miasta Krnov. Podobnie jak w przypadku Opawy, i tutaj jej prawobrzeżne przedmieścia pozostały częścią teritorium austriackiego. Linia graniczna biegła dalej strumieniem Opavicy, co spowodało podział kilku majątków i gospodarstw. Podobna sytuacja panowała przy wyznaczaniu granic tzw. enklaw morawskich, które jednak pozostawały w dużej mierze związane z monarchią habsburską.

Sytuacja była dość skomplikowana w Księstwie Nyskim, gdzie komisarze nie mogli skorzystać z naturalnych przeszkód, jak w przypadku innych omawianych terytoriów, i w związku z tym byli zmuszeni do kierowania się przebiegiem lokalnych dróg, małych cieków wodnych i innych punktów orientacyjnych, przy czym w pierwszej kolejności uwzględniano granice poszczególnych majątków ziemskich szlachty. Nie zawsze jednak było to możliwe. Nowe granice w najbardziej widoczny sposób dotknęły posiadłości Velké Kunětice i Bílá Voda. Kolejne spory, które rozgorzały między właścicielami posiadłości po obu stronach granicy, musiały być rozwiązywane w sposób częściowy nawet po rozwiązaniu komisji granicznej, której ostatnie posiedzenie odbyło się w Białej Wodzie 20 października 1742 roku.

Podczas wytyczania granicy komisarze i upoważnieni przez nich pracownicy mieli ustawiać w terenie drewniane słupki, przez które przebiegać miała linia graniczna. W sumie po stronie austriackiej ustawiono ich 138. Na słupach znajdowały się również znaki, na których namalowana była korona królewska, z której wyłaniał się czerwony płaszcz królewski podszyty gronostajami. Na płaszczu widniały złote inicjały: M.T.R.I.H.B.R, skrót od imienia i tytułu monarchy w wersji łacińskiej. W tłumaczeniu czytamy: Maria Teresa, cesarzowa rzymska i królowa czeska. Drewniane słupki nie wytrzymywały jednak długo warunków atmosferycznych i dlatego zostały zastąpione kamieniami granicznymi. Każdy z nich posiadał oznaczenie numeryczne, a w górnej części godło korony cesarskiej lub orła pruskiego albo kombinacji obu. Ich lokalizacja została naniesiona na specjalne mapy. Tylko na terenie granicy Księstwa Cieszyńskiego zainstalowano ich około 50, z czego około dwudziestu zachowało się do dziś jako pamiątka po nieistniejącej już od dawna linii granicznej. Granica ustalona jesienią 1742 roku obowiązywała aż do końca monarchii w 1918 roku.

D nia 30 października 1918 r. Niemcy śląscy proklamowali istnienie województwa sudeckiego z siedzibą w Opawie, które obejmowało prawie cały zachodni Śląsk, niemieckie tereny północnych Moraw i przyległe części wschodnich Czech. Jego powierzchnia wynosiła 6 536 km2. Sudety miały zostać przyłączone do Austrii. Po szybkiej interwencji rządu czechosłowackiego i zajęciu przez wojsko Opawy, Krnova i Jesenicka w drugiej połowie grudnia 1918 r. rozwiązano wszystkie władze Sudetów, a administrację tej części byłego Śląska Austriackiego w jej historycznych granicach ustalonych w 1742 r. przejął ponownie Śląski Rząd Prowincjonalny.

Rząd czechosłowacki domagał się jednak aneksji lewobrzeżnego terytorium wokół rzeki Opawy. Była to południowa część regionu Racibórz, tzw. region Hlučín, gdzie na powierzchni prawie 316 km2 żyło około 50 000 mieszkańców. Przyłączenie Hlučínska do Czechosłowacji było przewidziane w traktacie pokojowym podpisanym z Niemcami w Wersalu 28 czerwca 1919 r. Mimo oczywistego sprzeciwu większości miejscowej ludności, Hlučínsko zostało przyłączone do terytorium Czechosłowacji bez plebiscytu 4 lutego 1920 r. Prace komisji de-limitacyjnej trwały do 1923 r., kiedy to przyłączono dodatkowo wsie Hata i Píšt', a wieś Ovsiště zwrócono Niemcom.

Najbardziej skomplikowana sytuacja była w Cieszynie. Przedstawiciele części polskiej reprezentacji utworzyli w Cieszynie 19 października 1918 r. własną grupę zwana Radą Narodową Księstwa Cieszyńskiego, która w oświadczeniu z 30 października 1918 r. zażądała przyłączenia całego Cieszyna w jego historycznych granicach do odrodzonej Polski. Jeszcze tego samego dnia Czesi rozpoczęli organizację Wojewódzkiego Komitetu Narodowego dla Śląska i 1 listopada w Ostrawie zgodzili się na objęcie rządów na całym terytorium Śląska. Tymczasowa linia demarkacyjna, o której ostatecznym kształcie miały zadecydować rządy obu państw, została ustalona 5 listopada 1918 r. zgodnie ze składem narodowościowym rad miejskich. Po ogłoszeniu przez rząd polski pod koniec listopada 1918 roku wyborów do Sejmu Ustawodawczego, które zgodnie z życzeniem Krajowej Rady Narodowej miały się odbyć 26 stycznia 1919 roku również na terenie Cieszyna, rząd czechosłowacki zdecydowanie sprzeciwił się temu krokowi i pod koniec stycznia 1919 roku zbrojnie zajął część Cieszyna aż do górnego biegu Wisły. Po interwencji uzgodnionych mocarstw i długich negocjacjach Rada Ambasadorów w Spa 28 lipca 1920 r. postanowiła, że Cieszyn zostanie podzielony w następujący sposób - Czechosłowacja otrzyma, zgodnie ze swoimi minimalnymi wymaganiami, okręg ostrawsko-karwiński i kolej koszycko-bohumińską, czyli z historycznego terytorium księstwa o powierzchni ok. 1270 km2, na którym mieszkało ok. 300 tys. mieszkańców. 1 012 km2 z 140 000 mieszkańców zostało przyłączonych do Polski. Administrację uznanych części Ziemi Cieszyńskiej przekazano rządowi czechosłowackiemu i polskiemu 10 sierpnia 1920 r. Cztery lata później granica została dodatkowo zmodyfikowana, gdy osada Hrczawa została przyłączona do Czechosłowacji.

Nowo wytyczone granice wyznaczano kamieniami granicznymi z wyrytymi skrótami nazw państw i rokiem, w którym je położono. Ponadto na przejściach granicznych w całej Czechosłowacji w latach 1925-1926 postawiono w sumie 232 graniczne słupki orientacyjne z tłoczonej blachy stalowej, pomalowane w formie stylizowanej flagi państwowej oraz dwie żeliwne tarcze z lwem z małego godła państwowego. 45 z nich zainstalowano na przejściach granicznych na terenie czechosłowackiego Śląska.

Rząd polski wykorzystał również napięcia polityczne, których kulminacją był dyktat hitlerowskich Niemiec w 1938 r. o oddaniu czechosłowackiego terytorium przygranicznego. W kilku notach dyplomatycznych domagała się natychmiastowej ewakuacji czechosłowackiej części Cieszyna, gdzie była najliczniejsza mniejszość polska, i przekazania tego terytorium państwu polskiemu. Konfiskata objęła całe powiaty Czeski Cieszyn i Frysztat, częściowo dotknęła trzy wsie w powiecie frydeckim (Šenov, Vojkovice i Žermanice), a później inne mniejsze części powiatu Moravská Ostrava (Hrušov, Heřmanice, Michálkovice, Radvanice i Slezská Ostrava), natomiast Morávka została 10 grudnia 1938 r. włączona jako część frydeckiego okręgu politycznego do II Rzeczypospolitej, która od 16 marca 1939 r. znalazła się w granicach historycznego Śląska w Protektoracie Czech i Moraw. Powierzchnia terytorium objętego okupacją polską wynosiła około 830 km2.

Śląsk Zachodni został włączony do Rzeszy 20 listopada 1938 r. na podstawie protokołu podpisanego przez Czechosłowację i Niemcy. Okręg rządowy Opawa stał się częścią Sudetów, a region Hlučín został włączony od października 1938 r. do okręgu Racibórz w okręgu rządowym Opole w województwie śląskim (od 1941 r. Górny Śląsk).

Część Cieszyna znajdująca się pod okupacją polską została zajęta przez wojska niemieckie w pierwszym dniu II wojny światowej, tj. 1 września 1939 r., i włączona do Rzeszy jako część okręgu rządowego Katowice.

Po zakończeniu II wojny światowej polskie roszczenia terytorialne nie zostały zaakceptowane, a po interwencji Związku Radzieckiego obie strony zostały zmuszone do podpisania 10 marca 1947 r. traktatu sojuszniczego. Ostateczna decyzja o kształcie granicy państwowej zapadła dopiero po podpisaniu 13 czerwca 1958 r. w Warszawie Traktatu Czechosłowacko-Polskiego, przyjętego przez Zgromadzenie Narodowe Republiki Czechosłowackiej na posiedzeniu 18 września tego samego roku. Na Śląsku dokonano w sumie 43 zmian, z których najbardziej znaczące miały miejsce w okolicach Krnova u zbiegu rzek Opavicy i Opavy.

W 1742 r. nastąpił podział Śląska na pierwotne księstwa (lub ich części) i mniejsze posiadłości. Jako zupełnie nowa jednostka terytorialna potrzebowała jednak centralnej instytucji administracyjnej, dlatego też w 1743 r. powołano do życia Kancelarię Królewską, na czele której stanął prezident i kilku radnych (liczba radnych zmieniała się z czasem). Reforma administracyjna z 1749 roku zmieniła nazwę na Reprezentację i Izbę Królewską, ale jej kompetencje pozostały niezmienione. W czasie drugiej reformy administracyjnej za panowania Marii Teresy w 1763 r. przywrócono mu pierwotną nazwę i funkcjonował jako Urząd Królewski w Opawie. Za Józefa II urząd ten został zniesiony, a w latach 1782-1783 Śląsk Austriacki został połączony z Morawami w jeden organ administracyjny - gubernię morawsko-śląską w Brnie. W tym czasie również Śląsk austriacki został po raz pierwszy podzielony na mniejsze jednostki administracyjne - kraje. Pod gubernię podlegały urzędy ziemskie opawski i cieszyński, na czele których stali hetmani ziemscy. Te organy administracji państwowej przetrwały do reform z lat 1848-1850. Przez cały okres od 1742 r. do połowy XIX w. funkcjonowała jeszcze dotychczasowa administracja klas wyższych oraz Sejm Śląski. W ten sposób kraj został podzielony na domeny (dominia), które były zarządzane przez władze klas wyższych.

Wraz ze zniesieniem pańszczyzny w 1848 r. zlikwidowano dominia i zastąpiono je urzędami administracji państwowej. Na najniższym szczeblu utworzono gminy jako organy samorządu terytorialnego, nad którymi nadzór sprawowały starostwa powiatowe zarządzające tzw. okręgami politycznymi. Jedyne miasto śląskie, które uzyskało specyficzny status, Statutowe Miasto Opawa, miało również obowiązki starostwa. Sądownictwo zostało oddzielone od administracji politycznej w ten sposób, że każdy okręg polityczny został dodatkowo podzielony na kilka okręgów sądowych. Władze regionalne zostały zniesione, a na Śląsku Austriackim nie zastąpiły ich żadne samorządy regionalne (organy administracji politycznej), jak to miało miejsce na Morawach i w Czechach. Na szczycie administracji prowincji stała gubernia, na której czele stał gubernator. Na Śląsku Austriackim, wobec braku samorządu wojewódzkiego, gubernator pełnił jednocześnie funkcję prezydenta wojewódzkiego i był bezpośrednim przełożonym starosty. Państwo morawsko-śląskie zostało podzielone, a Śląsk był ponownie reprezentowany jako samodzielne państwo, reprezentowane na szczeblu administracji państwowej przez gubernię z siedzibą w Opawie. Wciąż istniał też wybierany organ samorządowy - Konwent Śląski (od 1861 r. zwany Śląskim Sejmem Prowincjonalnym).

Ponieważ gubernatorstwo było organem administracji państwowej, a samorządy regionalne obradowały jako władze samorządowe, w 1853 r. gubernatorstwo zostało zastąpione przez Śląski Rząd Regionalny w Opawie, który łączył kompetencje i zadania rządu regionalnego i gubernatorstwa. Śląski Rząd Prowincjonalny pełnił funkcję najwyższego organu administracyjnego do końca istnienia Śląska Austriackiego. W 1860 r. został zniesiony, a Śląsk połączony z Morawami, ale zmiana ta trwała tylko rok i od 1861 r. Śląsk istniał ponownie jako samodzielne państwo z rządem prowincjonalnym. Na jego czele stał prezydent prowincji.

W 1849 r. na Śląsku Austriackim utworzono siedem okręgów politycznych - Bruntál, Frývaldov (Jeseník), Krnov, Opava, Frýdek, Těšín i Bílsko. Istniały 22 okręgi sądowe - Bílsko, Skočov, Strumeň, Jablunkov, Těšín, Fryštát, Bogumin, Frýdek, Bílovec, Klimkovice, Odry, Opava, Vítkov, Albrechtice, Krnov, Osoblaha, Bruntál, Horní Benešov, Cukmantl (Zlaté Hory), Frývaldov (Jeseník), Javorník i Vidnava. Kiedy w 1855 roku miała miejsce kolejna reforma administracyjna, zniesiono okręgi polityczne, część ich kompetencji przekazano rządowi prowincjonalnemu, a część okręgom sądowym, które zaczęły być zarządzane przez mieszane urzędy okręgowe. Na ich czele stali starostowie.

W 1868 r. ponownie rozdzielono administrację sądową od politycznej. Okręgi sądowe pozostały bez zmian, jedynie w 1869 r. powstał kolejny okręg sądowy Vrbno (z Bruntala), w 1873 r. Jindřichov (z Osoblahy) i w 1904 r. Polská Ostrava (z Bogumina). Dla administracji politycznej ponownie utworzono gubernatorstwa powiatowe z gubernatorami na czele. Śląsk austriacki został podzielony na siedem okręgów politycznych, ale nie były to te same okręgi, co przed 1855 rokiem - Bruntál, Frývaldov (Jeseník), Krnov, Opava, Frysztat, Cieszyn i Bílsko. Opawa jako miasto statutowe posiadała kompetencje starostwa powiatowego, a miasta Bílsko i Frydek uzyskały w późniejszym czasie specyficzny status. W ten sposób powstała trójinstancyjna administracja państwowa (gubernatorstwo powiatowe - rząd prowincjonalny - państwo). Ten system administracyjny trwał do końca monarchii, dopiero z czasem pojawiła się potrzeba bardziej racjonalnego podziału jednostek administracyjnych, dlatego w 1896 r. z powiatu opawskiego wydzielono powiat polityczny Bílovec, a w 1901 r. z powiatu cieszyńskiego wydzielono powiat polityczny Frýdek. Składał się z jednego okręgu sądowego - frydeckiego, ale w 1904 r. dodano do niego okręg sądowy Polská Ostrava.

Samorząd miał też trzy instancje. Na najniższym szczeblu reprezentowały ją zarządy gminne, na średnim - od 1898 r. powiatowe komitety drogowe, a na szczeblu wojewódzkim - Sejm Śląski.

P odstawowym prawem niepodległego państwa czechosłowackiego stała się tzw. norma recepcyjna, która utrzymywała w mocy wszystkie dotychczasowe austro-węgierskie ustawy i przejęła austro-węgierską administrację publiczną. W ten sposób w Opawie nadal funkcjonował Śląski Urząd Wojewódzki, ale w tym samym czasie różne partie polityczne podejmowały kroki w celu przejęcia władzy poprzez komitety narodowe. Ważnym organem był Wojewódzki Komitet Narodowy dla Śląska z siedzibą w Morawskiej Ostrawie, który powstał 31 października 1918 r. Sejmik Wojewódzki nie został odnowiony, więc jako instytucja samorządowa pozostał tylko Komitet Wojewódzki, który w 1919 r. został przekształcony w Wojewódzką Komisję Administracyjną.

Komitety narodowe powstawały również na poziomie powiatów i gmin i na krótko przejęły administrację państwową. Poza tym do tego układu zostały na nowo włączone powiaty Frývaldov (Jeseník), Bruntal, Krnów, Opawa, Bílovec, Frysztat i Czeski Cieszyn (w ramach secesji części Cieszyna), miasta statutowe Opawa i Frýdek oraz powiat Hulczyn. Okręgi polityczne zostały następnie podzielone na pierwotne okręgi sądowe, których na Śląsku Czechosłowackim było 23.

W 1928 roku przeprowadzono reformę administracyjną na podstawie tzw. ustawy o organizacji, zgodnie z którą państwo zostało podzielone na cztery kraje - czeski, morawsko-śląski, słowacki i podkarpacki. Śląsk został połączony z Morawami, a Brno stało się siedzibą władz regionalnych. Tym samym przestał istnieć samorząd prowincji śląskiej. Administracja i samorząd zostały połączone na szczeblu wojewódzkim, powiatowym i gminnym. W Brnie utworzono urząd prowincjonalny z kompetencjami także dla Śląska, na czele z prezydentem prowincji, który miał do dyspozycji radę, komitet i komisje. W ten sam sposób podzielone były władze powiatowe, na czele stał starosta, który miał do dyspozycji radę, komitet i komisje. Okręgi te były identyczne jak poprzednie okręgi polityczne. Na poziomie gminy istniał burmistrz, rada gminy, zarząd gminy i komisje.

Po układzie monachijskim duża część czechosłowackiego Śląska została przyłączona do Rzeszy i stała się częścią Kraju Sudeckiego. Podlegał rządowemu powiatowi opawskiemu, który dzielił się na 15 powiatów wiejskich z landratami na czele i powiat miejski z burmistrzem na czele. W sumie było sześć śląskich powiatów - Bílovec, Bruntal, Frývaldov (Jeseník), Krnów i Opawa (miejski i wiejski). Region Hulczyn został przyłączony bezpośrednio do Rzeszy i stał się częścią okręgu Racibórz. Po zajęciu przez Polaków tzw. Zaolzia utworzono powiaty cieszyński i frysztacki, które podlegały województwu śląskiemu z siedzibą w Katowicach. Po zajęciu tych terenów przez wojska niemieckie oba powiaty zostały połączone w jeden powiat cieszyński, który wszedł w skład katowickiego okręgu rządowego prowincji śląskiej z siedzibą we Wrocławiu, na czele z prezydentem naczelnym. W 1941 r. województwo śląskie zostało podzielono i utworzono województwo górnośląskie z prezydentem rządu w Katowicach. W ramach tzw. drugiej republiki pozostał tylko okrojony powiat frydecki, do którego przyłączono kilka gmin byłego powiatu Czeski Cieszyn. Terytorium to w 1939 roku stało się częścią Protektoratu Czech i Moraw. Powiat frydecki został zlikwidowany w 1942 roku i włączony do powiatu Mistek. Terytorium podlegało Oberlandratowi w Morawskiej Ostrawie.

Po II wojnie światowej przywrócono podział administracyjny sprzed 1938 roku, ale administrację przejęły Komitety Narodowe w miejsce dawnych władz na podstawie programu rządu koszyckiego. Z okresu okupacji pozostało włączenie dzielnicy Frydek do dzielnicy Mistek oraz istnienie statutowego miasta Ostrawa (dzielnica Morawska Ostrawa została zlikwidowana). Na terenach z przewagą ludności niemieckiej powoływano powiatowe i gminne komisje administracyjne. Na szczeblu wojewódzkim Śląsk był zarządzany przez Morawsko-Śląski Wojewódzki Komitet Narodowy w Ostrawie. Konstytucja z 9 maja 1948 r. nie mówiła jednak o wojewódzkich komitetach narodowych, lecz dzieliła komitety narodowe na komitety lokalne, powiatowe i regionalne. 1 stycznia 1949 r. powołano wojewódzkie komitety narodowe, których organami wykonawczymi były: rada, przewodniczący (i jego zastępcy), urzędnicy i komisje. Terytoria regionów nie respektowały granic województw. Region ostrawski obejmował śląskie powiaty: Bílovec, Czeski Cieszyn, Frysztat, Hulczyn, Krnów, Opawa, Ostrawa i Vítkov. Powiaty Bruntal i Jeseník zostały włączone do Kraju Ołomunieckiego.

W 1960 r. miała miejsce kolejna reforma administracyjna, która utrzymała system regionalny, ale zmieniła podział regionów i zmniejszyła liczbę regionów i dystryktów. Czechosłowacki Śląsk wraz z przyległymi częściami Moraw stał się częścią jednego Kraju Północnomorawskiego, który był podzielony na 10 powiatów, z których powiaty ostrawski, frydecko-mistecki, kar- winacki, opawski, bruntalski i szumperkowski leżały na Śląsku lub z nim kolidowały. Okręgi te istniały nawet po 1990 roku, kiedy to zniesiono regiony, a główną administrację publiczną sprawowały władze okręgowe. W 1994 roku dołączył powiat Jeseník. W 1997 r. przyjęto ustawę o utworzeniu wyższych jednostek samorządu terytorialnego, którymi były województwa z urzędami wojewódzkimi. Powiaty zostały utworzone w 2000 roku i większa część Śląska Czeskiego znalazła się w kraju morawsko-śląskim, tylko powiat jesenicki w kraju ołomunieckim. W 2002 roku, w ramach drugiego etapu reformy administracji terytorialnej, zlikwidowano urzędy powiatowe, a pozostawiono jednostki terytorialne - powiaty. Kompetencje te zostały częściowo przekazane władzom regionalnym, a częściowo gminom o rozszerzonych kompetencjach.

O zdobny charakter zabudowy wiejskiej w różnych częściach Śląska Czeskiego jest widoczny z poziomu gruntu, ale szczególnie widoczny jest z lotu ptaka. Pod pojęciem zagospodarowania rozumiemy przede wszystkim projekt urbanistyczny, czyli kompozycję układu przestrzennego w skali osiedla i przyległych części krajobrazu, a nie projekt architektoniczny poszczególnych budynków. Dla zilustrowania rozwoju zabudowy wybrano charakterystyczne obszary typologiczne: region Jesenicka, Opawy, Frysztatu (Karwiny) i Cieszyna.

Najstarszym obszarem osadniczym jest obszar nizin, takich jak Nizina Śląska (Opawa, Hulczyn i Osoblažský výběžek). Charakteryzują się one stosunkowo zwartą koncentracją wsi. Z reguły mają domy ustawione blisko siebie wzdłuż drogi lub placu wiejskiego. Wnętrze jest znacznie oddzielone od pól płotami ogrodowymi i drogami. Pola, czyli orka, podzielone są na bloki - linie, które następnie dzielone są na wąskie pasy - pentle. Pentele w różnych liniach mogą należeć do tego samego budynku.

Jesioniki są młodszym obszarem zasiedlonym głównie w okresie wysokiego i późnego średniowiecza (kolonizacja niemiecka). Występują tu rozplanowane, zwykle wydłużone wsie tarasowe i wsie leśne. Domy rozmieszczone są luźno wzdłuż drogi lub strumienia, a ich rozstaw zależy od szerokości pasa pól (orki) rozciągającego się za klepiskiem każdego gospodarstwa.

Na obszarze na wschód od Ostrawy, podobnie jak w Podbeskidziu, planowy charakter wsi szeregowych jest mniej wyraźny niż w leśnych wsiach lanowych, zagrody są rozmieszczone zgodnie z drogą w nieregularnych granicach. Ten typ przejściowy nazywany jest wsią łańcuchową. W górzystych rejonach Beskidów wsie najmłodszego osadnictwa mają luźniej zgrupowany plan masowy. Są one typem przejściowym pomiędzy wioskami i odizolowanymi wioskami.

Wsie z drogami masowymi w regionie Frysztatu (Karwiny) i Cieszyna charakteryzują się nieregularną zabudową wzdłuż dróg. Rozproszony rozwój Śląska związany jest tu ze zmianą sposobu utrzymania i wzrostem liczby ludności, który datuje się od końca XVIII wieku.

Oprócz wyżej wymienionych typów osiedli wiejskich na terenie północnych Moraw i Śląska można znaleźć przejściowe formy osiedli noszące cechy kilku typów. Należy podkreślić, że charakter osady zmieniał się w czasie, osady powstawały i znikały, pierwotny charakter osady był przykrywany "nową warstwą".

Podstawowe typy miast. Miasta na terenie północnych Moraw i Śląska można podzielić według typu podzielone na następujące grupy: najstarsze miasta rozwojowe, przedkolonialne, o nieregularnym podłożu (Opawa, Krnów), miasta założone planowo w fazie kolonizacji w okresie wysokiego średniowiecza, które charakteryzują się prostokątnym planem rdzenia i kwadratowym (Bruntal, Beneszów Górny, Hulczyn) lub prostokątnym (Osoblaha, Bílovec, Klimkovice) kształtem placu, miasta powstałe z wiosek, pozbawione centralnego rynku o charakterze miejskim (Město Albrechtice, Śląska Ostrawa, Rychvald), miasta nowoczesne, których funkcja miejska powstała w kontekście industrializacji (Třinec), oraz miasta zaplanowane częściowo lub w całości według nowoczesnego planu regulacyjnego (Czeski Cieszyn, Hawierzów, Nový Bogumin, częściowo "nowa" Karviná i "nowa" Orlová).

Rozwój według obszarów. Podstawą do badania rozwoju terenów zabudowanych są mapy stabilnych kataster z lat 1830-1840, pruska mapa wojskowa z 1877 roku, zdjęcia lotnicze z 1955 roku oraz regularnie skanowane kolorowe ortofotomapy z okresu po 2000 roku.

Jesenicko. Krajobraz Jesioników nie jest w dużym stopniu dotknięty początkiem industrializacji, nowe zakłady produkcyjne znajdują się głównie w miastach. W drugiej połowie XIX wieku Krnów stał się centrum przemysłu i handlu w regionie. Fundamentalne znaczenie dla miasta miało wytyczenie nowej drogi do Osoblahy oraz budowa węzła kolejowego w 1872 roku. Obok fabryk, po wszystkich stronach śródmieścia powstały nowe dzielnice mieszkaniowe. Niestety, pod koniec II wojny światowej miasto zostało poważnie zniszczone. Z historycznego rdzenia pozostał tylko tors, dzieła zniszczenia dopełniła socjalistyczna ekspansja. Zewnętrzne dzielnice mieszkaniowe były mniej zaburzone, ale prefabrykowana zabudowa nie zachowała przedwojennej sieci ulic. Pod koniec II wojny światowej w podobny sposób zniszczone zostały inne miejscowości, w tym przede wszystkim Osoblaha. Wyburzenie historycznych rdzeni i nieczułe nowe budownictwo zniszczyły osady w sposób nieodwracalny. W wielu z nich zniknął centralny plac i zastąpił go węzeł drogowy (Andělská Hora), inne utraciły status miasta z powodu spadku liczby mieszkańców (Osoblaha).

Wraz z początkiem industrializacji ludność wiejska przenosi się do ośrodków przemysłowych w poszukiwaniu pracy, a jej liczba zaczyna maleć. Pod koniec XIX wieku w Jesionikach przeważały wsie o niekorzystnym bilansie ludnościowym. Największy spadek nastąpił w powiatach przygranicznych, jedynie Kr- novsko odnotowało korzystny rozwój. Liczba ludności wiejskiej nie uległa jednak istotnym zmianom. Punkt zwrotny nastąpił pod koniec II wojny światowej wraz z wysiedleniem przeważającej wówczas ludności niemieckiej. Nie udało się trwale zaludnić tych terenów przybyszami z innych części kraju i z zagranicy (Rumunia, Ukraina); domy popadały w ruinę, niektóre wsie zniknęły, inne przetrwały z dużo mniejszą liczbą mieszkańców. Porzucone domki są wykorzystywane do celów rekreacyjnych, zachęca się do budowy domków i zakładowych obiektów rekreacyjnych. Intensywne rolnictwo zastępowane jest w miejscach o mniej korzystnych warunkach hodowlą pasterską, a pochyłe pola uprawne zarastają drzewami. Mimo to mniejsze i bardziej oddalone miejscowości zachowały swój pierwotny wizualny charakter, podział pól jest nadal wyraźny, a dolinne miejscowości pozostają dolinnymi miejscowościami (Holčovice, Heřmanovice). Z kolei wsie o dobrym dostępie komunikacyjnym do centrów dojazdowych wkraczają w krajobraz z płaską zabudową.

Opawa. Rolniczy region Niziny Śląskiej był pod coraz większym wpływem Opawy jako ważnego ośrodka regionalnego. W czasach industrializacji Opawa była wprawdzie gospodarczo w tyle za Krnówem, ale była centrum administracyjnym Śląska Austriackiego i miastem szkół. Jego rozwój urbanistyczny osiągnął apogeum na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to powstały m.in. reprezentacyjne dzielnice kamienic. W latach dwudziestych XX wieku rozwój miasta postępował wraz z budową dzielnic mieszkaniowych. W czasie walk tzw. operacji ostrawskiej pod koniec II wojny światowej region opawski bardzo ucierpiał, miasto Opawa zostało zniszczone w 70 %. Na szczęście radykalny plan, który przewidywał przebudowę pozostałej części historycznego rdzenia, nie został zrealizowany, ale wiele domów, zwłaszcza secesyjnych, zostało w następnych latach wyburzonych. Powojenna urbanizacja nie respektowała kontekstu historycznego, a w latach 70. i 80. powstawały głównie osiedla z prefabrykatów. Nową zabudową pokryły się również przedmieścia lub dawna samodzielna wieś Kateřinky.

Region opawski od końca XIX wieku również charakteryzował się stagnacją i spadkiem liczby ludności, choć w mniejszym stopniu niż Jesenicko. Wsie zachowały jednak jeszcze w latach 50. swój agrarny charakter i charakterystyczne cechy wsi skupionych z polami podzielonymi na cienkie pasy. W drugiej połowie XX wieku, w związku z kolektywizacją rolnictwa, charakter krajobrazu zmienił się z szeregu wąskich pól na rozległe łąki. Wcześniej schludne, zwarte wioski w pobliżu Opawy zaczęły wrastać w krajobraz (Otice, Slavkov, Kylešovice). Tendencje suburbanizacyjne nasiliły się od 2000 roku, ale bardziej odległe miejscowości zachowały swój pierwotny charakter (Brumovice, Loděnice, Tábor).

Frysztat (Karwina) i Cieszyn. Wschodnia część czeskiego Śląska rozwijała się najszybciej od początku industrializacji, głównie w związku z wydobyciem węgla i przemysłem ciężkim. W regionach Ostrawy, Bohumina i Frysztatu dwie trzecie miejscowości odnotowało gwałtowny rozwój, między innymi dzięki imigracji z Halicza. Obok miast, wsie położone w zasięgu możliwości zatrudnienia zyskują na liczbie mieszkańców. Nieregularne wsie łańcuchowe i rozproszona zabudowa zaczynają się zagęszczać. Możliwość spędzania wolnego czasu w inny sposób niż poprzez pracę w polu zaburzyła tradycję rolniczą i strukturę społeczną. Nastąpił nie do pomyślenia do tej pory podział pól, bo plon ze żniw był tylko dodatkiem do dochodów rodziny. Rozmieszczenie zagród było w większości spontaniczne i związane z lokalnymi drogami. Niemniej jednak jeszcze krótko po II wojnie światowej można zaobserwować znaczne różnice w gęstości zabudowy mieszkaniowej w najbardziej w bardziej wiejskich częściach obszaru, zwłaszcza w pobliżu kopalń, gdzie rozwinęły się kolonie górnicze (Rychvald, Petřvald, Orlová-Poruba) oraz w bardziej oddalonych miejscach, gdzie zabudowa mieszkaniowa jest jeszcze stosunkowo nieliczna (Stří- tež, Návsí, Vendryně). Od drugiej połowy XX wieku zabudowa mieszkaniowa zagęszcza się nawet poza ośrodkami przemysłowymi i na większości obszaru traci swój pierwotny charakter rozproszonego osadnictwa i dużych odległości między poszczególnymi gospodarstwami i stopniowo obejmuje prawie cały obszar katastru.

Najbardziej zmienił się krajobraz Karwiny. W wyniku działalności górniczej i jej skutków zniknęły części osiedli (Orłowa) lub całe osiedla (pierwotna Karwina). Nowa Karwina zaczęła powstawać jako pierwsze z nowych osiedli Ostrawy już w 1947 roku, kiedy na północ od Frysztatu założono miasto satelickie Stalingradu, później nazwane Nové Město, z osiowym bulwarem Alei Osvobození. W rezultacie, w latach 1950-1961 liczba ludności wzrosła z około 8 500 do około 27 800. W ramach kontrolowanego rozwoju bazy paliwowej, w niewielkiej odległości od kopalń zaczęły powstawać pierwsze zalążki osiedli tzw. domów dwupiętrowych. W 1955 roku podjęto decyzję o połączeniu osiedli w miejscowościach Šumbark i Dolní Bludovice i utworzeniu nowego miasta, dla którego wybrano nazwę Hawierzów. Osią jego kompozycji urbanistycznej stał się bulwar Hlavní třída, dawniej droga cieszyńska.

Według z góry zaplanowanego planu urbanistycznego, znacznie wcześniej, bo w latach 20. i 30. 20. Czeski Cieszyn powstał po tym, jak Cieszyn został podzielony granicą państwową, a jego historyczne centrum pozostało po polskiej stronie. Powstało centrum miasta. Główna ulica i główny prostokątny plac z ratuszem (1929) stały się podstawą kompozycji miasta, położonego między linią kolejową a rzeką Olzą. Centralną część miasta ograniczała na południu dzisiejsza ulica Střeelniční, ale luźniejsza zabudowa podmiejska postępowała dalej na południe między linią kolejową a rzeką oraz na zachód od linii kolejowej. Charakterystyczny dla tej części miasta jest trójkąt dróg Ostrawskiej, Frydeckiej i Jabłonkowskiej, uzupełniony później drogą do Frysztatu. Przykładem wsi, która w 1930 roku stała się miastem, jest Třinec. Znaczenie osady wzrosło dzięki powstaniu pod koniec lat czterdziestych XIX wieku kombinatu metalurgicznego i hutniczego, który później przekształcił się w Hutę Trzyniecką.

M asyw Śląski składa się z kilku geologicznie odrębnych obszarów, z których dwa - łużycki i śląski - rozciągają się na terenie dzisiejszego Śląska i północnych Moraw. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie są systemem górnokredowych i trzeciorzędowych fałdów, które przemieściły się nad południowo-wschodnią krawędzią Masywu Czeskiego podczas alpejskich procesów górotwórczych. Rozpoczęły się one około 100 milionów lat temu i trwają do dnia dzisiejszego. Na Śląsku i północnych Morawach do Zewnętrznych Karpat Zachodnich należą Beskidy i Pogórze Podbeskidzkie.

Proterozoik (algonk, eozoik). W metamorfice tzw. silesika w Wysokim Jesioniku do tego najstarszego okresu geologicznego należą żylaki mocno przerobionej skały w rdzeniach struktur sklepień lub płaszczy (sklepienie Desenské i Keprnická). Paleozoik (protohistoryczny). W regionie morawsko-śląskim są szeroko rozpowszechnione góry dewońskie, które są eksponowane w licznych wychodniach powierzchniowych w Szorstkim i Niskim Jesioniku. Interesująca fauna dewońska pochodzi z Chabičova i Beneszówa Górnego.

W dolnym karbonie całkowicie przeważają osady morskie (Kulm facies), natomiast w górnym karbonie przeważają osady słodkowodne, co odzwierciedla zmiany klimatyczne oraz efekty ruchów górotwórczych fałdowania waryscyjskiego. Złoża dolnego karbonu są najbardziej rozległe w Niskim Jesioniku, gdzie są rozwinięte głównie w łupkach i żwirach lub w formacji Kulm. Morze występowało na naszym terenie w dolnym karbonie około 340 milionów lat temu. Morska fauna jest stosunkowo uboga gatunkowo i w wielu miejscach ma podobny skład (Zálužné, Nové Těchanovice, Lhotka). W górnym karbonie, około 320 milionów lat temu, na obszarze Moraw i Śląska zapanował stan jałowy. Powstał rozległy płaskowyż, który dziś nazywamy Kotliną Górnośląską. W tamtych czasach obszar ten znajdował się blisko lub tuż przy równiku, klimat był wilgotny i ciepły, a płaskowyż porośnięty roślinnością. Powstał las karboński, jeden z najbardziej niezwykłych ekosystemów lądowych w historii Ziemi. Dzięki ciepłemu i wilgotnemu klimatowi, z masy roślin karbońskich powstał czarny węgiel drzewny z bogactwem skamieniałości roślin i zwierząt.

Mezozoik (mezozoik). Godnym uwagi okresem mezozoiku była górna jura, 150 milionów lat temu w płytkim morzu tropikalnym rozwinęła się rafa organogeniczna, którą tworzyły masywne, zwinięte muszle małży i koralowców (Kotouč koło Štramberka).



Trzy kolce. Morze, które w młodszym trzeciorzędzie po raz ostatni przetoczyło się przez Morawy i Śląsk, po swoim ustąpieniu 14-13 milionów lat temu pozostawiło w warstwach ilastych osadów Zatoki Opawskiej skamieniałości różnych mięczaków, ale przede wszystkim kompletne szkielety ryb. W wyniku wytrącania się soli mineralnych z przesyconej wody morskiej powstały złoża gipsowe (Opawa-Kateřinky, Kobeřice).

1.Trilobit Chotecops cf. Auspex, devon, Horní Benešov
2.Odcisk kory Lepidodendrona, Karwina
3.Fragment meteorytu żelaznego, Opawa-Kylešovice
4.Bruzda w kamieniołomie, Stará Ves u Bílovce, 2006
5.Nordycka skała - piaskowiec w kształcie lamparta,Supíkovice
6.Odcisk kumulusa Neuropteris antecedens, Zálužné
7.Granat- grosular, odmiana hesonitu, Žulová



W środkowej części Niskiego Jesionika leży grupa wulkanów, które były aktywne na granicy między okresem trzeciorzędu i czwartorzędu. Powstawanie ciał wulkanicznych w trzeciorzędzie i czwartorzędzie związane jest z intensywną działalnością górską fałdowania alpejskiego w południowej i wschodniej Europie. Wulkany te mają charakter stratowulkanów, czyli wulkanów mieszanych (Velký Roudný, Uhlířský vrch, Mezina).

Czwartorzęd rozpoczął się około 1,8 miliona lat temu i trwa nadal. W starszym czwartorzędzie (plejstocenie) okresy ciepłego klimatu występowały cyklicznie z okresami globalnego ochłodzenia. Podczas okresów glacjalnych (zlodowaceń) lodowce kontynentalne i górskie rozszerzały się i topniały ponownie podczas cieplejszych okresów (interglacjałów). Na Śląsku i północnych Morawach lodowce kontynentalne wkraczały na te tereny podczas dwóch epok lodowcowych, które zaliczane są do plejstocenu środkowego.

Na Śląsku występują minerały skał iglastych i towarzyszące im minerały powstałe z gorących roztworów (minerały hydrotermalne), minerały skał przeobrażonych (zmetamorfizowanych), minerały w skałach osadowych oraz minerały najnowsze, czyli powstałe współcześnie. Meteoryty opawskie są uważane za unikalne w skali światowej, ich wyjątkowość polega na tym, że zostały znalezione w 1925 r. na terenie osady paleolitycznej sprzed 18 000 lat. Wyjątkowe jest również odkrycie kilku fragmentów meteorytu kamiennego w miejscowości Morávka w 2000 roku.

N iziny dzielą się dalej na systemy: karkonosko-jesenicki, Niziny Środkowopolskie, Nizinę Vněkarpacką i Zewnętrzne Karpaty Zachodnie. Systemy są następnie dalej podzielone na podsystemy, których częściami składowymi są jednostki, dalej podzielone na podjednostki, w których w ramach, okręgi są zazwyczaj nadal zdefiniowane. Krajobraz odzwierciedla nie tylko wyniki różnych geo-logicznych rozwoju i zmian w klimacie, ale także wpływ człowieka na krajobraz. Z jednej strony są części przyrody, które są prawie nietknięte, z drugiej strony krajobrazy, które zostały dotknięte przez wydobycie, wyrąb i rozwój.

Obok ruchów tektonicznych do kształtowania rzeźby terenu Śląska w znacznym stopniu przyczyniła się działalność wulkaniczna na granicy trzeciorzędu i czwartorzędu. Z punktu widzenia geomorfologii decydujące znaczenie dla dzisiejszego krajobrazu Śląska miało zlodowacenie czwartorzędowe, które w znacznym stopniu przyczyniło się do modelowania rzeźby terenu, a także do późniejszego ukształtowania sieci rzecznej. Zlodowacenie kontynentalne dotknęło Śląsk i północne Morawy w okresie środkowego plejstocenu. Po jego ustąpieniu pozostały potężne warstwy glin, piasków i żwirów, w których znajdują się mniejsze fragmenty skał nordyckich, a także zabłąkane głazy transportowane przez lodowiec na różne odległości. W wyniku intensywnego wietrzenia mrozowego na przedpolu lodowca w okresie lodowcowym w Jesionikach powstały charakterystyczne dominanty skalne, tzw. słupy mrozowe (Kamienie Piotra, Vozka, Karkonosze i szczyt Keprník). Mroźny klimat przyczynił się również do powstania specyficznych form ukształtowania terenu, takich jak kamienne morza (Břidličná, Ztracené kameny, Suchý vrch) lub mrozoodporne gleby na wzgórzach. Bezpośrednie działanie lodowca górskiego stworzyło kras Wielkiej Kotliny, unikalne miejsce, gdzie do dziś spadają lawiny, a resztki śniegu utrzymują się miejscami aż do lipca. Ze względu na nieprzepuszczalność skały macierzystej w okresie polodowcowym na Rejvízie oraz między Keprníkiem a Vozką powstały torfowiska.

Oprócz mrozu, do powstania georeliefu przyczyniły się liczne procesy - erozja wodna i wietrzna, powodzie, osuwiska i inne. Obok kształtów powstałych w obecnym klimacie zachowały się również kształty powstałe w różnych warunkach minionych czasów geologicznych. Rzeźba terenu jest więc wynikiem współdziałania endogenicznych i egzogenicznych procesów geologicznych w przestrzeni i czasie. Jednak w ciągu ostatnich kilku stuleci pierwotna rzeźba terenu została w coraz większym stopniu przekształcona przez działalność człowieka, a jej wpływ stale rośnie. Od początku holocenu człowiek w coraz większym stopniu zmieniał naturalne warunki rzeźby terenu i kształtowania krajobrazu. Jego działania wpłynęły na krajobraz poprzez bezpośredni lub pośredni wpływ na naturalne procesy geomorfologiczne, poprzez nieumyślne tworzenie kształtów powierzchni oraz poprzez celowe tworzenie nowych kształtów. Oddziaływania pośrednie spowodowane są zaburzeniem równowagi geosystemów w wyniku niewłaściwej działalności gospodarczej (wylesianie, wycinka i uprawa drzew, rekultywacja terenu). Bezpośrednie oddziaływanie człowieka na georelief to przede wszystkim ukształtowania związane z jego działalnością górniczą, przemysłową i rolniczą (hałdy, zwałowiska, kamieniołomy, zapadliska).

1.Wysoki Jesionik z najwyższą górą Moraw i Śląska Pradziadem
2.Domek z bali mrozowych Kamienie Piotra
3.Duży staw z mchu na Rejwizie
4.Łysa Góra
5.Brama Odrzańska
6.Wysoki wodospad, Zimny strumień
7.Granitowa misa w Narodowym Pomniku Przyrody "Misy Wenusjańskie"
8.Korytarze w kształcie serca w Jaskini Na Szpicu



Krajobraz Śląska oferuje odwiedzającym wiele różnorodnych form geomorfologicznych, z których wiele jest popularnymi celami turystycznymi. W związku z rozwojem geomorfologicznym obszaru, należy wspomnieć o występowaniu zjawisk krasowych - jaskinie są jedną z często odwiedzanych atrakcji przyrodniczych. W wapieniach krystalicznych na północno-wschodnim skraju Wyżyny Hornolipowskiej rozwinęły się znaczące zjawiska krasowe. Jaskinia Na Pomezí z bogatymi naciekami stalaktytowymi i surową rzeźbą jest największą jaskinią krasową w wapieniu krystalicznym w Republice Czeskiej. Godny uwagi kras marmurowy z jaskinią Na Špičák znajduje się w pobliżu miejscowości Písečná i Supíkovice w regionie Jeseniky. Chociaż dekoracja stalaktytowa jaskini została zniszczona na długo przed jej udostępnieniem, korytarze jaskini mają typowy profil w kształcie serca, utworzony przez wody topniejącego lodowca kontynentalnego. Godne uwagi są również zjawiska pseudokrasowe, które występują na niewielkim obszarze w pobliżu miejscowości Matějovice nad potokiem Hrozová (Jaskinie Matějovickie). Z drugiej strony, beskidzki pseudokras należy do największych na świecie w kategorii piaskowców (Kněhyňská jeskyně, Ondrášo- vy hole). Wodospady często powstają w głębokich dolinach cieków wodnych. Do najpiękniejszych należą wodospady Rešova na rzece Huntava, wodospady Białej Opavy (łącznie ze sztucznym wodospadem w Karlovej Studánce), częściowo już Wysoki Wodospad na Studenym Potoku lub Nýznerovskie Wodospady w dolinie Stříbrnego Potoku. Charakter niektórych dolin został zasadniczo zmieniony przez budowę dużych zbiorników wodnych, a krajobraz Hrubego Jesionika w niezwykły sposób zmieniła budowa elektrowni szczytowo-pompowej Dlouhé Stráně.

O bszar Śląska Czeskiego pokrywa się w znacznym stopniu z dorzeczem Odry, które jest dorzeczem pierwszego rzędu i należy do basenu Morza Bałtyckiego. Zlewnia to obszar, z którego wody wpływają do Odry bezpośrednio lub poprzez jej dopływy. Jego granica tworzy dział wodny z sąsiednimi zlewniami. Głównymi ciekami dorzecza Odry są Odra z lewostronnym dopływem Opawą, która odbiera Morawicom z Jesioników, oraz prawostronne dopływy Ostrawica i Olza, które odwadniają Beskid Morawsko-Śląski i Śląski. Niektóre z tych rzek należą do tzw. marginalnych dopływów Odry, do których wpływają poza granicami Republiki Czeskiej na terytorium Polski (Osoblaha, Bělá i Vidnávka). W dorzeczu Odry znajdują się dwa hydrologicznie odrębne obszary, z których Jesioniki należą do Masywu Czeskiego, a Beskidy do Karpat Zachodnich. Odra bierze swój początek w Górach Odrzańskich, przepływa przez czeską część Śląska i wypływa z Czech poniżej swojego ujścia do Olzy w Boguminie.

Pięć głównych cieków dorzecza to Odra, Opawa, Morawica, Ostrawica i Olza, które jako jedyne nie mają swojego źródła na naszym terytorium, lecz w Polsce. Odra, Opawa i Olza stanowią część granicy z Polską, natomiast Odra i Ostrawica stanowiły część historycznej granicy z Morawami.

Ostrawica powstała z połączenia Białej i Czarnej Ostrawicy. Biała Ostrawica, która uważana jest za źródło, wznosi się w miejscowości Biała-Hlavata. Od zbiegu z Czarną Ostrawicą rzeka płynie dalej pod nazwą Ostrawica. Przed wybudowaniem zapór Ostrawica należała do najbardziej rozlanych potoków w Czechach, a przebieg powodzi był tu często katastrofalny. Rzeka Opawa bierze swój początek u zbiegu rzek Środkowej i Czarnej Opawy w miejscowości Vrbno pod Pradědem, kolejną rzeką źródłową jest Biała Opawa. Opawa ma znacznie bardziej stabilne warunki niż porównywalne potoki po beskidzkiej stronie dorzecza. Morawica wypływa w Wielkiej Kotlinie w Parku Narodowym Pradziad i na prawie całej długości ma charakter górskiego potoku. Jej głównym dopływem jest rzeka Hvozdnice. Rzeka Olza, jako jedyna z pięciu głównych cieków dorzecza, nie ma swojego źródła na terytorium Czech, lecz na terytorium sąsiedniej Rzeczypospolitej Polskiej, a do Czech wpływa w okolicach miejscowości Bukovec.

Sztuczne zbiorniki wodne powstawały również na Śląsku. Początkowo stawy lub całe systemy stawów (Stawy Jistebnickie, Stawy Polaneckie i Stawy Svinovskie), później mniejsze zbiorniki i duże wodociągi (Kružberk i Śląska Harta na Morawicy, Morávka na Morawce, Šance na Ostrawicy, Žermanice na Lučinie, Olešná na Olešnej i Těrlicko na Stonávce). Zbiorniki te w istotny sposób wpływają na charakter cieku, na którym są położone, zarówno powyżej, jak i przede wszystkim poniżej zbiornika. Szczególnymi zbiornikami wodnymi są tereny objęte działalnością górniczą (sztuczne jeziora wodne, zalane zapadliska i zalane kamieniołomy).

Na terenach zalewowych rzek i strumieni lub w miejscach o utrudnionym odpływie i podwyższonym poziomie wód gruntowych tworzą się płytkie zbiorniki wodne i rozlewiska. Typowymi siedliskami przejściowymi między ekosystemami wodnymi i lądowymi są tereny podmokłe, czyli obszary, w których grunt jest stale lub przez pewien okres w roku nasycony lub zalany wodą. Ważnym projektem, który przywrócił do śląskiego krajobrazu zdegradowane wcześniej tereny i mokradła są Kosmiczne Ptasie Łąki. Torfowiska są specjalnym rodzajem mokradeł, które opierają się na martwych warstwach mchów, zwłaszcza torfowców (Rejvíz).

Źródła (zarówno proste, jak i mineralne), strumienie i ich rozlewiska, a także tereny podmokłe są ekologicznie, geomorfologicznie i estetycznie cennymi częściami krajobrazu, kształtują jego typowy wygląd i przyczyniają się do utrzymania jego stabilności. Wiele cieków wodnych zachowało przynajmniej część swojego pierwotnego charakteru i stało się domem dla chronionych i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. Ekosystem rzeczny nie zawsze był traktowany przez człowieka w sposób odpowiedzialny, a w przeszłości w wielu ciekach podejmowano niewłaściwe interwencje. Na szczęście w ostatnich latach nastąpiła również przemyślana rewitalizacja strumieni i ich ekosystemów.

W arunki klimatyczne Śląska Czeskiego są uwarunkowane jego położeniem w umiarkowanym pasie klimatycznym na przejściu między oceanicznymi i kontynentalnymi typami klimatu. Wysokość nad poziomem morza i ukształtowanie terenu mają znaczący wpływ na klimat. Zgodnie z najczęściej stosowanym klimatem Według klasyfikacji W. Köppena i ich modyfikacji, dolna część Śląska z klimatem umiarkowanie ciepłym, równomiernym rozkładem opadów i ciepłym latem należy do typu Cfb. Od środkowych pozycji jest on zastępowany przez typ Dfb, który charakteryzuje się umiarkowanie chłodnym klimatem, równomiernym rozkładem opadów i ciepłymi latami. Wyżej położone tereny Beskidu Morawsko-Śląskiego i Jesioników charakteryzują się umiarkowanie chłodnym klimatem, równomiernym rozkładem opadów i chłodnym latem, dlatego też zalicza się je do typu Dfc. Wyjątkowym środowiskiem są jesenickie laski górskie, które noszą pewne cechy typowe dla tundry. W tej tzw. arktyczno-alpejskiej tundrze na grzbietach Jesioników jest reprezentowany nawet klimat tundrowy typu ET. Bardziej szczegółowy podział klimatu Śląska wynika z klasyfikacji klimatycznej przedstawionej w Atlasie Klimatu Republiki Czechosłowackiej. Określa ona obszary ciepłe (A), umiarkowanie ciepłe (B) i zimne (C). Kryteria klasyfikacyjne tej klasyfikacji zostały zmodyfikowane i na nowo zastosowane do danych klimatologicznych z lat 1961-2000. Według tej klasyfikacji, region zimny (C1 lub C2) jest reprezentowany w wyższych partiach Jesioników i Beskidu Morawsko-Śląskiego. Przeważająca część obszaru należy do strefy umiarkowanie ciepłej (B). Różnorodność klimatyczna tego obszaru wynika nie tylko z jego położenia w stosunku do dominujących systemów cyrkulacji, ale także z jego znacznej nierówności pionowej.

Temperatura powietrza. Najcieplejsze na czeskim Śląsku są północne obszary peryferyjne i Kotlina Ostrawska. Średnie roczne temperatury wynoszą tu od 8 do 9 °C. Najzimniejsze są górne partie pasma Wysoki Jesionik, gdzie średnia roczna temperatura spada poniżej 2 °C (Pradziad 1,1 °C). Prosta fala kontynentalna jest typowa dla wzorca rocznego, z najwyższą średnią temperaturą w lipcu i najniższą w styczniu, z sierpniem wykazującym absolutnie najwyższą średnią miesięczną. Opady atmosferyczne charakteryzują się znaczną zmiennością przestrzenną i czasową. Wynika to z interakcji między fizycznymi procesami ich powstawania, cyrkulacją atmosferyczną i geograficznymi cechami obszaru. Intensywność opadów jest na ogół większa w lecie niż w zimie. Pod względem geograficznego rozkładu opadów atmosferycznych najwyższe miesięczne, sezonowe i roczne sumy występują w górnych częściach Beskidu Morawsko-Śląskiego i w paśmie górskim Wysoki Jesionik. Występuje tu tzw. orograficzna intensyfikacja opadów, gdzie prądy powietrza odpływającego nasilają się w miarę przepływu nad górami i w odpowiednich warunkach powstają większe opady. Z tego powodu Łysa Góra jest najbardziej deszczowym miejscem na Morawach i Śląsku. Warunki wiatrowe na Śląsku są uwarunkowane położeniem w strefie przeważającego przepływu zachodniego. Kierunek i prędkość przepływu są uzależnione od kształtu reliefu. Średnie prędkości wiatru w ciągu roku są zazwyczaj najwyższe w grudniu i styczniu lub w marcu i kwietniu, przy czym od października do kwietnia prędkości są wyższe niż w innych miesiącach.

Stacjami meteorologicznymi i hydrologicznymi na Śląsku zarządza oddział Czeskiego Instytutu Hydrometeorologicznego w Ostrawie, który również archiwizuje wyniki ich obserwacji. Pomiary na Łysej Górze wykonywane są od 1897 roku. Obserwacje meteorologiczne w Jesionikach mają długą tradycję, pierwsze klasyczne pomiary meteorologiczne prowadzono w schroniskach górskich (schronisko Rabštejn, schronisko Alfréd). Na obszarze Pradziada pierwsza ciągła obserwacja rozpoczęła się w 1933 roku na Ovčárnie i trwała do 1938 roku. W latach 1941-1951 (z wyjątkiem jednego roku) obserwacje prowadzono na kamiennej wieży widokowej na szczycie Pradziada, a w późniejszych latach na oddzielnej stacji meteorologicznej. Jednak kompleks budynków w tym miejscu negatywnie wpływał na wyniki pomiarów, dlatego pierwotna stacja meteorologiczna na Pradziadzie została w 2004 roku zastąpiona stacją Šerák.

Na dalszy rozwój klimatu, w tym ekstremów hydrometeorologicznych i geomorfologicznych na Śląsku, istotny wpływ będzie miało oczywiście kształtowanie się klimatu Ziemi. W związku z procesem globalnego ocieplenia obserwuje się znaczny wzrost ekstremalnych zjawiska hydrometeorologiczne.

N a historię Śląska duży wpływ mają zmiany klimatyczne, które w znacznym stopniu zaszły od czasu ostatniego zlodowacenia, czyli od około 10 do 12 tysięcy lat temu. W tym czasie północny lodowiec kontynentalny wkraczał na ten teren, a nawet można było napotkać z mniejszymi lodowcami górskimi. Wiąże się to z niszczycielską działalnością tych lodowców, które ukształtowały krajobraz, a tym samym florę. Najważniejszym takim reliktem krajobrazowym tego okresu jest Kotlina Jesenicka.

Od tego czasu, kiedy nasze tereny ogarnął lodowaty klimat strefy tundry, nastąpiło ocieplenie związane z cofaniem się lodowca. Wiązało się to oczywiście z migracją gatunków roślin, które stopniowo stawały się, i nadal są, częścią naszej flory. Ponadto, na naturalny rozwój zbiorowisk w przeszłości, a także obecnie, duży wpływ miała działalność antropogeniczna, co w znacznym stopniu wpłynęło na występowanie zbiorowisk roślinnych, które bez wpływu człowieka nie występowałyby w krajobrazie. Towarzyszyło temu rozprzestrzenianie się gatunków nierodzimych i inwazyjnych, które mogą powodować utratę różnorodności gatunkowej lub problemy związane z ich eliminacją. Z drugiej jednak strony, to właśnie obecność np. użytków zielonych stanowi odpowiednie siedlisko dla wielu rzadkich gatunków.

Dlatego też, aby wymienić najcenniejsze terytorialne składniki zbiorowisk roślinnych na Śląsku Czeskim, wystarczy trzymać się listy obszarów chronionego krajobrazu, obszarów chronionej ochrony obszary chronione Jesioniki, Beskidy i Poodří. Następnie możemy kontynuować dla mniejszych jednostek obszarów chronionych. Z najważniejszych można wymienić na przykład Radhošt', Mionší, Polanská Niva, Skalická Morávka, Rejvíz, Landek, Hněvošický háj i inne.

Beskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu jest w większości porośnięty roślinnością leśną, ale niestety również zarośniętą roślinnością kulturową. Naturalne stanowiska kwiecistych buków zachowały się tylko sporadycznie na większych wysokościach w miejscowościach Mazák, Radhošt' i Mazácké Grúnik. Roślinność nieleśna składa się wtedy głównie ze zbiorowisk łąkowych i podmokłych, łąk owsianych na niższych wysokościach i dawnych pastwisk na wyższych wysokościach.

Na rozwój flory w Chronionym Obszarze Krajobrazowym Jesioniki duży wpływ miała ostatnia epoka lodowcowa, kiedy lodowce rozszerzały się, a potem znowu cofały. Mimo że lodowce się cofnęły, dzięki dużej wysokości nad poziomem morza i niskim temperaturom w Jesionikach zachowało się wiele reliktowych gatunków roślin, które przetrwały do dziś. Jednak w miejscach, gdzie powinny występować lasy bukowe, nadal dominują wtórne lasy świerkowe.

1.Żurawie i świerki rosnące na większych wysokościach w Obszarze Chronionego Krajobrazu Jesioniki
2.Wielka Kotlina w Chronionym Obszarze Krajobrazowym Jesioników
3.Widok na górne partie Beskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu
4.Las łęgowy w Chronionym Obszarze Krajobrazowym Poodří z rosnącym czosnkiem niedźwiedzim
5.Aspekt wiosenny w rezerwacie przyrody Rezavka
6.Lasy mieszane w okolicach Radhoště
7.Widok na górne partie Chronionego Obszaru Krajobrazowego Jesioniki



Główną część Obszaru Chronionego Krajobrazu Poodří tworzy nieuregulowana część rzeki Odry z jej meandrami, ślepymi ramionami i wysepkami. Większość obszaru pokrywają biotopy podmokłe, jednak potencjalnym źródłem roślinności są również lasy łęgowe.

N iemniej jednak na naszym terytorium można znaleźć setki gatunków nierodzimych (około 1500 gatunków), z czego około 90 gatunków to gatunki inwazyjne. Rozróżnienie między gatunkami nierodzimymi i inwazyjnymi jest dość proste i zgodnie z prawem ich charakterystyka jest następująca. Non-Oryginalne są te, które nie należą do naturalnych zbiorowisk danego regionu - np. Europy czy Czech. Gatunki inwazyjne są więc również nierodzime dla danego obszaru, ale dodatkowo rozprzestrzeniają się w sposób niekontrolowany, agresywnie wypierając gatunki rodzime. Nie każdy gatunek nierodzimy rozprzestrzenia się inwazyjnie, dlatego możemy mówić o gatunku, który jest nierodzimy na naszym terenie, ale nie zakłóca stabilności społeczności. W niektórych przypadkach możemy nawet mówić o gatunku nierodzimym tylko w określonej części naszego terytorium (np. rodzimy na Szumawie, a nierodzimy w Jesionikach). Jednak, jak już zostało powiedziane, w naszym otoczeniu możemy również spotkać pewne gatunki, które rozprzestrzeniają się w przyrodzie dosłownie jak lawina, tworząc monokultury i wypierając roślinność glebową i wodną.

Gatunki nierodzime w naszej florze można dalej podzielić na archeofity i neofity. Te pierwsze, archeofity, często nie są już nawet uznawane za nierodzime; należą do nich nawet pokrzywa zwyczajna (Urtica urens) czy maki (Papaver rhoeas), o których mało kto powiedziałby, że nie należą do naszego kraju. Co więcej, niektóre z tych gatunków są dziś nawet uważane za rzadkie, jak na przykład ogonek polny (Agrostemma githago). Archeofity są głównie związane z uprawami polowymi i rozprzestrzenianiem się roślin przez rolników z Bliskiego Wschodu i regionu śródziemnomorskiego. W przeciwieństwie do neofitów, są to rośliny wprowadzone przed odkryciem Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (za granicę przyjmuje się w uproszczeniu okres do 1500 roku) i, jak już wspomniano, często nawet nie mówilibyśmy, że archeofity są roślinami nierodzimymi, gdyż zwykle występują w przyrodzie od tak dawna, że znalazły w niej swoje miejsce. Z kolei neofity to często rośliny inwazyjne, mogące wyrządzić wiele szkód, a także rozprzestrzeniające się w sposób niekontrolowany i wypierające gatunki rodzime. Często są to rośliny celowo wprowadzone, takie jak Heracleum mantegazzianum czy Reynotruia. Proces ten zachodzi prawie cały czas i nie jest rzadkością, że rośliny rozprzestrzeniają się z ogrodów ludzi, gdzie zostały zasadzone, ponieważ często są łatwe w uprawie, wytrzymują zimę i łatwo je rozmnażać. W szczególnie niebezpiecznych inwazjach gatunek może rozprzestrzeniać się w sposób tak niekontrolowany, że zakłóca funkcjonowanie całych społeczności i ekosystemów, prowadząc do rozległych szkód ekologicznych, gospodarczych, społecznych lub zdrowotnych. Rozprzestrzenianie się gatunków nierodzimych stanowi również zagrożenie dla zachowania różnorodności biologicznej, zarówno na poziomie gatunków, jak i całych społeczności.

Za najbardziej zagrożone miejsca w krajobrazie uważa się te, które znajdują się pod wpływem człowieka aktywność: pobocza dróg, korytarze kolejowe, miasta, lub miejsca ogólnie w jakiś sposób zakłócone. Często rozprzestrzenia się również wzdłuż koryt rzek i strumieni, które mogą służyć jako dobre drogi dla rozprzestrzeniania się niektóre gatunki roślin inwazyjnych. Jeśli chodzi o krajobraz Śląska, to spotykamy się z różnymi specyfikami. Przede wszystkim mamy tu do czynienia z takimi zjawiskami jak miejsca dotknięte działalnością górniczą, odpady poflotacyjne, osiadanie terenu czy hałdy.

Według Agencji Ochrony Przyrody i Krajobrazu Republiki Czeskiej, z ogólnej liczby 1.454 nierodzimych gatunków roślin występujących w Republice Czeskiej, 61 można uznać za inwazyjne, przy czym 20 gatunków jest najważniejszych. Są to w szczególności Ambrosia artemisiifolia, Heracleum mantegazzianum, Pinus strobus, Acer negundo, Reynoutria bohemiana i Reynoutria bohemika, Reynoutria japonica, Reynoutria sachalinen sis, Lycium barbarum, Amaranthus retroflexus, Impatiens parviflora, Impatiens glandulifera, Ailanthus altissima, Galinsoga parviflora, Prunus serotina, Helianthus tuberosus, oset (Robinia pseudacacia), oset (Rudbeckia laciniata), łubin (Lupinus polyphyllus), nawłoć (Solidago canadensis) i nawłoć (Solidago gigantea). Dla wybranych roślin inwazyjnych przedstawiamy ich występowanie na podstawie danych z bazy rekordów (AOPK 2018).

O drębną grupę stanowią kosmopolity, występujące na większości kuli ziemskiej (np. mysz domowa, szczur pospolity). Inną grupę stanowią gatunki dawniej związane z innymi środowiskami, które znalazły zamienniki w osiedlach ludzkich (np. muchołówki czy rojniki). Wśród znalezionych synantropów mamy zarówno gatunki wykorzystujące osiedla ludzkie jako schronienie, jak i gatunki wykorzystujące lokalne zasoby żywności (szczury). Do pierwszej grupy należą np. wspomniane wcześniej muchołówki. Potrafią one wykorzystywać nie tylko strychy większych budynków jako letnie schronienia (nietoperz duży lub mały), ale także ich piwnice jako zimowe schronienia. Ponadto niektóre gatunki (np. nietoperz rdzawoszyi) przystosowały się do życia w domach z prefabrykatów, gdzie zamieszkują schronienia szczelinowe. Wysokie budynki przyciągają również rodzime gatunki zamieszkujące klify, takie jak nietoperz malowany. Dla wielu muchołówek, zwłaszcza gatunków pierwotnie związanych z życiem jaskiniowym (np. wspomniana wrona mała i nietoperz duży), budowa murowanych budynków była bardzo istotnym punktem zwrotnym w ich procesie synantropizacji. Pojawienie się zabudowań ludzkich miało również wpływ na ich rozmieszczenie, na przykład nietoperz północny rozprzestrzenił się poza koło podbiegunowe tylko dzięki koegzystencji z ludźmi. Kolejnym nowym środowiskiem tworzonym w miastach są systemy podziemne. Najwcześniejsze kanały powstały na naszym terenie już w XVII wieku, ale nie były one podłączone do systemów kanalizacyjnych. Powstały one w kraju dopiero w XIX wieku. W osiedlach ludzkich, oprócz kręgowców zależnych od człowieka, można spotkać również gatunki występujące w innych biotopach. Przykładem może być ropucha szara i zielona, żmija zygzakowata, jaszczurka zwinka, a także wiele gatunków ptaków, takich jak sroka zwyczajna, kukułka pospolita, kruk polny, pokrzewka domowa i ogrodowa, pliszka siwa, kania biała lub górska oraz robinia zwyczajna. Do ssaków należą płaszczki, jelenie szlachetne i jeże. Oprócz swoich mieszkań człowiek stworzył inne osobliwe środowiska. W krajobrazie śląskim przykładem takiego bardzo specyficznego środowiska antropogenicznego są bunkry, które ze względu na brak schronień zimowych wykorzystywane są przez samoloty, a w szczególności przez nietoperze czarne i długonose. Ogrody i parki to kolejne specyficzne środowisko związane z osiedlami ludzkimi. W miastach tworzą one wyspy życia, pełne schronienia i pożywienia. Często przypominają one pierwotne lasy świetliste, dzięki czemu są zamieszkiwane przez różnorodną faunę. Wśród ssaków można znaleźć platfusy, myszy, wiewiórkę pospolitą i pipistrelle, nietoperza wieczornego lub wodnego. Oprócz nich miejsca te zamieszkują również sowy obrożne, kuny skalne, lisy rude i wspomniane już ryjówki, jelenie szlachetne i jeże. Jeśli chodzi o ptaki, to w parkach i ogrodach można spotkać wiele gatunków gniazdujących w dziuplach (np. krętogłów, dzięcioły, jerzyki, kowaliki czarno i białoszyje, bekasik) oraz wielu przedstawicieli drobnych ptaków śpiewających. Podobnie jak lotnicy, ptaki również korzystają z budynków. Gleby ludzkich budynków zasiedlane są np. przez jerzyka, a balkony i gzymsy wykorzystywane są przez gniazdujące pustułki i rybitwy. Czasami nawet krytycznie zagrożony sokół wędrowny może zakładać gniazda na budynkach. Niektóre gatunki nie gniazdują na budynkach, ale mogą wykorzystywać mieszkania ludzi do polowania na ofiary (np. krogulec zwyczajny). W miastach występuje również efekt wyspy ciepła, gdzie średnia roczna temperatura powietrza jest wyższa niż na otaczającym obszarze. Budynki również ograniczają i zmieniają przepływ powietrza. Innym pozytywnym aspektem osiedli ludzkich jest mniejsza ilość przedpotopowego żerowania i dokarmiania przez ludzi. Jeśli występują cieki wodne lub zbiorniki, to są one często wykorzystywane przez ptaki, które przyciąga woda, takie jak różne gatunki kaczek i mew, czy dobrze znane krzyżówki. Oprócz ptaków z tych miejsc korzystają również inne grupy kręgowców.

1.Mysz domowa
2.Wiewiórka pospolita
3.Kuna skalna
4.Lis pospolity
5.Szczur
6.Jeż wschodni
7.Gołąb domowy Columba
8.Jaskółka
9.Wróbel domowy
10.Kruk polny
11.Czarnogłowa stonka ziemniaczana
12.Kos
13.Karlik malutki
14.Ropucha szara
15.Jaszczurka zwinka
16.Zaskroniec zwyczajny
17.Ropucha zielona
18.Mroczak posrebrzany



Na przykład, samogłówka obrożna jest ważnym źródło pokarmu i wszystkie płazy, wykorzystywane do rozrodu. Szczególną cechą niektórych osiedli ludzkich na Śląsku i północnych Morawach są również górnicze lub hutnicze hałdy (tzw. zwałowiska), które mają swoją ubogą, ale specyficzną faunę, w której ssaki reprezentuje dziki królik, gady - jaszczurka zwinka, ptaki - podróżniczek, cietrzew i gąsiorek, a na starszych hałdach - dzięcioł. Kanie rdzawoszyje, jaskółki dymówki i jaskółki dymówki chętnie wykorzystują hałdy jako miejsce polowań. Skład gatunkowy lokalnych kręgowców zmienia się w miarę zarastania hałd (tzw. sukcesja).

Z akłócenie funkcjonowania rodzimych ekosystemów może nastąpić na przykład w wyniku zacienienia, wypasu, wydeptywania, nadmiernej produkcji odchodów, stworzenia odpowiedniego środowiska dla rozprzestrzeniania się chorób, zmian w obiegu substancji lub wody, zmian w składzie i chemii gleby, lub nawet zmiany w lokalnym klimacie. W niektórych przypadkach obserwuje się również wzrost częstotliwości występowania klęsk żywiołowych (np. pożarów lub erozji). Szkody w populacjach gatunków rodzimych powstają w wyniku konkurencji o schronienie i pożywienie lub poprzez przenoszenie pasożytów i infekcji, na które gatunki rodzime są podatne. Z drugiej strony, zwierzę nierodzime może wykazywać wysoką odporność na pasożyty i infekcje gatunków rodzimych, na których może nawet bezpośrednio żerować. Szkody genetyczne dla gatunków rodzimych powstają w wyniku krzyżowania się z gatunkami inwazyjnymi (tzw. hybrydyzacja). Zwierzęta, które zajmują podobną niszę ekologiczną jak gatunek inwazyjny, lub te, które mogą stać się jego ofiarą, są najbardziej dotknięte rozprzestrzenianiem się gatunku inwazyjnego. Szkody wyrządzane są również w roślinach uprawnych lub zwierzętach domowych. Ponadto niektóre gatunki sprzyjają rozprzestrzenianiu się niebezpiecznych dla ludzi chorób, zatruwają ludzi i powodują niebezpieczne wypadki. Inwazje biologiczne powodują zatem znaczne szkody gospodarcze. Z tego powodu opracowano listy gatunków inwazyjnych. Lista gatunków inwazyjnych Republiki Czeskiej powstała w kontekście działań prowadzonych przez Unię Europejską w tym zakresie (Rozporządzenie UE 1143/2014). Łącznie 61 gatunków roślin i 113 gatunków zwierząt uważa się obecnie za inwazyjne. Ponadto w 2015 r. utworzono Listę gatunków inwazyjnych i nierodzimych mających znaczący wpływ na Unię Europejską. Była ona już kilkakrotnie aktualizowana. Według stanu na połowę sierpnia 2019 r. zawiera ona 56 gatunków (26 gatunków roślin i 30 gatunków zwierząt), w odniesieniu do których obowiązuje zakaz przywozu, przenoszenia, sprzedaży, posiadania, hodowli, rozmnażania i wypuszczania na wolność w całej UE. Wśród zwierząt na liście znajduje się 8 gatunków bezkręgowców i 22 gatunki kręgowców. Obejmuje to 4 gatunki ryb, 1 gatunek płaza, 1 gatunek gada, 5 gatunków ptaków i 11 gatunków ssaków. Jednak niektóre bardzo niebezpieczne gatunki (np. leszcz srebrzysty i norka amerykańska) nie znalazły się jeszcze na tej liście. Wiele z gatunków znajdujących się na liście UE nie dotarło jeszcze do Republiki Czeskiej lub przetrwało tylko w niewielkich populacjach (np. słonecznik i krab rzeczny). Inne gatunki ewidentnie inwazyjne nie znajdują się jeszcze na żadnej z tych list (np. sika lub nutria). Jak wspomniano powyżej, do rozprzestrzeniania się gatunków inwazyjnych może dochodzić zarówno w sposób zamierzony, jak i niezamierzony. W przeszłości w celu "wzbogacenia fauny" wprowadzono do środowiska naturalnego wiele nierodzimych zwierząt (np. sikorę lub piżmaka). Inne były (i nadal są) wypuszczane na wolność przez nieodpowiedzialnych hodowców (np. żółw żółobrzuchy), a jeszcze inne rozprzestrzeniły się dzięki ucieczkom z hodowli (np. norka amerykańska lub nutria).

1.Nutria
2.Piżmak Ondatra
3.Norka amerykańska
4.Szop pracz północny
5.Jenot azjatycki
6.Sika
7.Gęś egipska
8.Żółw żółtobrzuchy
9.Karaś srebrzysty
10.Czebaczek amurski



Nie możemy zapominać o gatunkach, które zostały wprowadzone wraz z transportem materiałów (głównie bezkręgowców, np. ślinik luzytański) i innych towarów (np. czebaczek amurski). Na Śląsku do inwazyjnych gatunków kręgowców zaliczono 2 gatunki ryb (czebaczek amurski, karaś srebrzysty), 1 gatunek gada (żółw żółtobrzuchy), 1 gatunek ptaka (gęś egipska) i 5 gatunków ssaków (szop pracz, norka amerykańska, jenot azjatycki, piżmak i nutria), a tylko kwestią czasu jest pojawienie się jako nowego gatunku sikory, której północnomorawska populacja powstała pod koniec II wojny światowej pomiędzy miejscowościami Zábřeh, Litovel i Svitavy. Z pobliskich Moraw Środkowych są również udokumentowane ślady zamieszkiwania terenów przez słonecznicę pstrą (jeziora Tovačovskie w regionie Ołomunieckim) i chociaż na naszym terytorium nie oczekuje się zwiększenia jej liczby lub zasięgu, ryba ta jest w stanie zamieszkiwać małe zbiorniki wodne, w których skutecznie umyka uwadze. Ponadto jest gatunkiem łatwo rozmnażającym się i atrakcyjnym dla hodowców, więc może zostać w przyszłości wprowadzona na Śląsk również przez nieodpowiedzialnych hodowców.

J ednymi z najbardziej zagrożonych kręgowców Śląska są pozostałości fauny z epoki lodowcowej (np. prawdopodobnie najbardziej zagrożonym z nich; dawniej licznie występujący w rozlewiskach większych rzek gatunek, obecnie grozi mu wyginięcie z powodu wprowadzenia inwazyjnego karasia srebrzystego. W dorzeczu Odry rozprzestrzenia się i wzrasta natomiast populacja rzadkiej w innych częściach Republiki Czeskiej piekielnicy. Poza mieszkańcami nizinnych stref zalewowych, najbardziej zagrożonymi gatunkami ryb na Śląsku są gatunki występujące w małych górskich i podgórskich potokach, bardzo wrażliwe na przejrzystość wody (Głowacz białopłetwy czy strzebla potokowa). Ten typ wód jest również zamieszkiwany przez minoga strumieniowego, który jest przedstawicielem kręgoustych. Jego populacje są obecnie stabilne w większości miejsc po wcześniejszych spadkach. Wszystkim tym gatunkom zagrażają lokalne zanieczyszczenia oraz wahania przepływów w strumieniach, a strzebli potokowej zagraża również drapieżnictwo ze strony pstrąga. Ryjówka górska i smużka leśna), które nazywamy reliktami glacjalnymi. Przykładem gatunku stenosektycznego związanego z potokami nizinnymi jest zaskroniec rybołów, występujący tylko na Śląsku w kilku miejscach. Innym rzadkim gadem na tym terenie jest padalec zwyczajny, która zamieszkuje tylko niewielką część tego obszaru, choć jest bardziej pospolity niż padalec kolchicki w większości kraju. Kumak nizinny, który również tutaj żyje, występuje na większym obszarze niż podobny kumak żółtobrzuchy, jednak jego liczebność spada. Wszystkie te gatunki zostały negatywnie dotknięte przez zmiany krajobrazu, ale działalność człowieka może również przynieść korzyści zagrożonym gatunkom. Tutejsze kamieniołomy są często zasiedlane przez gniewosza plamistego, a działalność górnicza przyczyniła się do powstania miejsc o europejskim znaczeniu dla traszki grzebieniastej. Z kolei grzebiuszka ziemna wykorzystuje piaskownice i sztuczne zbiorniki wodne. Populacje rzekotki drzewnej wykazują tendencję wzrostową, natomiast populacja żaby moczarowej, która ma w okolicach Ostrawy jedno z największych siedlisk w Republice Czeskiej, od dłuższego czasu maleje z powodu niewłaściwego zarządzania stawami i podmokłymi łąkami. Wśród śląskich ssaków są też gatunki, które dzięki wysiłkom człowieka zasiedliły ponownie wiele regionów (wydra rzeczna, bóbr europejski). Z kolei w przypadku wcześniej powszechnie występującego zająca polnego odnotowuje się obecnie spadek liczebności. Ze względu na swój specyficzny cykl życiowy, silne uzależnienie od siedliska, społeczny tryb życia i powolne rozmnażanie, bardzo wrażliwą grupą są ssaki latające. Chociaż antropogeniczne zmiany krajobrazu wywarły na nie negatywny wpływ, działalność człowieka przyczyniła się również do powstania wielu ich schronień zimowych lub kolonii letnich. Obecnie dużym zagrożeniem dla nich jest funkcjonowanie farm wiatrowych oraz ocieplanie domów. Nocek Brandta jest ważnym rzadkim gatunkiem na Śląsku z uwagi na największą kolonię zimową w Czechach (Mala Morávka). Nietoperz parkowy, dawniej jeden z naszych najrzadszych gatunków, występuje w regionie Poodrie. Wzrasta liczebność podkowca małego, nocka dużego i nocka orzęsionego, ale liczebność gacka szarego maleje. Kolejną grupą zagrożonych kręgowców na Śląsku są ptaki. Są to przede wszystkim gatunki związane z siedliskami górskimi, zarówno z tutejszymi lasami świerkowymi (dzięcioł trójpalczasty, jarząbek, jak i z łąkami i terenami bezleśnymi (siwerniak). Na gatunki te, podobnie jak na relikty glacjalne, wpływa przenoszenie działalności człowieka w wyższe partie gór, turystyka i zmiany w gospodarce leśnej. Jednocześnie ich bezleśne siedliska z powodu rosnących temperatur zarastają sosną górską. Ponadto zwiększonym zagrożeniem objęte są gatunki ptaków zarastających litorale (perkoz zausznik, cyranka) i duże trzcinowiska (bąk zwyczajny), które wprawdzie skorzystały na utworzeniu sztucznych zbiorników, stawów, czy typowych dla Śląska stawów osadowych i zalanych terenów osuwiskowych, ale na które negatywny wpływ miały zmiany w gospodarce stawowej (np. brak trzcinowisk, duże zarybienie, strome brzegi). Niektóre sowy (sowa płomykówka, pójdźka zwyczajna) stały się rzadkie również z powodu utraty nieużywanych budynków i zmian w rolnictwie (np. utrata pastwisk, stosowanie środków owadobójczych). Zmiany te dotknęły również mieszkańców pól i brakujących miedz (np. kuropatwę polną). Utrata podmokłych łąk i terenów podmokłych zagroziła populacjom gatunków z nimi związanych (czajka). Rzadkie w skali kraju są również ptaki innych typów krajobrazów otwartych, świetlistych lasów i ciepłych zagajników (trznadel ortolan) lub gatunki o specyficznych wymaganiach lęgowych i żerowiskowych (dudek).

1.Podkowiec mały
2.Nocek duży
3.Gacek szary
4.Wydra europejska
5.Gniewosz plamisty
6.Traszka grzebieniasta
7.Kumak nizinny
8.Rzekotka drzewna
9.Żaba moczarowa
10.Głowacz białopłetwy
11.Bąk zwyczajny
12.Kuropatwa polna
13.Czajka zwyczajna
14.Płomykówka
15.Żołna zwyczajna
16.Dudek zwyczajny
17.Siwerniak



Ostatnią grupę zagrożonych kręgowców Śląska stanowią przedstawiciele ryb i skorupiaków. Obecnie karaś pospolity jest prawdopodobnie najbardziej zagrożonym z nich; dawniej licznie występujący w rozlewiskach większych rzek gatunek, obecnie grozi mu wyginięcie z powodu wprowadzenia inwazyjnego karasia srebrzystego. W dorzeczu Odry rozprzestrzenia się i wzrasta natomiast populacja rzadkiej w innych częściach Republiki Czeskiej piekielnicy. Poza mieszkańcami nizinnych stref zalewowych, najbardziej zagrożonymi gatunkami ryb na Śląsku są gatunki występujące w małych górskich i podgórskich potokach, bardzo wrażliwe na przejrzystość wody (Głowacz białopłetwy czy strzebla potokowa). Ten typ wód jest również zamieszkiwany przez minoga strumieniowego, który jest przedstawicielem kręgoustych. Jego populacje są obecnie stabilne w większości miejsc po wcześniejszych spadkach. Wszystkim tym gatunkom zagrażają lokalne zanieczyszczenia oraz wahania przepływów w strumieniach, a strzebli potokowej zagraża również drapieżnictwo ze strony pstrąga.

P ierwsze gatunki nierodzime dotarły do Europy wraz z rolnictwem. Wylesianie umożliwiło rozprzestrzenianie się gatunków nieleśnych, do tej pory żyjących na naszym terenie w niewielkich obszarach bezleśnych, a także rozprzestrzenianie się nowych gatunków, głównie pochodzenia stepowego i leśno-stepowego ze wschodu i południowego wschodu. Inne nierodzime gatunki kręgowców rozprzestrzeniają się wzdłuż szlaków handlowych i rzek wraz z transportem ludzi i towarów. W okresie wysokiego średniowiecza pojawiły się w naszych krajach pierwsze celowe importy obcych kręgowców. Były to głównie zwierzęta łowne (jeleń szlachetny lub muflon) i ptaki (bażant), ale także gatunki hodowane dla ozdoby (łabędź). Niektóre gatunki nierodzime były rozprowadzane ze względów religijnych jako pokarm postny (np. dziki królik). Ponadto pod koniec średniowiecza rozwinęła się hodowla zwierzyny łownej i hodowla ryb, co przyczyniło się do rozprzestrzenienia innych gatunków. W okresie nowożytnym w wielu miejscach kontynuowano wylesianie, które nabrało tempa zwłaszcza wraz z nadejściem rewolucji przemysłowej. Na Śląsku, w związku z dużym zużyciem drewna na potrzeby kopalń i zakładów hutniczych, nastąpiło to bardzo szybko i krajobraz stopniowo zmieniał się w step kulturowy, którego większość powierzchni zajmowały pola, łąki lub pastwiska (tzw. agrocenozy). Umożliwiło to rozprzestrzenianie się innych nierodzimych gatunków przywiązanych do bezdrzewnego krajobrazu. Pierwsze fermy zwierząt futerkowych pojawiły się już w epoce nowożytnej, w wyniku ucieczek lub celowego wypuszczania zwierząt (np. norki amerykańskiej). Tereny podmokłe, lasy łęgowe i roślinność nadrzeczna stopniowo zanikają, wraz z utratą wielu innych rodzimych gatunków. Ich miejsce zajmują imigranci o większych zdolnościach adaptacyjnych. Transport, najpierw morski, potem kolejowy, a następnie lotniczy, pokonuje coraz większe odległości, zwiększa prędkość i objętość. W rezultacie coraz większa liczba gatunków nierodzimych rozprzestrzenia się coraz szybciej, często pomiędzy bardzo odległymi obszarami. Rok odkrycia Ameryki, 1492, jest ważnym punktem zwrotnym w introdukcji. W zoologii rozróżniamy archaeozoa wprowadzone przed nim (w naszym przypadku np. wspomniany karp) i znacznie liczniejsze neozoa wprowadzone po nim. Jeśli chodzi o nierodzime kręgowce występujące na naszym terenie, to są to głównie gatunki północnoamerykańskie (np. piżmak), w mniejszym stopniu wschodnioazjatyckie (np. sika) i sporadycznie południowoamerykańskie (nutria). Niektórzy z imigrantów stali się udanymi towarzyszami człowieka, synantropami (np. szczur), inni niebezpiecznymi gatunkami inwazyjnymi (np. sika). Jeśli chodzi o nierodzime gatunki kręgowców na Śląsku, to pomijając gatunki synantropijne i inwazyjne, o których będzie mowa w innym miejscu, pierwsza grupa gatunków nierodzimych pojawia się w średniowieczu, a mianowicie wspomniane wcześniej kręgowce, których mięso było pokarmem postnym. Należy tu wspomnieć nie tylko dzikiego królika i karpia pospolitego, ale także żółwia błotnego w przypadku którego istnieją dowody, że duża liczba osobników była wielokrotnie przywożona z dawnych Węgier i wypuszczana na wolność. Z drugiej grupy gatunków nierodzimych - zwierząt łownych - na Śląsku występowały lub występują dzięcioł europejski, muflon, kozica górska i jeleń szlachetny, a z ptaków łownych - bażant zwyczajny. Dla ozdoby wprowadzono ptaki, takie jak łabędź niemy, kaczki mandaryńskie i karolińskie, krzyżówka czy gęś indyjska, a także ssaki, takie jak piżmak, który stał się gatunkiem inwazyjnym.

1.Królik europejski
2.Szakal zwyczajny
3.Daniel zwyczajny
4.Jeleń wirgiński
5.Kozica
6.Muflon
7.Gęś indyjska
8.Łabędź niemy
9.Bernikla kanadyjska
10.Kaczka karolinka
11.Kaczka mandarynka
12.Bażant zwyczajny
13.Sierpówka
14.Żółw błotny
15.Karp pospolity
16.Sieja pospolita
17.Pstrąg tęczowy
18.Pstrąg źródłowy



Oprócz wyżej wymienionego karpia, wraz z hodowlą ryb rozprzestrzeniły się również inne nierodzime gatunki ryb, z których większość pochodzi z umiarkowanego regionu Azji Wschodniej (amur biały, tołpyga biała i tołpyga pstra, Ameryki Północnej (pstrąg tęczowy, pstrąg źródlany i sumik karłowaty), ale także z Syberii (peluga) i innych części Europy (sieja pospolita). Inną grupą kręgowców nierodzimych są gatunki naturalnie rozprzestrzeniające się, które są dostosowane do obecnego krajobrazu, jak np. szakal. Jest kwestią czasu, kiedy pojawią się tu gatunki szybko poruszające się lub latające, udokumentowane na sąsiednich terenach, jak np. nietoperz południowy obserwowany na środkowych Morawach. W 2014 roku w Ołomuńcu znaleziono dwa osobniki (samca i młodą samicę), natomiast w Czechach stwierdzono dotychczas tylko dwie samice (sierpień 2007 Znojmo i maj 2012 Brno). Nawiasem mówiąc, bardzo podobna sytuacja miała miejsce w przeszłości w przypadku wspomnianego szakala (po raz pierwszy w 2006 roku w Podolí, region Uherské Hradiště), jak również w przypadku pochodzącej z Azji synogarlicy tureckiej (po raz pierwszy w 1942 roku w Brnie).

N ajważniejszymi gatunkami z tego punktu widzenia są jaszczurka murowa i minóg ukraiński. Pierwszy z nich zamieszkuje tylko dwa byłe kamieniołomy wapienia w pobliżu miasta Štramberk, drugi żyje w potoku Račí w Velkich Losinach. Inne typowe śląskie i północnomorawskie gatunki należą do ssaków. Są to myszarka zielna i koszatka leśna. Oprócz naszego regionu występuje również na Morawach Południowych i w Czechach Zachodnich. Jeśli spojrzymy na różne obszary Śląska, to szczególnie ważne dla ptaków są duże zbiorniki wodne i niezamarzające potoki. Stwierdzono tu kilka gatunków rzadkich w całej Republice Czeskiej (strepet, krogulec krótkonogi, sęp kasztanowaty, mewa polarna, mewa obrożna, świstunka brunatna, sikora lazurowa). Często obserwowane są również ptaki, których występowanie w naszym kraju nie jest rzadkie, ale można je uznać za nieregularne i bardzo rzadkie (karliczka zwyczajna, płatkonóg płaskodzioby, ibis kasztanowaty, kobczyk zwyczajny). Większość z tych ptaków spotykamy w okresie wędrówek, ale wiemy też o kilku ciekawych obserwacjach zimowych (bernikla białolica, pomurnik). Interesujące jest również regularne gniazdowanie tracza nurogęsi u zbiegu rzek Odry i Olzy w pobliżu Bohumina. Często istotną rolę odgrywa połączenie z górami granicznymi. Jesioniki w zachodniej części Śląska należą do Sudetów, których fauna jest środkowoeuropejska, natomiast Beskidy na wschodzie są już częścią Karpat i mają inną faunę. W regionie karpackim występują min. padalec kolchicki, traszka karpacka i wspomniana już koszatka leśna. W jego górskich potokach żyją populacje szczególnej ryby – głowacza pręgopłetwego. Beskidy są również domem dla naszej największej populacji dzięcioła białogrzbietego. Gniazduje tu i na Szumawie również puszczyk uralski. Jedyne stanowisko minoga ukraińskiego w Republice Czeskiej (Račí potok w Velkich Losinach) jest absolutną rzadkością na pogórzu Hrubego Jesenika. Specyficznym obszarem Śląska jest również ciepły i suchy region Osoblažsko. Wiele innych rzadkich kręgowców zamieszkuje lasy łęgowe, podmokłe łąki i tereny podmokłe w regionie Poodři. Na przykład nietoperz borowiaczek jest związany z wyżej wymienionymi lasami łęgowymi. Lokalne rozlewiska, siedliska zalewowe oraz systemy kanałów zamieszkiwane są przez piskorza. Do bardzo obficie występujących gatunków na Poodři należy różanka europejska, która gdzie indziej zanikła, a z dorzeczem Odry i Morawy związane było również pierwotne występowanie świnki pospolitej. Szczególną kategorię stanowią pojedyncze loty u nie tylko ptaków omówionych powyżej, ale takže ssaków latających. Specyficzną cechą zwierząt zdolnych do lotu jest możliwość przemieszczania się na duże odległości, dlatego należy wspomnieć o niektórych przypadkach z obszaru Moraw Środkowych. W przypadku nietoperzy jest to przede wszystkim jedyny jak dotąd podkasańca zwyczajnego małej w Republice Czeskiej (Przepaść Hranicka). Na Śląsku odnotowano również występowanie borowca wielkiego i nocka łydkowłowego. Osobliwością są pojedyncze przypadki gatunków obcych introdukowanych (szczur zwyczajny), zbiegłych z hodowli (wąż Eskulapa, żółw błotny) i celowo wypuszczonych (gekon turecki, żaba szponiasta). Wiążą się z tym również nieudane próby wprowadzenia. W przypadku niektórych z tych gatunków można odnaleźć bardziej szczegółowe dane (głowacica), w innych przypadkach okoliczności tych starań są dość niejasne (sarna syberyjska). Dziś można się tylko dziwić tak dziwacznym pomysłom (np. świstak alpejski, dziki indyk, bażant złocisty), które dawniej realizowano. Należy jednak zaznaczyć, że inne gatunki egzotyczne są nadal utrzymywane na Śląsku w hodowlach zamkniętych (tawada, czyli sum afrykański) lub półdzikich (paw indyjski) i choć po ucieczce nie są w stanie się rozmnażać, nie można wykluczyć ich przetrwania. Najnowszą osobliwością na Śląsku jest odkrycie dwóch populacji najrzadszej czeskiej żaby, krytycznie zagrożonej ropuchy paskówki, której pierwszy okaz została znaleziony w 2019 roku na obrzeżach Krnova, drugi w 2020 roku w pobliżu Osoblahy, kiedy to ponownie potwierdzono istnienie populacji krnovskiej.

1.Borowiec olbrzymi
2.Myszarka zielna
3.Koszatka leśna
4.Różanka europejska
5.Głowacz prętopłetwy
6.Minóg ukraiński
7.Ibis kasztanowaty
8.Tracz nurogęś
9.Krogulec krótkonogi
10.Sęp kasztanowaty
11.Kobczyk zwyczajny
12.Karliczka zwyczajna
13.Strepet
14.Płatkonóg płaskodzioby
15.Mewa polarna
16.Mewa obrożna
17.Puszczyk uralski
18.Dzięcioł białogrzbiety
19.Świstunka brunatna
20.Sikora lazurowa
21.Jaszczurka murowa
22.Traszka karpacka
23.Ropucha paskówka

Z drugiej strony, człowiekowi udało się uratować niektóre gatunki przed wyginięciem. Chociaż takie gatunki mogą być utrzymywane przy życiu jedynie poprzez hodowlę w niewoli, celem długoterminowym jest zawsze ich powrót do środowiska naturalnego. Jeżeli gatunek powraca z pomocą człowieka do środowiska, w którym został całkowicie wytępiony, nazywamy to reintrodukcją lub repatriacją. Jednakże wymarły gatunek może również powrócić w drodze naturalnej migracji, zwanej również spontaniczną reintrodukcją. Dzieje się tak, gdy populacja w innej części swojego zasięgu rozmnożyła się do tego stopnia, że ponownie zasiedla raz opuszczone miejsce i z czasem zaczyna się tam z powodzeniem rozmnażać. Najwcześniejsze znane przypadki wymierania kręgowców w Czechach zostały spowodowane przez łowiectwo. Prawdopodobnie najbardziej znane wymieranie to przedstawiciele dużych parzystokopytnych, tur i żubr. Z terenu Śląska ich występowanie można jedynie domniemywać, żaden z nich nie jest tu archeologicznie udokumentowany. Znane jest jednak występowanie innego dużego parzystokopytnego, łosia euroazjatyckiego. Przetrwała w sąsiedniej Polsce, skąd w drodze naturalnej migracji powróciła do Czech. Rozród łosia na Śląsku nie jest obecnie udokumentowany, ale coraz częściej obserwuje się przemijające występowanie osobników wędrownych. Drapieżniki były kolejną grupą ssaków wytępionych w wyniku polowań. Były to zarówno gatunki duże (niedźwiedź brunatny, ryś, wilk), które konkurowały z człowiekiem, jak i mniejsze (dziki kot), na które często polowano dla skór. Ten rodzaj polowań był również jedną z przyczyn wyginięcia populacji bobra, którego zabijano również jako szkodnika oraz dla wydzieliny jego gruczołów (castoreum) dodawanej do perfum. Pomimo tego, że jest to obecnie gatunek nadmiernie rozmnożony, dzik przetrwał od XIX wieku tylko w zagrodach (1786 cesarski zakaz hodowli na wolnym wybiegu). Nie tylko polowania, ale także zmiany w gospodarce rolnej doprowadziły do jego wyginięcia. Odegrały one również kluczową rolę w zaniku susła perełkowanego lub stepowego. Do ssaczych osobliwości Śląska należą wszystkie trzy wyżej wymienione duże drapieżniki. Beskid Morawsko-Śląski jest obecnie jedynym obszarem w Republice Czeskiej, gdzie te gatunki występują razem. Ryś jest chyba najliczniejszym z nich, niedźwiedź najrzadziej spotykanym. Wilk i niedźwiedź są również atrakcyjne medialnie, tak że w przypadku doniesień o ich występowaniu łatwo powstają niezweryfikowane doniesienia i histeria. Musimy jednak pamiętać, że oba gatunki są bardzo mobilne i dlatego wiele zweryfikowanych obserwacji może dotyczyć identycznych osobników. Spośród innych wymarłych wcześniej gatunków ssaków na Śląsk powróciły także bóbr i świnia. Wykazano, że dziki kot zadomowił się również na północnych Morawach. Jedynymi wymarłymi ssakami są pronghorn, żubr, (w zasadzie nigdy nie potwierdzona na Śląsku) norka europejska, a po 1962 roku tchórz stepowy (ostatni dokument pochodzi ze Smolkowa na Opawszczyźnie). Ta ostatnia została jednak udokumentowana w latach 2000-2001 w pobliskich Drahotusach (Hranice na Moravě). Podobnie jak w przypadku dużych drapieżników wśród ssaków, wśród ptaków najbardziej dotknięte polowaniami były drapieżniki (np. orzeł przedni). Stopniowo zanikają też niektóre gatunki żywiące się padliną (kruk) lub rybami (np. bielik i perkoz rdzawoszyi). Jeszcze później zniknęli ze Śląska przywiązani do gór mieszkańcy tundry (mornel) lub pierwotnie stepowych i leśno-stepowych (kraska zwyczajna). Spośród nich, orzeł morski powrócił i z powodzeniem się rozmnaża. Ostatnio ponownie zagnieździł się orzeł przedni. Kruk stał się stosunkowo pospolitym gatunkiem dzięki swojemu naturalnemu rozprzestrzenianiu się, natomiast perkoz rdzawoszyi jest obecnie spotykany tylko podczas wędrówki. Rzadkie nawet w okresie wędrówek są mornel i strepet, całkowicie zniknęła kraska zwyczajna. Nie obserwuje się tu już dawniej wędrującego pomurnika.

1.Suseł moręgowany
2.Tchórz stepowy
3.Dziki kot
4.Głuszec
5.Kraska zwyczajna
6.Jesiotr zachodni
7.Koza dunajska
8.Minóg rzeczny
9.Bóbr europejski
10.Niedźwiedź brunatny
11.Wilk szary
12.Ryś Lynx
13.Dzik
14.Łoś
15.Perkoz rdzawoszyi
16.Bielik
17.Orzeł przedni
18.Mornel
19.Kruk



Pod znakiem zapytania pozostaje powrót głuszca, którego próby reintrodukcji są w toku. Wśród kręgowców wodnych wyginęły gatunki wymagające bardzo czystej wody, które były cenione również jako gatunki łowieckie. Wśród ryb są to jesiotr i minóg rzeczny. Dorosłe osobniki obu gatunków migrują z mórz do rzek (tzw. migracja anadromiczna), więc ich populacje również ucierpiały w wyniku budowy budowli wodnych. Z Odry zniknęły również ryby niewykorzystywane gospodarczo, takie jak koza dunajska, przywiązana do siedlisk na terenach zalewowych i stawów z systemem drenów i kanałów.

C HKO Beskidy (Obszar Chronionego Krajobrazu Beskidy) znajduje się w województwie morawsko-śląskim i zlińskim w pobliżu granicy z Republiką Słowacką. Do najcenniejszych elementów CHKO należą pierwotne puszcze (NRP Mionší), które są domem dla rzadkich karpackich gatunków zwierząt i roślin. Łąki i pastwiska są zróżnicowane gatunkowo. Do końca XIX wieku nasze największe drapieżniki - niedźwiedź brunatny, wilk i ryś - były w Beskidach prawie całkowicie wytępione. Dzięki bezpośredniemu połączeniu pasm górskich Beskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu z górami zachodniej Słowacji, w miarę wzrostu populacji tych zwierząt na Słowacji, następował ich stopniowy powrót na pogranicze morawsko-śląskie. Wyjątkowym fenomenem górskiej przyrody jest beskidzki pseudoobieg z systemami jaskiń (Cyrilka, Jaskinia Kněhyňská, Ondrášove dziury). Pod względem możliwości i wykorzystania wody jest to bardzo ważny obszar w skali kraju, powstało tu kilka zbiorników wodnych. Szczególnie w przeszłości obszar ten podlegał silnemu obciążeniu roślinnością. Historyczna koegzystencja człowieka z tym krajobrazem zaowocowała również jego walorami estetycznymi i różnorodnością, która przyciąga do korzystania z rekreacji.

Obszar Chronionego Krajobrazu Poodří tworzy 34-kilometrowy pas aluwialnego i pagórkowatego terenu wokół rzeki Odry w Bramie Odrzańskiej. Obszar ten jest wyjątkowy głównie ze względu na zachowanie reżimu wodnego. Rzeka Odra tworzy tu meandry, które są stale zamykane i powstają nowe. W ten sposób powstaje unikalna sieć starych gałęzi i meandrów, uzupełniona systemem stawów i rowów melioracyjnych. Tereny zalewowe doliny Odry stanowią również naturalną ochronę terenów zabudowanych przed powodzią, głównie poprzez spowolnienie spływu wód meandrującego potoku i rozlewanie się na niezabudowane tereny zalewowe. Reżim hydrologiczny Odry w naturalny sposób wpływa na ekosystemy mokradłowe z rzadkimi zbiorowiskami bezkręgowców i kręgowców charakterystycznymi dla biotopów mokradłowych. Pomimo zanieczyszczenia Odry z jej dorzecza, rzeka ta radzi sobie jeszcze stosunkowo dobrze dzięki wysokiej zdolności do samooczyszczania.

Oczywiście na charakter krajobrazu wszystkich trzech obszarów chronionych miało i ma wpływ bezpośrednie lub pośrednie użytkowanie przez człowieka, gospodarka rolna, leśnictwo, górnictwo i przetwórstwo surowców mineralnych, budownictwo, działalność rekreacyjna i sportowa itp. Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego tych pięknych terenów Śląska nadal bardzo aktualna.

Pasmo górskie Hrubý Jeseník, które jest rdzeniem Obszaru Chronionego Krajobrazu Jesioniki, jest jednym z trzech pasm górskich w Republice Czeskiej, które osiągają wysokość powyżej górnej granicy lasu (tzw. bezleśność wysokogórska) i jest jednocześnie najbardziej zalesionym Obszarem Chronionego Krajobrazu w kraju. Lesistość sięga tu 80 % i oprócz lasów świerkowych zachowały się także fragmenty lasów bukowych. Jesioniki pierwotnie nie posiadały lasów, dlatego powstała unikalna granica lasu przypominająca park. Woda odgrywa ważną rolę w krajobrazie. Chociaż obszary wodne stanowią niewielką część powierzchni Jesionickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, cały obszar został ogłoszony chronionym obszarem naturalnego gromadzenia się wód. W rezerwatach przyrody (Rejwiz, Skřítek) znajduje się wiele torfowisk, a źródła wody dały początek tradycyjnym uzdrowiskom (Karlova Studánka, Jeseník, Lipová-lázně).

Budowa elektrowni szczytowo-pompowej Dlouhé Stráně wywarła duży wpływ na lokalny krajobraz. Najcenniejsze obszary obszaru chronionego krajobrazu są chronione w 4 narodowych rezerwatach przyrody (Pradziad, Šerák-Keprník, Rejwiz, Rašeliniště Skřítek), 1 narodowym pomniku przyrody (Javorový vrch), 19 rezerwatach przyrody i 7 pomnikach przyrody. Występują tu rzadkie gatunki roślin i zwierząt, oprócz reliktów lodowcowych jest tu kilka gatunków endemicznych, występujących tylko w Jesionikach. Wyjątkowym miejscem o znaczeniu europejskim jest Wielka Kotlina w Parku Narodowym Pradziad. Na terenie MPA znajdują się również historyczne pozostałości górnicze, nieczynne sztolnie stanowią zabytek techniki i służą również jako zimowiska dla nietoperzy. Misją Jesenickiego CHKO jest również ochrona dziedzictwa kulturowego, w tym architektury ludowej. W wyniku historycznej koegzystencji człowieka z tym krajobrazem, jego wartość estetyczna i różnorodność przyciągają również użytkowników przybywających tu w celach rekreacyjnych.

W yjątkowość pierwszego mapowania wojskowego polega na tym, że jest to pierwsza praca kartograficzna dla całego terytorium ziem czeskich, która umożliwia porównania, a dzięki swojej skali nadaje się do badania zmian krajobrazowych. Problem stanowią jednak fundamenty topograficzne, ponieważ pomiary wykonano bez jednolitej sieci trygonometrycznej i w różnych krajach korony z zastosowaniem niejednolitej procedury. Niestety, powoduje to zniekształcenia pozycyjne, które ograniczają zastosowanie tych map do dokładnej analizy ilościowej, choć pierwsze odwzorowanie wojskowe jest dokładniejsze niż wcześniejsze mapy Johanna Christopha Müllera. Znaczenie pierwszego mapowania wojskowego polega na przedstawieniu charakteru krajobrazu bez śladów procesu industrializacji, czyli jeszcze w jego przednowoczesnej formie.

Wkrótce jednak – pod koniec XVIII i na początku XIX wieku – pierwsze kartografie wojskowe nie spełniały aktualnych wymagań co do dokładności opracowania map państwowych. Dlatego w 1806 r. na polecenie Franciszka I rozpoczęto pomiary astronomiczne i geodezyjne w celu zbudowania sieci trygonometrycznej. W wyniku późniejszych prac kartograficznych powstały zarówno bardzo szczegółowe mapy katastralne w skali 1 : 2880, jak i, w dalszej kolejności, mapy tzw. drugiego odwzorowania wojskowego (tzw. franciszkowego) w skali 1 : 28800. Miejsca newralgiczne pod względem militarnym (zwłaszcza okolice dużych miast) zostały ponownie odwzorowane w podwójnej skali (1 : 14 400). Mapowanie wojskowe ziem czeskich odbywało się dopiero w latach 30. i 40. XIX wieku na podstawie katastralnych sieci trygonometrycznych. Obszar Moraw i Śląska został w ten sposób zmapowany w latach 1836-1840. Z punktu widzenia monitorowania rozwoju krajobrazu, drugie mapowanie wojskowe jest bardzo odpowiednie z kilku powodów. Odpowiada zarówno skalą, jak i dokładnością topograficzną. Ponadto drugi mapping militarny (a także imperialne druki map katastru stabilnego) ukazuje krajobraz w punkcie zwrotnym w momencie nadejścia tendencji modernizacyjnych związanych z rewolucją przemysłową i przekształceniami strukturalnymi całego społeczeństwa.

Doświadczenia wojenne z wojny prusko-austriackiej w 1866 r., kiedy w niektórych przypadkach dostępne były mapy liczące kilkadziesiąt lat, dały podstawę do nabycia zaktualizowanej i dokładniejszej mapy militarnej. W 1869 roku rozpoczęto trzecią wojskową kartografię, której wyniki stanowiły jedyną nieprzerwaną pracę topograficzną na naszym terenie aż do połowy XX wieku. Obszar Śląska i wschodnich Moraw został na nowo odwzorowany w 1876 roku, a pozostałe ziemie czeskie w 1879 roku. Do sporządzania map wybrano tzw. skalę prostą w układzie dekadowym (przy założeniu wczesnego wprowadzenia miary metrycznej) o współczynniku redukcji 1:25 000; dla miejsc newralgicznych militarnie wybrano skalę podwójną. Podstawą pozycjonowania graficznego był pomniejszony rysunek map katastralnych w skali od 1:2 880 do 1:25 000.

Po powstaniu Czechosłowacji przy Ministerstwie Obrony Narodowej Czechosłowacji powstała wojskowa służba topograficzna. W październiku 1919 r. w Pradze został założony Czechosłowacki Wojskowy Instytut Geograficzny. Jednostki te przejęły z Wojskowego Instytutu Geograficznego w Wiedniu podkłady wszystkich map topograficznych z terenu Czechosłowacji i natychmiast rozpoczęły ich konserwację i renowację. W 1926 r. rozpoczęto prace nad przygotowaniem nowej pracy topograficznej, która miała zastąpić mapy trzeciego mapowania wojskowego. Jednak nowe mapowanie przebiegało bardzo powoli i do 1938 r. przetworzono zaledwie 3% terytorium Czechosłowacji.

Po II wojnie światowej (w 1947 r.) Ministerstwo Obrony Narodowej podjęło decyzję o definitywnym przejściu z map specjalnych w skali 1 : 75 000 na mapy topograficzne w skali 1 : 50 000. W 1953 r. zakończono produkcję i publikację tzw. prowizorycznych map topograficznych w skalach 1 : 50 000 i 1 : 100 000. Nowe kartowanie topograficzne, którego wyniki są wykorzystywane do dziś, miało miejsce w latach 1953-1957. Ten wyjątkowy sukces został osiągnięty głównie dzięki maksymalnemu wykorzystaniu fotogrametrii lotniczej oraz współpracy wojskowych i cywilnych służb geodezyjnych. W tym czasie opracowano i wydano łącznie 1736 arkuszy map w skali 1 : 25 000. Zastosowano klucz znacznikowy, który został jednolicie wprowadzony w ramach Układu Warszawskiego. Po opracowaniu tych map topograficznych następowało płynne opracowanie map topograficznych w mniejszych skalach, które były z nich wyprowadzane metodą generalizacji kartograficznej. Były to mapy w skalach 1 : 50000, 1 : 100 000 (wydawane do 1960 r.) i 1 : 200 000 (wydawane do 1965 r.).

Te mapy wojskowe zapewniają bogactwo informacji o krajobrazie w przeszłości, z zaletą porównywalności. Pierwsze mapowanie wojskowe nadaje się przede wszystkim do interpretacji wizualnej, ponieważ nie można go wykorzystać z wystarczającą dokładnością do analizy GIS. Natomiast bardzo dokładnie można przeanalizować drugie i trzecie odwzorowanie wojskowe, a także mapy topograficzne z lat 50. Dzięki temu możemy dowiedzieć się, co dokładnie stało się z krajobrazem Śląska w ciągu ostatnich dwóch stuleci.

C yfrowy model reliefowy (DMR) obszaru zainteresowania jest tworzony z wejściowych danych wysokościowych. Najczęściej są to punkty (lub proste, rzadziej także powierzchnie), dla których znamy ich wysokość. W celu uzyskania wysokości w punktach, stosowane są różne techniki (np. pomiary geodezyjne w terenie, wykorzystanie zdjęć lotniczych, lotniczy skaning laserowy, pozyskiwanie danych z map). Cyfrowa reprezentacja reliefu powstaje w procesie modelowania cyfrowego. Ze znanych danych wysokościowych wyprowadzane są wysokości w innych punktach w obrębie modelowanego obszaru. Wybrane algorytmy interpolacji (np. kriging, metoda odwróconej odległości) są wykorzystywane do obliczania wysokości w punktach, w których nie znamy ich rzeczywistej wysokości. Wybór źródeł danych wysokościowych, ich rozmieszczenie na interesującym nas obszarze oraz wybór odpowiedniej metody interpolacji mają kluczowe znaczenie dla jakości wynikowego DMR.

Po wygenerowaniu cyfrowego modelu wysokościowego interesującego nas obszaru, należy przeprowadzić kontrolę. Wykryte błędy są usuwane poprzez edycję DMR. Wygenerowany DMR można poddać dalszej analizie i uzyskać szereg niezbędnych informacji. Na przykład, obliczenia wolumetryczne są używane do obliczania objętości wody w zbiorniku, objętości składowisk, objętości złoża mineralnego. Analizy widoczności śledzą obszar widoczny z danego miejsca, obszar pokrycia sygnałem z nadajnika itp. Podczas badania krajobrazu, DMR powinien być stosowany szczególnie na terenach nierównych, o dużych różnicach wysokości. Oprócz wykorzystania pokrycia terenu lub krajobrazu (np. w planowaniu krajobrazu), DMR są często stosowane do wykrywania różnych cech terenu (np. długość zbocza, nachylenie zbocza, orientacja). Za pomocą DMR można również modelować powodzie, deformacje zboczy, osuwiska, erozję wodną itp.

Odpowiednia wizualizacja stworzonego DMR odgrywa ważną rolę w podejmowaniu decyzji dotyczących krajobrazu (np. w planowaniu krajobrazu, ochronie i zarządzaniu krajobrazem). Popularnym rodzajem wizualizacji jest wykreślanie DMR w kolorze zależnym od wysokości (np. skala kolorów od zielonego dla niskich wartości wysokości, przez żółty i brązowy, do białego dla szczytów górskich). Aby stworzyć realistyczny obraz terenu, można zastosować metodę cieniowanej rzeźby terenu, która jest często wykorzystywana jako tło (np. wyświetlana pod częściowo przezroczystym DMR zabarwionym według wysokości lub pod częściowo przezroczystymi zdjęciami lotniczymi lub satelitarnymi). Cieniowany relief powstaje przez hipotetyczne oświetlenie reliefu od północnego zachodu, aby rzucić cień za obiektem (np. górą). Przy zastosowaniu cieniowanej reprezentacji reliefu, tworzony model postrzegamy plastycznie. Obie wyżej wymienione techniki (kolorowanie DMR według wysokości nad poziomem morza oraz metoda cieniowanej rzeźby terenu) zostały wykorzystane przy tworzeniu DMR Śląska Czeskiego.

Do opracowania mapy DMR Śląska Czeskiego wykorzystano dane z Cyfrowego Modelu Ukształtowania Terenu Republiki Czeskiej, 5 generacji (DMR 5G). DMR 5G jest cyfrową reprezentacją naturalnej lub stworzonej przez człowieka powierzchni terenu w postaci wysokości dyskretnych punktów w nieregularnej trójkątnej sieci punktów o współrzędnych X, Y i H, gdzie H reprezentuje wysokość w układzie odniesienia wysokości Balt po niwelacji (Bpv) z pełnym średnim błędem wysokości wynoszącym 0,18 m w terenie odsłoniętym i 0,3 m w terenie zalesionym. Model został stworzony na podstawie danych uzyskanych metodą lotniczego skanowania laserowego Republiki Czeskiej w latach 2009-2013. Został on zakończony z dniem 30 czerwca 2016 roku na całym terytorium Republiki Czeskiej. Lotniczy skaning laserowy to nowoczesna metoda masowego zbierania bardzo dokładnych trójwymiarowych danych o obiektach i zjawiskach na powierzchni Ziemi. Uzyskane w ten sposób duże ilości punktów nazywane są "chmurami punktów". Aby stworzyć DMR 5G, pozyskane dane zostały poddane automatycznemu filtrowaniu oraz szczegółowej ręcznej kontroli i edycji.

Oprócz DMR możliwe jest stworzenie cyfrowego modelu powierzchniowego dla wybranego obszaru, który zawiera inne trójwymiarowe obiekty umieszczone na rzeźbie terenu (np. domy, drzewa, itp.).

Na stworzonej mapie z DMR Śląska Czeskiego wyraźnie widoczna jest pionowa rzeźba terenu. Dominującym pasmem górskim Śląska Czeskiego jest Wysoki Jesionik (Hrubý Jeseník - w zachodniej części regionu) z najwyższym szczytem Pradziad (1491 m n.p.m.). Na południowy wschód od Wysokiego Jesionika łączy się on z nieco mniej rozległym pasmem górskim Niski Jesionik. Na południowym wschodzie czeskiego Śląska wyróżniają się również szczyty Beskidów z najwyższą Łysą Górą (1323 m n.p.m.). DMR pokazuje również bardzo wyraźnie niziny dominujące w powiecie karwińskim, w północnej części powiatów opawskiego i jesenickiego, a także na na cyplu Osoblažskim.

J eśli rozumiemy pojęcie krajobrazu kulturowego w jego najszerszym znaczeniu (obszar pod wpływem człowieka, niezależnie od intensywności tego wpływu), możemy stwierdzić, że krajobrazy Europy Środkowej są w przeważającej mierze kulturowe. Regionalne ramy charakterystyki krajobrazu kulturowego zostały opracowane dla terytorium naszego kraju. Następujące cechy są ważne dla opisu różnorodności krajobrazów: gradacja roślinności, nierówność rzeźby terenu, wyraz wyjątkowości typów rzeźby terenu, podprowincje biogeograficzne (wyraz odrębności geologicznej, geomorfologicznej, ale także klimatycznej), struktura użytkowania ziemi, historyczne typy osiedli i ich pluwialność, typy domów wernakularnych, rozwój i okres zasiedlania krajobrazu jako wiodące cechy świadczące o trwałości użytkowania krajobrazu przez człowieka w okresie rozwoju historycznego.

Krajobraz kulturowy Śląska Czeskiego można scharakteryzować na przykład na podstawie struktury użytkowania gruntów (od krajobrazów naturalnych po przekształcone i stworzone przez człowieka). Na Śląsku Czeskim występuje sześć ogólnych typów użytkowania terenu: krajobrazy rolnicze, krajobrazy leśno-rolnicze, krajobrazy leśne, krajobrazy stawów, krajobrazy górskie (w niewielkim stopniu) i krajobrazy zurbanizowane.

Obecnie poszczególne krajobrazy kulturowe są ze sobą powiązane i tworzą złożoną sieć, tzw. sferę krajobrazu. Krajobraz rolniczy jest typem krajobrazu, który został silnie zmodyfikowany przez uprawę ludzką. Większość obszaru stanowią pola uprawne i trwałe użytki zielone. Jest to system otwarty z wieloma złożonymi powiązaniami, które przyczyniają się do jego stabilności. Na krajobraz rolniczy Śląska Czeskiego składają się grunty orne, łąki, pastwiska i sady. Najczęściej uprawianymi roślinami na polach są zboża, kukurydza, rośliny okopowe, strączkowe, oleiste i rośliny dla przemysłu włókienniczego. Interesującą cechą tych pól są specyficzne grzyby. Występujące tu zwierzęta są w większości pochodzenia stepowego. Często są one w stanie rozmnażać się bardzo szybko i wytwarzać kilka pokoleń zanim uprawa zniknie. Jeśli chodzi o owady i inne bezkręgowce, to fauna jest najbogatsza w stanowiskach wieloletnich roślin pastewnych i zbożowych, a najuboższa w uprawach ornych, zwłaszcza kukurydzy i rzepaku. Wiele zwierząt zasiedlających pola jest szkodnikami upraw polowych. Spośród kręgowców najliczniej reprezentowane są małe ssaki, zwłaszcza gryzonie, które potrafią budować podziemne schronienia. Ich populacje przyciągają wówczas liczne drapieżniki (małe drapieżniki i ptaki drapieżne). Mimo że flora i fauna pól uprawnych jest bardzo uboga w gatunki, liczba osobników może być znaczna. Głównym problemem tego siedliska są gwałtowne zmiany jego charakteru po zbiorach, kiedy to znikają zarówno schronienie, jak i pożywienie dla zwierząt. Opryski chemiczne, różne metody nawożenia i inne interwencje agrotechniczne mają znaczący wpływ na pola i otaczający je krajobraz. Typowymi obszarami rolniczymi Śląska Czeskiego są Opawa, Osoblažsko, Javornicko i Vidnavsko.

Typem krajobrazu przejściowego jest krajobraz leśno-rolniczy charakteryzujący się naprzemiennym występowaniem siedlisk leśnych i nieleśnych. Odsetek obszarów pokrytych roślinnością drzewiastą waha się od 10 % do 70 %. Krajobrazy są przeważnie półotwarte. Krajobrazy leśne są mniej zmienionym typem krajobrazu. Charakteryzują się one dużą przewagą pokrycia leśnego (co najmniej 70% powierzchni). Mają one wizualnie zamknięty charakter. Dzisiaj lasy nie są już postrzegane tylko jako źródło drewna, ale szanuje się również funkcje i potrzeby tego szczególnego siedliska. Równie dużo uwagi poświęca się funkcji użytkowej, ochronnej i regeneracyjnej lasu. Zrównoważony rozwój ukierunkowany jest na bogate strukturalnie i gatunkowo, zdrowe i stabilne lasy. Nacisk kładziony jest również na zrównoważone pod względem środowiskowym pozyskiwanie drewna. W ostatnich latach klęska kornika dotknęła również lasy świerkowe na Śląsku, a pozyskanie zarażonego drewna w niektórych miejscach znacznie zmieniło krajobraz (Jesioniki, Beskidy). O ile w niektórych ekosystemach leśnych występują bogate i interesujące zespoły zwierząt, nie dotyczy to lasów uprawnych, zwłaszcza borów świerkowych. Niewielka różnorodność środowiska i ograniczone zasoby żywności zubażają różnorodność gatunkową takich lasów. Większość zwierząt można spotkać na skraju lasu, na polanach lub wzdłuż ścieżek.

Krajobrazy stawowe charakteryzują się znaczną reprezentacją przestrzenną płytkich zbiorników wodnych. Na Śląsku Czeskim występują one w połączeniu z zachowanymi sieciami stawów (np. Poodří) i zbiorników wodnych.

Krajobrazy połoninne pojawiają się sporadycznie na czeskim Śląsku w Jesionikach (Pradziad, Šerák i Keprník). Obejmują one rzadkie terytoria leżące w wysokogórskich fragmentach powyżej górnej granicy lasu.

Najbardziej intensywnie oddziałującym na człowieka typem są krajobrazy zurbanizowane. Charakteryzują się one przewagą budynków i terenów utwardzonych. W zależności od dominującego sposobu użytkowania możemy mówić o krajobrazach osadniczych, górniczych lub przemysłowych.

Krajobraz osadniczy to typ krajobrazu, na który człowiek wywiera intensywny wpływ. Naturalne elementy krajobrazu zostały już znacznie zmienione przez rozwój. Dotyczy to w szczególności krajobrazów miejskich. Główną przyczyną stopniowego zwiększania się powierzchni obszarów zabudowanych był i jest wzrost liczby ludności. Ważną rolę odegrała również zabudowa rolnicza i przemysłowa. Obszary śródmiejskie mają pewne istotne cechy szczególne z biologicznego punktu widzenia. Pierwszym z nich jest efekt wyspy ciepła, następnie efekt cieplarniany, smog, zmiany w przepływie powietrza spowodowane obecnością budynków, łatwą dostępnością żywności i odwrotnie, małą ilością schronienia. Miasta są często ośrodkami rozprzestrzeniania się nierodzimych gatunków roślin i zwierząt. Wśród roślin spotykamy głównie gatunki, które szybko się rozprzestrzeniają i łatwo radzą sobie w ekstremalnych warunkach. Wśród zwierząt możemy znaleźć tzw. gatunki synantropijne, które stale towarzyszą człowiekowi; gatunki wtórnie zdziczałe, udomowione; gatunki wprowadzone lub wprowadzone przez człowieka; gatunki dzikie zaadaptowane do warunków miejskich; gatunki, które występują w miastach tylko przez krótki czas; i wreszcie gatunki hodowane przez człowieka w niewoli.

1.Krajobraz osadniczy, Bruntál, 2011
2.Krajobraz osadniczy, wieś Sosnová, 2019
3.Krajobraz osadniczy, wieś Ludvíkov, 2011
4.Krajobraz przemysłowy, Ostrawa-Vítkovice, 2012
5.Krajobraz leśny wokół Rejwiz, 2013
6.Krajobraz górniczy, Kopalnie rudy Jeseník, zakład Zlaté Hory
7.Krajobraz rolniczy okolic Opawy, 2020 r.
8.Krajobraz rolniczy, Hošťálkovy, 2011
9.Krajobraz górniczy, Bílčice, 2019



Krajobraz górniczy jest silnie zaburzony przez powierzchniowe lub podpowierzchniowe wydobycie minerałów. Wpływ górnictwa na krajobraz Śląska Czeskiego zaczął się ujawniać już w średniowieczu w związku z wydobyciem rud. Wiele śladów tego historycznego górnictwa jest jeszcze dziś widocznych w krajobrazie, ale są to interwencje na stosunkowo niewielką skalę. Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy górnictwo było jeszcze mało widoczne, Śląsk był krajobrazem rolniczo-leśnym, na który składała się mozaika pól, łąk, pastwisk, osiedli ludzkich, lasów i licznych stawów. Szczególnie w ciągu ostatnich dwóch stuleci krajobraz uległ znacznym zmianom w związku z wydobyciem węgla i innych minerałów. W regionie Ostrawy-Karwiny wydobycie węgla doprowadziło do powstania zupełnie nowych antropogenicznych form terenu (np. hałd lub niecek osiadania, które często są zalewane), powstania stawów osadowych, kompleksów górniczych i związanych z nimi kompleksów przemysłowych oraz prowadzących do nich dróg i linii kolejowych. Górnictwo wpłynęło na wygląd krajobrazu nie tylko kopalniami i hałdami, ale także budową licznych kolonii górniczych i późniejszych osiedli (Ostrava-Poruba).

Górnictwo spowodowało również utratę wody w krajobrazie i degradację wielu siedlisk wodnych w XX wieku. Konsekwencje wydobycia obejmują zmiany w reżimie wodnym w krajobrazie. Na krajobraz wpłynęło również przejmowanie i degradacja gruntów, emisje gazu kopalnianego bogatego w metan, wstrząsy górnicze, skażenie środowiska, fragmentacja krajobrazu itp. Chociaż interwencje górnicze w krajobraz były i są często postrzegane raczej negatywnie, wyniki różnych badań pokazują, że w naturze istnieją znaczne adaptacyjne zdolności. Wiele, często bardzo rzadkich, gatunków roślin i zwierząt znajduje w górniczym krajobrazie idealne środowisko życia. Niektóre zalane baseny osuwiskowe, jak również zrekultywowane lub nie zrekultywowane stawy osadowe są domem na przykład dla ważki rudej, raka błotnego i szczeżuji wielkiej. Są to gatunki szczególnie chronione, wysoce zagrożone wyginięciem. Do niedawna ważka rudaa była nawet uważana w Czechach za gatunek wymarły. Nic dziwnego, że spontaniczna sukcesja (naturalnie rosnące hałdy i kamieniołomy) okazuje się być najlepszym sposobem na przywrócenie krajobrazu górniczego. Problemem jest rozprzestrzenianie się roślinności synantropijnej. Wprawdzie z łatwością przystosowuje się on do powierzchni górniczych, a nawet skutecznie je utwardza, ale często rozprzestrzenia się w sposób niekontrolowany na tereny, z których wypiera gatunki rodzime. Na Śląsku Czeskim typowymi obszarami dotkniętymi przez górnictwo są przede wszystkim region Ostrawsko-Karwiński (węgiel kamienny), regiony Zlatohorski, Hornobenešowski i Rýmařovski (rudy), Jesenicko (granit) i Niski Jesionik (łupki).

Krajobrazy przemysłowe pojawiają się szczególnie intensywnie od połowy XIX wieku i są związane z początkiem rewolucji przemysłowej i późniejszą industrializacją. Kręgowce są nieliczne w krajobrazie przemysłowym, a bezkręgowce to głównie owady. Ptaki reprezentowane są przez wróble, sroki, gołębie, kopciuszki, kosy, sierpówki. Jest tu tylko kilka gatunków ssaków i większość z nich dość dobrze się ukrywa. Są to głównie gryzonie lub przystosowane gatunki drapieżników. Spośród zwierząt kopytnych dzik jest najbardziej przystosowany do tego środowiska. W zarośniętym krajobrazie przemysłowym występują również sarny, dzikie króliki i zające polne. Po kilkudziesięciu latach mogą zacząć pojawiać się nawet bardziej niewymagające gady i płazy. Na długotrwałe zdrowie przebywających tu zwierząt wpływa brak schronienia i pożywienia, a także odkładanie się zanieczyszczeń w organizmie.

W zależności od czasu powstawania krajobrazu osadniczego w Republice Czeskiej zostały zdefiniowane ramowe typy krajobrazu osadniczego. Stary krajobraz osadniczy jest nieprzerwanie zamieszkiwany od neolitu. Krajobraz osadniczy z okresu pełnego średniowiecza był stale zamieszkany od czasów wysokiego średniowiecza (XIII-XIV w.), a późnośredniowieczny krajobraz osadniczy dopiero od późnego średniowiecza (tj. drugiej połowy XIV w.). Współczesny krajobraz osadniczy zasiedlony jest dopiero w okresie nowożytnym, tj. najwcześniej od XVI wieku.

P od względem warunków naturalnych jest to obszar bardzo zróżnicowany, składający się zarówno z terenów nizinnych (np. Vidnavsko, Opavsko, Ostravsko), jak i podgórskich i górskich. To właśnie różne warunki naturalne wpłynęły na pojawienie się i działalność człowieka. Bardziej obfite dowody bytności człowieka w regionie pochodzą z okresu środkowego paleolitu, a najstarsze szczątki neandertalczyka z jaskini Šipka koło Štramberka. Z okresu młodszego paleolitu, około 21 000 lat temu, pochodzi znalezisko obozowiska łowców mamutów z Landeku w Petřkovicach. Zasadnicze zmiany klimatyczne i cofnięcie się lodowca oznaczały również zmianę w życiu człowieka prehistorycznego i warunek przejścia do stałego osadnictwa i działalności rolniczej, do czego nadawały się żyzne niziny Osoblažsko, Opavsko, Hlučínsko i obszar Moravská brána, na których znajdowały się pierwsze stałe osady.

Punktem zwrotnym w zasiedlaniu badanego obszaru były fale średniowiecznej kolonizacji, które w XII, XIII i pierwszej połowie XIV wieku stworzyły podstawową strukturę osadniczą. Kolonizacja spowodowała szybki wzrost liczby wsi, nawet na terenach podgórskich, wzrost liczby ludności i powstanie miast, które odegrały niezastąpioną rolę gospodarczą i kulturalną. Niektóre ośrodki miejskie powstały na miejscu starszych osad (Opawa, Cieszyn, Morawska Ostrawa), w niektórych przypadkach rdzeń miejski został przeniesiony (Frydek), inne powstały na zielonej murawie (np. Horní Benešov lub Brušperk). W dłuższej perspektywie czasowej średniowieczna kolonizacja wywarła duży wpływ nie tylko na strukturę osadniczą, ale także na wewnętrzny układ osad i równiny. O ile wojny husyckie nie miały większego wpływu na strukturę osadniczą, o tyle inaczej sytuacja wyglądała w czasie wojen czesko-węgierskich w latach 60. i 70. XV wieku, kiedy to w samej Opawie i Krnovie zniszczeniu uległy setki wsi. W XVI wieku powstała fala nowych osad, zwłaszcza na zachodnim Śląsku, w związku z rozwojem górnictwa (np. Andělská Hora czy Vrbno pod Pradědem), w tym samym czasie na Ziemi Cieszyńskiej rozpoczęła się tzw. kolonizacja wołoska, której główna faza datowana jest na XVII wiek i spowodowała zasiedlenie terenów górskich Beskidów i Jaworników.

W XVIII w. zasadnicze wzbogacenie istniejącej struktury osadniczej wiązało się przede wszystkim z parcelacją dworów. Zainicjowana przez państwo i klasy wyższe zasada parcelacji istniejących gruntów podwórzowych na chłopów w długoterminowych dzierżawach miała doprowadzić do racjonalizacji działalności klas wyższych. W efekcie powstało kilkadziesiąt nowych osad, zwłaszcza na zachodnim Śląsku. Na przykład w regionie Jesioników w okresie od drugiej połowy lat osiemdziesiątych XIX wieku powstało ponad dwadzieścia tzw. kolonii. sięga pierwszej dekady XIX wieku. Powstały na przykład Dětřichov, Rožmitál, Ramzová, Rejvíz, Bělá, a później słynny Gräfenberg. Ta ostatnia fala kolonizacji osiągnęła granice użytkowania ziemi przed nadejściem nowoczesnej technologii.

Nowe, bardzo silne impulsy prowadzące do przekształcenia dotychczasowej struktury osadniczej przyniosła rewolucja i następujące po niej fale industrializacji. Zmiany w źródłach energii i technologii w XIX wieku pociągnęły za sobą zmiany w strukturze osadnictwa. Po pierwsze, można zaobserwować wzrost znaczenia tradycyjnych ośrodków włókienniczych, które przechodzą na nowoczesną przemysłową produkcję włókienniczą i których liczba ludności wzrasta (Krnov, Bruntál, Frýdek, Místek, Nový Jičín itd.). Te tradycyjne ośrodki zostały jednak wkrótce przyćmione przez masowy rozwój nowoczesnego przemysłu ciężkiego (górnictwo węglowe, hutnictwo, przemysł chemiczny), który spowodował gwałtowny wzrost liczby ludności w nowych centrach industrializacji, gdzie często zupełnie nieznaczące wsie i małe miasteczka w krótkim czasie przekształciły się w dziesięciotysięczne osady (Witkowice, Přívoz, Góry Mariańskie, Morawska Ostrawa, Karwina, Orłowa itd.) W drugiej połowie XIX wieku powstanie nowych ośrodków industrializacji i stopniowy zanik tradycyjnych miast rzemieślniczych spowodował dalsze zróżnicowanie sieci osadniczej, ponieważ peryferyjne i ekonomicznie zacofane obszary górskie i podgórskie (Jesenicko, Bruntál, Pobeskydí) zaczęły się wyludniać i przenosić do bardziej korzystnych ekonomicznie ośrodków w poszukiwaniu środków do życia, a powstała w ten sposób fala urbanizacji dotknęła przede wszystkim przemysłowe rejony Ostrawy i Karwiny. Od przełomu XIX i XX wieku wiele z tutejszych ludnych wsi uzyskało status miejski (np. w 1900 r. Přívoz, 1907 r. Mariánské Hory, 1908 r. Vítkovice, 1920 r. Slezská Ostrava, 1922 r. Orlová, 1923 r. Karviná). Proces aglomeracji nasilił się po pierwszej wojnie światowej, kiedy to dyskutowano i w ograniczonym zakresie realizowano projekt tzw. wielkiej Ostrawy. W ten sposób na początku 1924 roku z połączenia siedmiu morawskich gmin powstało trzecie pod względem liczby ludności miasto międzywojennej Czechosłowacji.

1.Widok na Jesenik, 1943
2.Havířov, widok na nową zabudowę miasta
3.Opawa zniszczona pod koniec wojny, 1945 r.
4.Osiedle mieszkaniowe w Ostrawie-Porubie
5.Osiedle mieszkaniowe, Ostrawa, 1979



Ostatnią znaczącą ingerencję w strukturę osadniczą badanego obszaru przyniosła II wojna światowa lub jej następstwa. Nie tylko bezpośrednie zniszczenia wojenne, które pod względem formy osiedlenia dotknęły przede wszystkim region opawski, ale przede wszystkim wysiedlenie ludności niemieckiej w latach 1945-1948 trwale zniszczyło te tereny, na których mieszkała większość niemiecka (przede wszystkim Jesenicko, Bruntál, Krnovsko, Osoblažsko i region opawski). Późniejsze przesiedlenia przesiedleńców organizowano zarówno z regionów agrarnych ziem czeskich, jak i w formie kontrolowanej reemigracji (głównie z Rumunii i Wołynia) oraz osiedlania uchodźców greckich. Wiele z wysiedlonych wsi nie było jednak atrakcyjnych dla nowych przybyszów, co oznaczało szybkie zniknięcie dziesiątek, głównie małych i peryferyjnie położonych wsi oraz długotrwałą stagnację całych regionów. W samym powiecie jesenickim po drugiej wojnie światowej całkowicie zniknęło prawie dwa tuziny małych wiosek (np. Hřibová, Hraničky, Annín, Johanka), a kilkadziesiąt następnych nigdy nie zostało właściwie ponownie zasiedlone i stopniowo zamieniło się w tereny rekreacyjne.

Z drugiej strony socjalistyczna industrializacja i preferowanie przemysłu ciężkiego spowodowały dalszy gwałtowny wzrost liczby ludności w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim. Od lat pięćdziesiątych XX w. następowała szybka urbanizacja rozległego zaplecza przemysłowego, w wyniku której powstawały nowe jednostki osadnicze (Ostrawa-Poruba, południowe miasto Ostrawy, Havířov itd.). Te nowe możliwości produkcyjne miały m.in. zastąpić obszary zdewastowane przez górnictwo (zwłaszcza w regionie Karwiny). Faza wzrostu liczby ludności w aglomeracji przemysłowej zakończyła się wraz z gwałtownym spadkiem aktywności górnictwa w pierwszej połowie lat 90. i restrukturyzacją przemysłu w warunkach gospodarki rynkowej.

A glomeracja miejska definiowana jest jako obszar silnie zurbanizowany, składający się z jednego, dwóch lub kilku miast tworzących rdzeń aglomeracji oraz ich otoczenia, w tym bliskich geograficznie jednostek osadniczych wraz z ich zlewniami. Ze względu na swój układ aglomeracja ostrawska jest policentryczna z kilkoma ośrodkami osadniczymi. W przeszłości były one związane przede wszystkim w związku z górnictwem węglowym i związanym z nim przemysłem ciężkim. Najwęższymi ośrodkami aglomeracji ostrawskiej są Ostrawa, Hawierzów i Karwina. Odległości drogowe między centrami wszystkich trzech miast wynoszą około 20 km i przebiegają przez tereny silnie zurbanizowane (Petřvald, Orlová itd.). Cały obszar charakteryzuje się wysokim udziałem terenów zabudowanych i intensywnymi połączeniami komunikacyjnymi. Te trzy ośrodki dysponują silnym potencjałem ludnościowym (łącznie 430 tys. mieszkańców), który przewyższa wszystkie inne aglomeracje w Republice Czeskiej z wyjątkiem Pragi. Ponadto wszystkie trzy miasta są miastami statutowymi. Jeśli do tych miejscowości dodamy ich zaplecze mieszkaniowe (ok. 63 gminy), to osiągniemy wartość ok. 620 tys. mieszkańców. Aglomeracja osadnicza Ostrawy obejmuje również dwa miasta statutowe w bezpośrednim sąsiedztwie tak zdefiniowanej strefy - Opawę i Frydek-Mistek - wraz z szerszym zapleczem osadniczym, a w szerszym znaczeniu również bardziej odległe obszary Příbora i Novojičína.

Krystalizującym się jądrem całej aglomeracji była Morawska Ostrawa i otaczające ją gminy, zarówno na historycznym terytorium Moraw, jak i Śląska. Na terenie dzisiejszego miasta statutowego, składającego się pierwotnie z 34 gmin, w 1840 roku mieszkało tylko 18 700 osób, w 1900 roku 146 155, a w 1950 roku 216 289. Największa liczba mieszkańców została osiągnięta w spisie powszechnym w 1991 roku, kiedy to liczba ludności wyniosła 327 371. Od tego czasu populacja stale się zmniejsza. W drugiej połowie XIX wieku gwałtowne uprzemysłowienie regionu ostrawskiego przyniosło ogromny napływ mieszkańców zarówno z szerszego obszaru, jak i z bardziej odległych miejsc (Śląsk Zachodni, Pobeskydí, Halych). Ostrawskie wsie rozwijały się w tym czasie spontanicznie, a odpowiednie instytucje publiczne powstały bardzo późno. Dopiero na przełomie XIX i XX w. powstają ważniejsze instytucje kulturalne i administracyjne (1895 teatr miejski, 1896 gimnazjum, 1900 starostwo powiatowe, 1904 r. muzeum miejskie). Na przełomie XIX i XX w. opracowano plany regulacyjne dla głównych gmin aglomeracji i wybudowano nowe duże budynki użyteczności publicznej. Podobnie było w przypadku podniesienia ludnych i gospodarczo ważnych gmin aglomeracji do rangi miasteczek (1879 r. Polská Ostrava; 1907 r. Michálkovice; 1908 r. Hrušov) lub miast (Přívoz 1900; Mariánské Hory 1907; Vítkovice 1908; Slezská Ostrava 1920; Svinov 1936).

Morawska Ostrawa już przed I wojną światową była de facto miastem z okolicznymi wioskami. strukturalnie połączona jednostka, która charakteryzowała się dużą koncentracją mieszkańców i produkcji przemysłowej. Było tylko kwestią czasu, kiedy te naturalne powiązania zostaną sformalizowane poprzez utworzenie jednej jednostki administracyjnej. Już przed I wojną światową (w 1913 r.) mówiło się o połączeniu trzech najważniejszych miejscowości: Morawskiej Ostrawy, Přívozu i Witkowic, ale bezskutecznie. Sytuacja uległa znacznej zmianie po I wojnie światowej, głównie dlatego, że na szczeblu samorządów powstały nowe komisje administracyjne w miejsce pierwotnych komitetów miejskich, w których dominowali Czesi skłonni do realizacji tzw. projektu Wielkiej Ostrawy.

Plan ten, którego głównym promotorem był komisarz administracyjny Morawskiej Ostrawy Jan Prokes, przewidywał połączenie piętnastu ostrawskich gmin, zarówno na Morawach, jak i na Śląsku. Plan połączenia komplikowały jednak cztery problemy: 1. nierozwiązana przynależność państwowa regionu cieszyńskiego, do którego należały wszystkie zainteresowane śląskie gminy z wyjątkiem Svinova; 2. kwestia przynależności wojewódzkiej powstającego miasta; 3. ustawodawstwo, które dopiero w 1920 r. zajęło się kwestią zmian granic gmin, co spowodowałoby zmiany granic historycznych krain; 4. fakt, że niektóre gminy, zwłaszcza Witkowice, długo wahały się przed przyłączeniem do Morawskiej Ostrawy. Przedłużające się negocjacje doprowadziły do tego, że 20 grudnia 1923 r. rząd ostatecznie zatwierdził połączenie z początkiem 1924 r. z ograniczeniem do siedmiu morawskich gmin (Morawska Ostrawa, Přívoz, Mariańskie Góry, Witkowice, Hrabowa, Nowa Wieś, Zábřeh nad Odrou). Chociaż wielkość nowej Morawskiej Ostrawy była o połowę mniejsza niż w pierwotnym planie, była ona trzecim co do wielkości miastem Czechosłowacji z liczbą mieszkańców wynoszącą prawie 114 000. W tej formie układ administracyjny pozostał do 1941 roku, kiedy to Morawska Ostrawa została rozszerzona rozporządzeniem rządu nr 236 z 29 maja o osiem kolejnych śląskich gmin z powiatu frydeckiego (Heřmanice, Hrušov, Kunčice, Kunčičky, Michálkovice, Muglinov, Radvanice, Slezská Ostrava) i cztery gminy z powiatu Morawska Ostrawa (Hrabová, Nová Bělá, Stará Bělá, Výškovice). Tak powiększone miasto zostało podniesione do rangi miasta statutowego, tzn. jego gmina uzyskała status pierwszej instancji administracji politycznej i została podporządkowana Urzędowi Wojewódzkiemu w Brnie. Te zmiany z okresu okupacji zostały następnie potwierdzone dekretem prezydenckim nr 121 z 27 października 1945 r., a dekretem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 28 czerwca 1946 r. oficjalna nazwa miasta została zmieniona na Ostrawa. W następnych dziesięcioleciach zasięg Ostrawy stale się powiększał o nowo przyłączone gminy w kilku falach: pod koniec lat pięćdziesiątych (1957 Poruba, Pustkovec, Svinov, Třebovice; 1960 Bartovice i Martinov), w połowie lat siedemdziesiątych (1975 Proskovice; 1976 Antošovice, Hošťálkovice, Koblov, Krásné Pole, Lhotka, Petřkovice, Plesná, Polanka) i w 1984 Dubina. W ten sposób zakończył się zasięg terytorialny dzisiejszego miasta statutowego.

N ajbardziej wyrazistą pozostałością po okresie przedwojennym i późniejszych wydarzeniach wojennych na Śląsku jest system fortyfikacji granicznych. O potrzebie jego budowy mówiło się już na początku lat 30. Prace budowlane rozpoczęły się w październiku 1935 r. w rejonie Bohumina, gdzie jeszcze w tym samym roku została ukończona budowa obiektu MO-S 8 "Dvůr Paseky". Wiosną 1936 r. rozpoczęto prace fortyfikacyjne na odcinku ostrawskim, który miał chronić tutejszy ważny obszar przemysłowy. W 1937 r. kontynuowano prace na innych odcinkach w regionie Bruntál i Jeseník, we wschodnich Czechach, na południowych Morawach i w okolicach Pragi. Linię fortyfikacji tworzyły ciężkie obiekty fortyfikacyjne, tzw. schrony (artyleryjskie, piechoty, wejściowe itp.), których łącznie wybudowano 262 na najbardziej zagrożonych odcinkach - głównie na Śląsku, północno-wschodnich, a później północno-zachodnich Czechach i południowych Morawach. Innym rodzajem ciężkich fortyfikacji były twierdze artyleryjskie, które składały się z systemu budowli fortecznych. Z planowanych siedemnastu zrealizowano pięć, np. twierdzę Smolkov w rejonie Opawy. Najczęściej spotykanym typem są lekkie obiekty fortyfikacyjne wz. 36 i 37, których wykonano prawie 10 000. Budowa linii fortecznej została zakończona na mocy układu monachijskiego 30 września 1938 roku. Forty nie były więc wykorzystywane zgodnie z ich przeznaczeniem. Kopuły pancerne zostały wywiezione do niemieckich hut lub wraz z wyposażeniem transportowane na Wał Atlantycki. Podczas walk wyzwoleńczych w ramach operacji ostrawsko-opawskiej w 1945 r. forty zostały zdezaktywowane i służyły jako pozycje obronne lub schrony dla żołnierzy niemieckich. Wiele z nich zostało uszkodzonych i do dziś, czasem celowo, pozostaje w stanie z 1945 roku. Inne zostały zrekonstruowane, wyposażone i udostępnione do zwiedzania.

Operacja Ostrawsko-Opawska, która jak sama nazwa wskazuje, miała miejsce na terenie województwa morawsko-śląskiego pod koniec II wojny światowej, była drugą co do wielkości operacją wojenną na terenie byłej Czechosłowacji i trwała od 10 marca do 5 maja 1945 roku. Od 15 kwietnia, kiedy wojska wkroczyły na terytorium Czechosłowacji w rejonie Rohov-Sudice, toczyły się zacięte walki z użyciem ciężkiego sprzętu wojskowego i lotnictwa o każdą wieś i miasto w rejonie Opawy i Ostrawy. Taktyka "spalonej ziemi" miała być zastosowana na terenie, który był ostatnim ośrodkiem przemysłowym, gdzie funkcjonował jeszcze przemysł wojenny. Wojska niemieckie do ostatnich dni prowadziły zaciętą walkę, a we wsiach na podejściu do Ostrawy walczono o każdy dom. Dlatego też Śląsk był najbardziej zniszczonym regionem byłej Czechosłowacji. Na przykład Opawa została zniszczona w 90%, podobnie jak wiele okolicznych miejscowości.

Pozostałości po tych bitwach są do dziś mniej lub bardziej widoczne w krajobrazie - kratery po bombardowaniach, resztki pozycji obronnych i okopów, cmentarze wojskowe, groby poległych, pomniki i miejsca pamięci, które można znaleźć niemal w każdej śląskiej wsi i miasteczku. Setki, a może tysiące poległych niemieckich żołnierzy i tony amunicji leżą do dziś na terenie kraju.

1.Narodowy Pomnik Pamięci II Wojny Światowej w Hrabyni, o którą pod koniec II wojny światowej toczyły się ciężkie walki
2.Pamiątka wyzwolenia z czołgiem T 34 w miejscowości Sudice przypomina o zaciętych walkach wyzwoleńczych w tym rejonie, w których brała udział także 1 Czechosłowacka Samodzielna Brygada Czołgów w ZSRR.
3.Oryginalny niemiecki cmentarz w Horní Údolí (Ober Grund), wiosce, która do 1945 roku była wyłącznie niemiecka
4.Kabina artyleryjska MO-S 39 U trigonometru, część twierdzy Smolkov, położona na wzgórzu Padařov w rejonie wsi Háj na Śląsku i Smolkov
5.Dwustronna dwuskrzydłowa forteczna fortyfikacja IV. poziomu odporności MO S-20 Orel w Hlučín-Darkovičky
6.Dwustronna, dwukondygnacyjna fortyfikacja z bali wojskowych MO S-17 Štípky w Hlučín-Darkovičky
7.Ekshumacja szczątków żołnierza radzieckiego w katastrze miasta Dobrosławice w 2020 r.



Jednym z następstw wydarzeń wojennych było również wysiedlenie pierwotnej ludności niemieckiej z terenów przygranicznych wokół granicy państwowej z Polską, Niemcami i Austrią. Pierwsze, tzw. dzikie wywózki miały miejsce zaraz po wyzwoleniu, kolejne, już organizowane, miały miejsce zaraz po wyzwoleniu, dalsze, już zorganizowane wysiedlenia miały miejsce w latach 1946-1947. Równocześnie z wysiedleniami na terenach przygranicznych osiedlała się ludność czeska z głębi Republiki Czeskiej. Wielu przybyszów przybyło z perspektywą wzbogacenia się, wielu z nich nie było przygotowanych do życia w górskich wioskach i miejscach odosobnionych, często trudno dostępnych, a ludzie nie byli przygotowani do pracy w rolnictwie. Stopniowo opuszczali oni zasiedlone miejsca i wyjeżdżali do miast do pracy w rozwijających się ośrodkach przemysłowych, wiele wsi opustoszało lub musiało ustąpić miejsca strategicznym budowlom (np. wsie Kerhartice i Medlice zostały częściowo zalane przez zaporę Kružberk). W opuszczonym krajobrazie pozostały liczne cmentarze, wsie, kopalnie, małe fabryki i niewielkie obiekty sakralne. Ich ślady można dziś znaleźć w regionie Opawy, Bruntalu, Witkowa i Jesenika.

O d chwili rozpoczęcia realizacji pierwszego planu pięcioletniego w 1949 r. Ostrawa stała się centrum tzw. stalowej koncepcji czechosłowackiej produkcji przemysłowej. Wymagania stawiane przemysłowi metalurgicznemu i ciężkiemu odpowiadały roli, jaką te sektory odgrywały w głównych krajach zachodnich. Czechosłowacja miała ją jednak realizować razem z NRD we współpracy z całym blokiem wschodnim. Pierwszy plan pięcioletni dla regionu ostrawskiego opierał się przede wszystkim na ogromnym wzroście produkcji stali, co wiązało się nie tylko ze wzmocnieniem mocy produkcyjnych hut Witkowice i Trinec, ale przede wszystkim z budową nowego giganta metalurgicznego (Nowa Huta) i największej w ówczesnej Czechosłowacji elektrowni w Ostrawie-Třebovicach. Skokowemu wzrostowi produkcji metalurgicznej towarzyszył znaczny wzrost zapotrzebowania na węgiel i produkcję koksu. Zapotrzebowanie to nie mogło być pokryte wyłącznie przez istniejące moce produkcyjne, dlatego opracowano plan kompleksowej budowy Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Przemysłowego. Przewidywał on odbudowę istniejących kopalń i budowę nowych na terenach niezagospodarowanych. Zadania stawiane przez państwo w kwestii produkcji węgla były tak wygórowane, że nie można było im sprostać nawet przy pomocy nadzwyczajnych środków, co pod wieloma względami przypominało histeryczną atmosferę czasów wojny. Skutkiem tego był gwałtowny wzrost liczby ofiar śmiertelnych w istniejących zakładach górniczych oraz powszechne katastrofy górnicze. Dzięki nadzwyczajnym wysiłkom produkcja węgla w Ostrawsko-Karwińskim Okręgu Przemysłowym wzrosła w latach 1949-1953 z 13,5 mln ton do 16,2 mln ton, ale i to nie wystarczyło do wykonania planu.

Podobnie dynamiczny rozwój Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Przemysłowego nastąpił w drugim pięcioleciu (1956-1960), kiedy to można zaobserwować stały roczny wzrost produkcji węgla o ponad milion ton. I tak w 1960 roku, po raz pierwszy w historii, wydobycie w okręgu przekroczyło 20 mln ton. Jednak pełne uruchomienie nowych dużych kopalń oraz spowolnienie tempa rozwoju przemysłu ciężkiego ostatecznie przyniosły kopalni ulgę w presji na wzrost produkcji. Pozwoliło to na tymczasową stabilizację, odbudowę znacznej części kopalń o małej i średniej głębowkości, budowę nowych kopalń (Kopalnia 9 Maja, Kopalnia ČSM), modernizację zaplecza technicznego i mechanizację robót.

W pierwszej połowie lat 60. widoczny był nacisk na dalszy rozwój kopalń Ostrava-Karviná, które w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych wytwarzały około 37% całej produkcji węgla koksowego w Europejskich Państwach Ludowo-Demokratycznych. Wówczas po raz pierwszy zbilansowano zapotrzebowanie na węgiel w gospodarce narodowej z jego zasobami. W pierwszej połowie lat 60. powstały nowe kopalnie (1960 Kopalnia Paskov, 1961 Kopalnia ČSM, 1964 Kopalnia Staříč), które miały zapewnić dalszy wzrost produkcji. Po 1965 r. nastąpił jednak gwałtowny zwrot. W związku z czechosłowackimi reformami gospodarczymi spadło tempo rozwoju przemysłu ciężkiego i nastąpiła racjonalizacja, która w niezwykle krótkim czasie doprowadziła do znacznego zmniejszenia zapotrzebowania na koks wielkopiecowy w produkcji metalurgicznej. To z kolei oznaczało, że w krótkim czasie pojawił się problem sprzedaży węgla. Po wielu latach pogoni za wzrostem wydobycia węgla nastąpił gwałtowny odwrót, co pokazało brak jasności w koncepcji rozwoju przemysłu węglowego.

Po 1968 roku załamanie się czechosłowackiej reformy gospodarczej i ponowne naciski ze strony Związku Radzieckiego sprawiły, że Ostrawsko-Karwiński Okręg Przemysłowy powrócił na ścieżkę rosnących dostaw węgla, co przyniosło nowe problemy. W związku z tym opracowano nową koncepcję długofalowego rozwoju tego dystryktu, opartą na idei maksymalizacji produkcji. Koncepcja wykazała, że kopalnia jest w stanie dostarczyć maksymalnie 23,5-24 mln ton węgla w krótkim okresie czasu i przy wykorzystaniu wszystkich dostępnych możliwości inwestycyjnych i technicznych. W kolejnych latach prowadzono jednak wydobycie przekraczające to maksimum, co było możliwe jedynie poprzez niekorzystne ekonomicznie i improwizowane interwencje. Ponadto w niektórych kopalniach zaczęły występować niekorzystne zjawiska, które ograniczyły lub uniemożliwiły dalsze wydobycie. W połowie lat 70. jedna trzecia produkcji kopalni pochodziła już z pokładów zagrożonych wstrząsami górniczymi i podatnych na pęknięcia skał lub dostawanie się do nich gazu.

W połowie lat 70. XX wieku okręg ostrawsko-karwiński znajdował się w sprzecznej sytuacji. Z jednej strony nadal realizowała zadania wyznaczone przez gospodarkę centralną, z drugiej zaś wielokrotnie przedstawiała analizy wskazujące na długotrwałą nietrwałość tej sytuacji. Dalszy wzrost produkcji był nierealistyczny w świetle możliwości produkcyjnych. Rozwój wydarzeń w drugiej połowie lat 70. pokazał, że Ostrawsko-Karwiński Okręg Przemysłowy nieuchronnie osiągnął kres swoich możliwości. Pogarszające się warunki geologiczne odzwierciedlały się w nieuniknionym i stopniowym zmniejszaniu się wydobycia w kamieniołomie. Mimo to okręg osiągnął imponujące wyniki, a roczna produkcja regularnie przekraczała 24 mln ton. Jego rola w gospodarce czechosłowackiej była nadal nadzwyczajna.

Lata 80. w Ostrawsko-Karwińskim Okręgu Przemysłowym były już naznaczone nieodwracalną stagnacją. We wszystkich sporządzonych prognozach opisywano konieczność zmniejszenia zapotrzebowania na wydobycie. Charakterystyczną cechą pierwszej połowy lat 80. był stały spadek produkcji rocznej. W 1985 r. produkcja nie osiągnęła nawet 23 milionów ton, co przy obiektywnym stanie okręgu i tak byłoby znacznie powyżej rzeczywistych możliwości. Wiele starych kopalń eksploatowało jedynie starzejące się rezerwy, a rozwój nowych mocy wydobywczych pozostawał poza zasięgiem wzroku. Całe lata 80. stały się więc okresem ciągłego poszukiwania koncepcji rozwoju, która pozwoliłaby na ustabilizowanie pracy kopalni.

Gwałtownie rozwijające się górnictwo, rozwój przemysłu ciężkiego i masowego budownictwa spowodowały szybkie i dramatyczne zmiany w krajobrazie i ogólnym stanie środowiska. Ze względu na niespotykaną dotąd intensywność wykorzystania potencjału gospodarczego tego obszaru, tempo zmian było znacznie bardziej dynamiczne niż w poprzednich dekadach.

K onsekwencje II wojny światowej najbardziej odczuwalne były na obszarze zachodniego Śląska. W ciągu drugiej połowy XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku wiele z tutejszych wsi, które pozostawały na uboczu impulsów modernizacyjnych, popadło w permanentny regres i stopniowe obiektów hydrotechniczznych. W monitorowanym regionie miało to miejsce w przypadku zbiornika Kružberk (zalane zostały wsie Kerhartice, Medlice i Lesy), zapory Žermanice (zalane zostały wsie Górne i Dolne Soběšovice oraz Dolne Domaslavice) oraz zapory Těrlicka (zalane zostały wsie Górne i Dolne Těrlicko), Šance (zalana część wsi Staré Hamry i kilka samotnych miejsc w dolinie Ostravicy) i Slezská Harta (zalane wsie Karlovec, większa część miejscowości Nová Pláň i dolne części Leskovca nad Moravicí, Roudno i Razová). Obecnie, na podstawie decyzji rządu z 2008 roku, przygotowywana jest budowa zapory przeciwpowodziowej Nové Heřminovy w górnym biegu rzeki Opawy, która ma zalać dolną część miejscowości o tej samej nazwie. Kamenná, centrum wymarłej osady z kaplicą św. Józefa wyludnienie. Istotny punkt zwrotny dla tego regionu nastąpił po II wojnie światowej, gdyż był to obszar zamieszkany w większości przez ludność niemiecką. Wysiedlenie Niemców, które stanowiło największy transfer ludności w nowoczesnej historii Czech, spowodowało dramatyczny spadek liczby ludności. Śląsk Zachodni boryka się z nim do dziś - na przykład na początku XXI wieku w powiecie jesenickim mieszkało już tylko 57 % ludności w porównaniu z 1930 rokiem. Ogólnie rzecz biorąc, ośrodki administracyjne oraz większe, rozwinięte gospodarczo i dobrze położone wsie były bardziej atrakcyjne dla nowych osadników. Z drugiej strony, wyjazd ludności niemieckiej miał fatalne skutki dla osad słabo dostępnych komunikacyjnie i zacofanych gospodarczo. Z reguły wsie te nigdy nie zostały odpowiednio zaludnione, a ich liczba mieszkańców często drastycznie spadała (np. Vojtovice, Buková, Salisov, Terezín). Najmniejsze i najmniej ważne gospodarczo wsie i osady mogły zniknąć całkowicie wkrótce po wysiedleniu pierwotnych mieszkańców. W Jesionikach były to przeważnie miejscowości założone później, przeważnie w XVII i XVIII wieku, albo na wyżej położonych terenach (np. Hraničky, Hraničná, Hřibová, Kamenné) albo w wyniku parcelacji dużych majątków w XVIII wieku (np. Johanka, Pavlínka, Gotardovice).

Region Krnova, Bruntala i Osoblahy również bardzo ucierpiał po II wojnie światowej. Ten ostatni obszar mocno ucierpiał w końcowych walkach II wojny światowej, Osoblaha zakończyła się całkowitą dewastacją (zniszczeniu uległo 90% domów w mieście), a w latach 50. XX w. został przebudowany z nijaką zabudową. Gmina, która w 1930 r. liczyła ponad 2200 mieszkańców, w 1947 r. zamieszkiwało już tylko 421 osób, a w 1960 r. utraciła prawa miejskie. Obecnie liczy około 1100 mieszkańców i jest centrum mikroregionu Osoblažsko. Zniknęły też niektóre małe wioski w pobliżu granicy państwowej (np. Studnice, Pelhřimovy).

W drugiej połowie XX wieku na strukturę osadniczą krajobrazu śląskiego wpłynęła również działalność gospodarcza człowieka. Najbardziej widoczne były one w związku z działalnością górniczą i budową dużych obiektów wodnych. Najbardziej oczywistym przykładem zniknięcia osady z powodu działalności górniczej jest los starej Karwiny. Miasto przemysłowe, które w 1930 r. liczyło ponad 22 000 mieszkańców, wkrótce zaczęło ponosić szkody górnicze. W latach 50-tych XX wieku, kiedy górnictwo węglowe było priorytetem, stara Karwina została podkopana, łącznie z reprezentacyjnym zamkiem Larisch-Mönnich w Karwinie-Solcu. Piotra z Alkantary, który w wyniku podkopu został lekko przechylony, została zniszczona, podobnie jak dawna wieś Darkov (z wyjątkiem łaźni jodobromowej) oraz większość pierwotnych zabudowań wsi Louky nad Olzą.

1.Kamenná, centrum wymarłej osady z kaplicą św. Józefa
2.Pozostałości domu, wymarła osada Zastávka, 2015
3.Kościół, który pozostał z osady Karlovec po zalaniu wodą Śląskiej Harty, 2011 r.
4.Nové Heřminovy - obiekty do wyburzenia przed budową zapory wodnej, 2019
5.Fundamenty budynków mieszkalnych wymarłej części wsi Staré Hamry na dnie zapory Šance, 2016
6.Pomnik w miejscowości o pierwotnej nazwie Herzogwald, Herčivald, później także Lesy, 2020




W drugiej połowie XX wieku zniknęły wsie, które stanęły na drodze do budowy obiektów hydrotechniczznych. W monitorowanym regionie miało to miejsce w przypadku zbiornika Kružberk (zalane zostały wsie Kerhartice, Medlice i Lesy), zapory Žermanice (zalane zostały wsie Górne i Dolne Soběšovice oraz Dolne Domaslavice) oraz zapory Těrlicka (zalane zostały wsie Górne i Dolne Těrlicko), Šance (zalana część wsi Staré Hamry i kilka samotnych miejsc w dolinie Ostravicy) i Slezská Harta (zalane wsie Karlovec, większa część miejscowości Nová Pláň i dolne części Leskovca nad Moravicí, Roudno i Razová). Obecnie, na podstawie decyzji rządu z 2008 roku, przygotowywana jest budowa zapory przeciwpowodziowej Nové Heřminovy w górnym biegu rzeki Opawy, która ma zalać dolną część miejscowości o tej samej nazwie.

Z a cechę charakterystyczną wsi uważano niegdyś pewną izolację kulturową związaną z niższym poziomem cywilizacyjnym (zob. obraz krajana w literaturze pięknej, pejoratywne określenie "wieśniak" itp.).

Wieś została zdefiniowana przez czołowego czeskiego historyka Františka Kutnara jako jednostka osadnicza, w której podstawową i pierwotną funkcją była produkcja rolna. Mimo rozwoju pozarolniczej produkcji rzemieślniczej na wsi, działalność rolnicza pozostała do XX wieku podstawowym atrybutem ludności wiejskiej, który przyniósł ze sobą nie tylko specyficzną strukturę społeczną, ale także charakterystyczną wiejską mentalność (tradycjonalizm charakterystyczny dla wsi, związek mieszkańców wsi z pracą rolniczą i przyrodą, odrzucenie lub podejrzliwość wobec środowiska miejskiego i wyższych warstw społecznych).

Niezależnie od tego, jak dychotomicznie definiuje się pojęcie wsi w odniesieniu do miasta, oddzielenie wsi od miasta jest tak naprawdę tylko hipotetyczne. Mimo, że miasta wiejskie miały status miejski, pełniły podstawowe funkcje miejskie (ośrodki administracyjne i targowe, siedziby szkolnictwa wyższego niż jedynie podstawowe, siedziby większych parafii lub dekanatów itp.), a ich mieszkańcy (mieszczanie) mogli określać się w stosunku do ludności wiejskiej, to jednak pozostawały silnie powiązane funkcjonalnie ze swoim rolniczym otoczeniem i rolnictwo nadal miało kluczowe znaczenie w funkcjonowaniu tych miast. Miasta wiejskie mogą być zatem słusznie postrzegane jako integralna część krajobrazu wiejskiego.

Wyraźna linia podziału między miastem a wsią praktycznie nie istnieje i istnieć nie może. Z pewnościąstatus prawny lub liczba mieszkańców nie jest decydująca - nieliczne miejscowości o statusie miast były i są mniejsze od większych wsi (np. Janov, powiat Bruntál, Andělská Hora, Žulová) i nie miały większego znaczenia gospodarczego. Z kolei w dobie industrializacji mamy do czynienia ze zjawiskiem bardzo ludnych wsi przemysłowych, które przez długi czas istniały bez statusu miejskiego. Wiele takich miejscowości można znaleźć w zagłębiu ostrawsko-karwińskim (np. Slezská Ostrava, Vítkovice, Mariánské Hory). Były też wsie, w których większość lub przynajmniej znaczna część ludności nadal utrzymywała się głównie z rolnictwa, ale odległość zaledwie kilku kilometrów od centrum przemysłowego pozwalała części ludności na pracę w sektorze wtórnym lub w górnictwie.

Linia przejściowa między środowiskiem wiejskim a miejskim może być w przybliżeniu wyznaczona przez strukturę społeczno-zawodową ludności i koncentrację instytucji (państwowych, religijnych i innych instytucji publicznych). Uważamy, że zamiast między wsią a miastem, wyimaginowana granica - oddzielająca środowisko w przeważającej mierze wiejskie od w przeważającej mierze miejskiego - przebiega między miastami trzeciego i drugiego rzędu, gdzie pierwszy rząd składał się tylko z najważniejszych miast na ziemiach czeskich. Ta linia przejściowa znajduje się mniej więcej pomiędzy poziomem osad powiatu politycznego a poziomem osad powiatu sądowego (na Śląsku np. tych, które były jeszcze bardzo blisko wsi i stanowiły jej integralną część).

Podstawowy charakter krajobrazu wiejskiego jest zatem związany z działalnością rolniczą. Głównym czynnikiem decydującym o charakterze rolnictwa na Śląsku są warunki naturalne. Są one bardzo zróżnicowane w badanym regionie, jak wykazaliśmy w poprzednich rozdziałach. Krajobraz Śląska charakteryzuje się wykorzystaniem w przeważającej mierze mniej żyznych gleb (ponad połowę powierzchni Śląska stanowią wzgórza, jedną piątą pogórza o wysokości 500-750 m n.p.m., a jedną dziesiątą obszary górskie o wysokości powyżej 750 m n.p.m.). Tylko 14 % powierzchni zajmowały żyzne niziny. Znajdują się one głównie w rejonie Jawornika, Osoblažska i Opawy. Były to również jedyne obszary, które dopuszczały prawdziwie intensywne użytkowanie rolnicze.

Krajobraz Śląska przybiera więc różne formy, a na terenach o mniejszej intensywności użytkowania rolniczego do dziś zachowały się godne uwagi pozostałości działalności człowieka. Uderzająca jest na przykład zachowana historyczna struktura krajobrazu w postaci pasów niwowych. Te struktury są szczególnie dobrze zachowane na przykład w Holčovicach, ale także w innych miejscowościach.

Do charakterystycznych elementów struktury krajobrazu dawnych obszarów rolniczych Śląska Czeskiego należą wały rolnicze, zwałowiska rolnicze i tarasy rolnicze. Te formy rzeźby antropogenicznej powstały w wyniku działalności rolniczej człowieka, celowo lub spontanicznie, w celu zwiększenia walorów produkcyjnych krajobrazu. Jednocześnie budowano je zazwyczaj tak, aby zajmowały jak najmniej gruntów rolnych, dlatego powstawały głównie na miedzach i terenach jałowych. Tylko tam, gdzie było dużo kamienia, kopce agrarne budowano nawet w środku działek. Kamień zbierany z pól służył również do budowy innych elementów krajobrazu (kamienne mury oporowe i kamienne nasypy dróg polnych, obrzeża pól ornych, wjazdy do działek, drenaż podpowierzchniowy, kamienne stajnie itp.) Ze względu na swój kamienisty skład, kształty te stanowią specyficzne siedlisko w krajobrazie dla zbiorowisk roślinnych i zwierzęcych. Roślinność tych form agrarnych jest ostatnio intensywnie badana, zwłaszcza w Jesenikach i innych obszarach, gdzie intensywność działalności rolniczej zmniejszyła się w drugiej połowie XX wieku i roślinność mogła rozwijać się prawie bez zakłóceń. Rzeźby agrarne współtworzą naturalno-antropogeniczną rzeźbę terenu, zwiększają georóżnorodność, są swoistymi ostojami dla różnorodnych zbiorowisk roślinnych i zwierzęcych oraz mówią nam o środowisku skalnym danego miejsca. Pełnią one funkcję przeciwerozyjną, zwiększają stabilność zboczy, stanowią materialny dowód ludzkiej pracy, a dziś stanowią pewną wartość estetyczną krajobrazu.

U żytki zielone stanowią źródło pożywienia dla różnych gatunków zwierząt gospodarskich, które wypasane są swobodnie lub są wykorzystywane jako źródło siana do zimowego dokarmiania. W przeciwieństwie do koszenia, wypas wywiera bardzo selektywny wpływ na roślinność, ponieważ zwierzęta wybierają pewne gatunki roślin, a inne są unikane. Krowa znacznie zakłóca wypasaną roślinność poprzez deptanie i jest najbardziej wymagająca pod względem pożywienia, podczas gdy owca jest mało wymagająca, spożywa wiele gatunków aromatycznych lub kłujących i pasie się z głową blisko ziemi, więc skubie trawę krótko. Koza jest jeszcze bardziej niewymagająca niż owca i może selektywnie wypasać rośliny, które lubi. Inną cechą charakterystyczną kozy jest to, że żywi się roślinami drzewiastymi, które często nawet przedkłada nad trawę, co pomaga zapobiegać zarastaniu łąk zaroślami.

W naszych warunkach łąki i pastwiska są naturalnym środowiskiem występowania największej liczby gatunków roślin, wysoka jest również liczba gatunków owadów i mikroorganizmów glebowych. Wiele gatunków przyjeżdża tu tylko na żer. Do ssaków częściej spotykanych na łąkach należą zając szarak, nornik polny, ryjówka aksamitna i kret. Ptaki reprezentowane są przez ptaki szponiaste (myszołów i pustułka), ptaki śpiewające (skowronek polny, wróbel polny, pokląskwa, gąsiorek, łozówka, trznadel zwyczajny, gawron). W przeszłości licznie występowali tu również przedstawiciele ptaków szponiastych (przepiórka, kuropatwa i bażant), dziś są one rzadko spotykane. Częste koszenie sprzyja gatunkom światłolubnym, mającym zdolność do szybkiego odrastania oraz gatunkom kwitnącym wczesną wiosną, których nasiona dojrzewają przed pierwszym koszeniem.

Podmokłe doliny strumieni, okolice stawów lub płytkie torfowiska były pierwotnie wykorzystywane jako łąki, podczas gdy suchsze zbocza, wylesiona roślinność i obszary nienadające się do orki były wykorzystywane jako pastwiska. Krajobraz wsi podgórskich i górskich był w przeszłości w przeważającej mierze zalesiony, ale lasy były coraz bardziej narażone na wyrąb, a skolonizowane podgórze stopniowo stawało się krajobrazem rolniczym. Konsolidacja gruntów w latach 50. doprowadziła do zniszczenia licznych łąk i pastwisk. Podmokłe łąki i pastwiska zostały osuszone, a w celu zwiększenia wydajności produkcji zastosowano środki chemiczne. W naturalny sposób doprowadziło to do zaniku wielu roślin i zwierząt, a także do utraty terenów podmokłych, a wraz z nimi wielu rzadkich gatunków.

Od pierwszej połowy XVII wieku ziemia wokół wsi w Jesionikach nie wystarczała już do utrzymania coraz większej liczby ludzi i zaczęto wykorzystywać roślinność górskich wzgórz. Wypas i zbieranie siana, tzw. wypas na redlinach, były prawdopodobnie przyczyną rozwoju wielu gatunków roślin. Ostatni raz bydło było pędzone na lasek krótko po II wojnie światowej. Wypędzenie ludności niemieckiej i wynikająca z tego zmiana podejścia do rolnictwa oznaczały zasadnicze zmiany w zwłaszcza na przedgórzu. W związku ze znacznym spadkiem liczby ludności nie było już zapotrzebowania na tak dużą ilość gruntów rolnych, bardziej odległe górskie łąki i pola zostały zalesione świerkiem, a las po czterech wiekach powrócił bliżej wsi. Jeszcze dziś, w lasach z dala od wsi, po stosach kamieni można wyraźnie rozpoznać pierwotne pola, z których co roku usuwano kamienie.

Ostatnio przywrócono wypas w Parku Narodowym Pradziad i w innych miejscach. Głównym celem jest przywrócenie bogatych gatunkowo górskich użytków zielonych, które w przeszłości były wypasane lub koszone przez setki lat, zanim po II wojnie światowej zaprzestano działalności rolniczej. Na terenie Pradziada można obecnie zobaczyć szkockie bydło górskie i konie huculskie, a na niektóre tereny powracają owce. Po ponad siedemdziesięciu latach przywrócono wypas także na terenie dzisiejszej Ovčárny. Podobna tendencja występuje również w Beskidach.

Od początku lat 90-tych XX wieku wzrasta wykorzystanie użytków zielonych jako źródła biomasy do celów energetycznych i biotechnologicznych. Ze względu na zmiany w użytkowaniu gruntów rolnych, gdzie ekstensywne koszenie łąk jest często nieopłacalne, oraz ogólną eutrofizację środowiska, która sprzyja rozwojowi konkurencyjnych gatunków roślin, wiele zbiorowisk łąkowych należy do siedlisk zagrożonych lub silnie zagrożonych.

S ady to plantacje drzew owocowych ułożonych w regularne formacje, zwykle w rzędach. Sady często sąsiadują z zabudowaniami gospodarczymi i graniczą z drogą gruntową, czasami znajdują się poza terenem zabudowanym, na skraju wsi lub na otwartym terenie wiejskim. Sady intensywne można rozpoznać po niższym pokroju pni (krzewy, niższe smukłe wrzeciona), wysokim poziomie prowadzenia i częstszym stosowaniu ochrony chemicznej. Rozległe sady są zwykle uprawiane w formach wysokopiennych, są porośnięte trawą lub pomiędzy nimi rosną rośliny rolnicze i krzewy, wtedy określa się je również mianem sadów polowych. Sady rolnicze charakteryzują się tym, że są w całości trawiaste, ponieważ są wykorzystywane nie tylko do produkcji owoców, ale także do zbierania paszy lub wypasu zwierząt gospodarskich. Trawa jest zazwyczaj zbierana na siano, a czasami wypasana przez zwierzęta gospodarskie (głównie owce i kozy).

Drzewa owocowe zawsze były nieodłącznym elementem wiejskiego krajobrazu. Bez obecności tradycyjnych ogrodów wiejskich, alei i tych wszystkich grusz na wiejskich placach, orzechów włoskich przy wzgórzach czy jabłoni w ogrodach frontowych, nigdy nie można by przedstawić prawdziwego obrazu dziedzictwa kulturowego i his- torycznego wsi. Drzewa owocowe i ich owoce zawsze miały dla mieszkańców wsi znaczenie symboliczne, pojawiały się w wielu zwyczajach, tradycjach, przesądach i obrzędach. Nic dziwnego - drzewo owocowe to przede wszystkim symbol płodności. Najsłynniejszym z nich jest bożonarodzeniowy zwyczaj krojenia jabłek, który zachował się do dziś. Gwiazda na ściętej jabłoni zapowiada zdrowie w nadchodzącym roku, natomiast krzyż zapowiada chorobę, a nawet śmierć. Inny zwyczaj mówi, że woda z pierwszej kąpieli noworodka wylewana była na drzewo, aby dziecko urosło tak wysokie jak drzewo.

Obecnie obserwujemy trend "odkrywania" oryginalnych odmian i starań o przywrócenie sprawdzonych, ale już prawie wymarłych gatunków drzew owocowych. Jest to szczególnie widoczne na przykład w regionie Jesioników, gdzie odkrycie rodzimych gatunków jest związane z poszukiwaniem tożsamości krajobrazu, który ucierpiał w wyniku wysiedlenia pierwotnej ludności niemieckiej. Na przykład stowarzyszenie obywatelskie Eberesche przyczyniło się do zasadzenia jadalnych jarząbi (Sorbus aucuparia, var. Dulcis moravica). Zostały one wyhodowane na początku XIX wieku w majątku Liechtenstein w Ostružnej i dzięki książęcemu leśniczemu Franzowi Kraetzelowi rozpowszechniły się w drugiej połowie XIX wieku w całej Europie jako drzewo owocowe, które owocuje nawet w górskich i zimnych regionach. Jesienią 2012 roku stowarzyszenie zasadziło aleję 45 jarząbami na granicy wzdłuż drogi lokalnej do Petříkova, dwa drzewa przy kaplicy na tej drodze i trzy kolejne przy kościele. Z owoców, które zawierają dużą ilość witaminy C, produkuje się znakomity kompot, marmoladę, wino, brandy i inne produkty. W tym samym czasie ruch Brontosaurus Jeseníky był zaangażowany w ratowanie pierwotnych, ekologicznie bardzo cennych sadów w nieistniejących już miejscowościach Hřibová (Pilzberg) i Zastávka (Stillstand). W sadach znajdowały się stare drzewa, głównie jabłonie i grusze, takie jak gdański hranáč (czeska odmiana znana co najmniej od XVI wieku), parména zlatá zimní (odmiana znana od średniowiecza), reneta Baumanna, Boiken ogromny, reneta Landsberga, reneta sudecka i grusza Bera boska.

Z tematem ogrodów i sadów wiąże się zjawisko ogrodnictwa. Rozwój przemysłu spowodował, że ludzie opuszczali wieś i przenosili się do miast. Warunki mieszkaniowe i socjalne były często nie do zniesienia dla mieszkańców wsi, a potrzeba posiadania ogrodu rosła. Podczas gdy duże ogrodnictwo powstawało na obrzeżach większych miast, robotnicy zakładali małe i ogródki działkowe. W czasie I wojny światowej ogródki działkowe pełniły funkcję zabezpieczenia socjalnego dla biedniejszych rodzin. Zadaniem ogrodów było przede wszystkim uzupełnienie dochodów rodziny poprzez uprawę własnych owoców i warzyw lub zasilenie budżetu rodziny poprzez sprzedaż produktów. Rekreacyjna strona ogrodnictwa była wtedy nieobecna. W okresie powojennym na pierwszy plan wysunął się aspekt społeczny, a funkcje ogródków przekształciły się w społeczno-polityczne. Wielki rozwój kolonii nastąpił w latach 70. Po 1989 r. nastąpiła ogólna zmiana stosunków własnościowych i w wielu miejscach kolonie ogrodowe były zagrożone likwidacją w wyniku zwrotu gruntów pierwotnym właścicielom. Większość terenów pod kolonie ogrodowe została zachowana. Począwszy od lat 90-tych zaczęto również zwracać uwagę na znaczenie ekologiczne działek, które stały się pełnoprawną częścią zieleni osiedlowej.

W iększość obszaru była w przeszłości zdominowana przez drzewostany mieszane z różnymi proporcjami buka i jodły. W wyższych partiach górskich (Jesioniki i Beskidy) w drzewostanach był również większy udział jodły i świerka. Duża część obszaru charakteryzowała się obecnością lasów dębowych i bukowych na stanowiskach środkowych. Zagęszczenie buku wzrastało wraz z zwiększającą się wysokością nad poziomem morza, a na większych wysokościach przeważały lasy bukowe. Na nizinach występpowały lasy łęgowe, na które wpływ miała powódź.

W regionie Niskiego Jesionika pod względem gradacji roślinności przeważają lasy bukowe, a następnie bukowe i dębowe. Pierwotnymi gatunkami drzew na całym obszarze były buk i jodła pospolita. Drzewostany mieszane zostały jednak wyparte przez świerk i tylko w nielicznych przypadkach można dziś znaleźć pozostałości pierwotnego składu (np. w okolicach Hradca nad Morawicą).

Lasy są decydującym elementem przyrody i krajobrazu Wysokiego Jesionika. Obecne drzewostany w wyniku wieloletniej gospodarki leśnej zostały znacznie zmienione w stosunku do lasów pierwotnych, a fragmenty, w których obecny skład drzewostanów odpowiada składowi pierwotnemu zachowały się tylko wyspowo, zwłaszcza na skrajnych i niedostępnych siedliskach. Lasy tworzą duży, ciągły kompleks na prawie całym Obszarze Chronionego Krajobrazu Jesioniki. Przekształcenie pierwotnych lasów mieszanych zdominowanych przez świerki w dzisiejsze jednorodne górskie lasy świerkowe było spowodowane nie tylko działalnością człowieka, ale także tzw. małą epoką lodowcową między XIV a XIX wiekiem - chłodniejszy klimat odpowiadał świerkom. W wyniku surowych warunków klimatycznych rozwinął się typowy świerk górski z wąską koroną rozgałęziającą się aż do ziemi i skierowanymi w dół gałęziami w kształcie litery S. Pozostałości pierwotnych górskich drzewostanów świerkowych znajdują się w Parku Narodowym Pradziad. Tzw. Las Lichtensteinski, założony w 1904 roku przez księcia Jana II Lichtensteina na terenie dzisiejszego rezerwatu przyrody Šerák-Keprník, był pierwszym rezerwatem w Jesionikach i najstarszym obszarem chronionym na Morawach i Śląsku.

Na Podbeskidskiej Wysoczynie całkowicie dominuje las dębowo-bukowy, w nieco mniejszym stopniu występuje las bukowy. W pierwotnych drzewostanach naturalnych dominowały drzewostany bukowo-dębowe z domieszką jodły i innych drzew liściastych. W części północnej obficie występowały grądy (lasy dębowo-grabowe), dąbrowy wiązowe, a w lasach łęgowych jesiony. Struktura drzew liściastych jest bardzo zróżnicowana. Las jest bardzo nierównomiernie rozmieszczony i w większości rozdrobniony na małe kompleksy leśne lub pojedyncze zagajniki. Najlepiej zachowane fragmenty stadium roślinności bukowej są chronione w rezerwacie przyrody Palkovické hůrky, między Kozlovicami a Dolním Sklenovem.

Najbardziej rozpowszechnionym lasem w Beskidzie Morawsko-Śląskim był las jodłowo-bukowy, a na wyższych wysokościach las świerkowo-bukowy. Pierwotne naturalne. Drzewostany stanowiły lasy jodłowo-bukowe z domieszką klonu, dębu, jesionu i wiązu. Świerk występował marginalnie. Lesistość na tym obszarze jest bardzo wysoka, a struktura gatunkowa jest niewłaściwie przesunięta na korzyść świerka, przy czym buk jest drugim co do częstości występowania gatunkiem drzew. Oryginalna jodła jest obecnie reprezentowana w minimalnym stopniu. Najlepiej zachowany drzewostan jodłowo-bukowy na tym obszarze jest chroniony w ramach NPR Mionší, natomiast unikalna pozostałość naturalnych drzewostanów typu górskiego jest chroniona w ramach NPR Kněhyně - Čertův mlýn.

Co zaskakujące, naturalne lasy na Wysoczyznie Opawskiej zachowały się dość długo, zwłaszcza w regionie Opawy. W przeszłości przeważały tu lasy dębowo-bukowe z domieszką lipy, grabu i klonu, a w przejściu na wyższe wysokości lasy bukowe. Na tym terenie występowała również tzw. sosna heraldyczna, którą do dziś można znaleźć w drzewostanach mieszanych między Cvilínem a Opawą, ale wiele jej drzewostanów zostało przekształconych w świerkiowe. Lesistość na tym obszarze jest stosunkowo niska, z przewagą lasów dębowych i bukowych. Tylko w nielicznych miejscach zachowała się naturalna roślinność. Najlepiej zachowany las dębowo-bukowy jest chroniony w rezerwacie przyrody Černý les koło Šilheřovic.

D opóki ludzie żyli głównie ze zbierania jagód i polowania na zwierzynę, las mógł rozwijać się prawie bez zakłóceń. Wraz ze stopniowym przechodzeniem na pasterstwo i rolnictwo, człowiek ingerował już w krajobraz w bardziej znaczący sposób. Lasy wokół ludzkich osad pełniły rolę rezerwuaru gruntów rolnych, wysokie było również zużycie drewna użytkowego i opałowego. Mimo to powierzchnia ówczesnych lasów nie ulegała większym zmianom w czasie. Jednakże stary obszar osadniczy był coraz bardziej zasiedlany, a zużycie drewna stopniowo wzrastało.

Między XIII i XIV wiekiem Jesioniki przeszły wiele znaczących zmian. W tym czasie Jesioniki były celowo kolonizowane przez ludność niemiecką w związku z poszukiwaniem i wydobywaniem złota, srebra, miedzi i innych metali (tzw. Wielka Kolonizacja). Stopniowo górnictwo zaczęło koncentrować się również na złożach rud żelaza. Wraz z rozwojem górnictwa, w dolinach rzek powstawały hamernie i huty, które pochłaniały ogromne ilości drewna, dlatego też rozpoczęło się wylesianie stoków górskich na większych wysokościach.

Z drugiej strony Beskidy do końca średniowiecza były praktycznie lasem granicznym na granicy z Górnymi Węgrami (Horní Uhry). Do XIV wieku w Beskidach zamieszkiwane było tylko przedgórze gór, zmianę przyniosło przybywanie kolonistów wołoskich (valašských) od końca XV wieku. Dzięki tzw. ‘salašnickéj’, czyli wysokogórskiej hodowli owiec i kóz wykorzystywali oni również gospodarczo wysokie partie gór. Wycinano lasy, aby stworzyć więcej pastwisk, tworząc w ten sposób tzw. pastwiska i gaje klonowe. Wylesianie odbywało się głównie na grzbietach gór, gdzie jednak późniejsze ponowne zalesianie było blokowane przez surowy klimat i wypas. Wtórne zasiedlanie Beskidów miało miejsce od XVI wieku w formie tzw. kolonizacji pasowej i oznaczało zasadniczą zmianę pierwotnych siedlisk - wycinano i karczowano lasy, aby stworzyć nowe tereny rolnicze. Kolejna istotna zmiana w krajobrazie nastąpiła w połowie XIX wieku, kiedy to wraz z rozwojem pogórza wzrosło zużycie drewna i węgla drzewnego. W celu osiągnięcia większych zysków, właściciele majątków stopniowo wprowadzali planowe leśnictwo na wzór niemiecki, stopniowo wypierając tutejszych pasterzy (tzw. pasekáři) z gór i zalesiając tereny świerkiem.

Do czynności, które przyczyniły się do pogorszenia stanu lasów, należały: wyrób węgla drzewnego, pozyskiwanie żywicy, zbiór zbóż letnich, wypas bydła w lasach itp. Prawdziwe zniszczenie lasów przyniósł rozwój górnictwa i przeróbki rud, a nieco później rozwój hutnictwa szkła. Najbardziej ucierpiały lasy w pobliżu cieków wodnych, które umożliwiały spławianie drewna. W wielu miejscach zanikł naturalny łagodzący wpływ buka, jaworu i żurawi, a skład gatunkowy ówczesnych lasów został uszczuplony o jodłę, która wzmacniała lasy świerkowe. W wyniku intensywnej eksploatacji lasy zostały w XVII wieku znacznie przetrzebione, a ich resztki znajdowały się w bardzo złym stanie.

Ogromne zużycie drewna, wyniszczone lasy i obawa, że z powodu niedostatecznej ilości drewna zagrożona będzie cała gospodarka, doprowadziły do wydania patentu cesarskiego, który miał ujednolicić zasady gospodarki leśnej i zapewnić dostateczną ilość drewna na przyszłość. Terezjańskie zarządzenie leśne (dla Śląska, 1756) nakładało na właścicieli lasów szereg obowiązków i ograniczeń w interesie ochrony lasów i zrównoważonego pozyskiwania drewna (obowiązek ponownego zalesiania obszarów objętych wycinkami, zakaz pozyskiwania żywicy ze zdrowych drzew, zakaz wywozu drewna do krajów trzecich, obowiązek odpowiedniego przeszkolenia leśników itp.) Niedobór drewna w drugiej połowie XVIII wieku doprowadził również do rewolucyjnych zmian w składzie gatunkowym naszych lasów. Lasy liściaste zostały zastąpione przez niezmieszane drzewostany sosnowe i świerkowe, świerk rósł bardzo dobrze, a drewno wysokiej jakości było dostępne w stosunkowo krótkim czasie.

Wraz z nadejściem rewolucji przemysłowej drewno zaczęło być stopniowo zastępowane węglem, który w zasadzie był ratunkiem dla lasów. Niemniej jednak w ciągu XIX wieku i w pierwszej połowie XX wieku obserwujemy dalszy spadek lesistości, szczególnie na terenach rolniczych i w centrach industrializacji. W odpowiedzi na duży popyt na drewno zaczęto nie tylko wycinać lasy, ale także zaczęto zwracać uwagę na problem uszkodzeń drzew iglastych, w szczególności przez spaliny przemysłowe. Pod względem składu gatunkowego najbardziej zagrożone były drzewostany jodłowe, które w ostatniej trzeciej dekadzie XIX wieku wymierały w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim. Zmniejszanie się powierzchni leśnej związane było również z rozwojem przemysłu wydobywczego i nasilającym się procesem urbanizacji, a zwłaszcza z przekształcaniem jej w grunty orne, na które istniał coraz większy głód. W konsekwencji, około połowy XX wieku, udział lasów w krajobrazie Śląska spadł do historycznie niskiego poziomu. Tendencja ta zaczęła się odwracać dopiero w ostatniej trzeciej części XX wieku (rekultywacja krajobrazu, załamanie się socjalistycznego planowania w rolnictwie).

Celem gospodarki leśnej w XVIII i XIX wieku było szybkie pozyskanie wysokiej jakości surowca budowlanego, a do tego celu najbardziej nadawały się drzewostany świerkowe. Przekształcanie rodzimych drzewostanów liściastych i mieszanych w monokultury świerkowe lub sosnowe trwało do XX wieku. Począwszy od lat 70-tych XX wieku dominowało dążenie do mechanizacji gospodarki leśnej poprzez wprowadzenie dużych maszyn leśnych, co doprowadziło do preferowania drewna liściastego i dalszego wzrostu udziału drzew iglastych.

Nowoczesna gospodarka leśna opiera się nie tylko na własności, ale także na zapotrzebowaniu społecznym. Leśnicy od dawna starają się zbliżyć skład drzewostanu do pierwotnego składu, faworyzując przy sadzeniu gatunki liściaste i dążąc do prowadzenia przyjaznej dla przyrody gospodarki leśnej. Zmieniły się również wymagania społeczeństwa w stosunku do lasów i coraz częściej żąda się, aby lasy pozostały jak najlepiej zachowaną częścią naszej przyrody i zapewniały nie tylko korzyści ekonomiczne, ale również rekreację i wypoczynek.

K lęski żywiołowe w lasach nie są zjawiskiem rzadkim, zdarzały się również w lasach naturalnych, nie podlegających wpływom. Miały one jednak niewielkie rozmiary i nie trwały długo; klęska była zwykle tłumiona przez nadmierny rozwój pasożytów z podrodziny kornikowatych. Podczas gdy w naturalnych drzewostanach świerki i buki, młody las i dojrzały las występują naprzemiennie (tzw. dynamika powierzchniowa), w świerczynach w tym samym wieku sytuacja jest inna: stary las w tym samym wieku zmienia się w młody las w wyniku wielkopowierzchniowego załamania. Obecnie za przyczynę tak dużego upadku uważa się kornika drukarza. Z ekonomicznego punktu widzenia sytuacja ta jest postrzegana i przedstawiana jako katastrofa, ale dla odnawiania lasu, szczególnie w lasach górskich, jest to tylko jedna z faz rozwoju i może być raczej korzystna.

Najnowsze badania nad dynamiką lasów górskich pokazują, że ich zanikanie zachodzi w sposób naturalny na większych obszarach. Głównymi przyczynami naturalnego rozkładu środkowoeuropejskich górskich lasów świerkowych są wiatrołomy i następujące po nich ataki owadów pasożytujących na korze (głównie korników, a zwłaszcza kornika świerkowego). Wiek drzewostanów również odgrywa ważną rolę; starsze lasy są bardziej niż młodsze podatne na wiatr i wynikające z niego zakłócenia powodowane przez owady. Likofity, wraz z innymi gatunkami owadów, są częścią naturalnego lasu górskiego i biorą udział w regeneracji lasu. Najchętniej atakują kłody, drewno z wycinki lub stare, obumierające drzewa. Po wiatrołomach lub osłabieniu drzewostanów przez niesprzyjające warunki, może dojść do szybkiego namnażania się pasożytów. Jeśli ich liczba przekroczy pewien próg, atakują również zdrowe drzewa, powodując śmiertelność lasów na dużych obszarach.

Osłabienie drzew może być spowodowane przede wszystkim ciepłą i suchą pogodą z brakiem opadów, co jest również przyczyną obecnego przerostu korników w nierodzimych lasach świerkowych (Beskydy, Jesioniki). Przy obecnym stanie górskich lasów świerkowych, gradacja korników jest praktycznie nieunikniona, zwłaszcza biorąc pod uwagę obecne wahania klimatyczne i wysoki wiek drzewostanów. Ponadto, ekosystemy te powstawały w znacznie odmiennych warunkach klimatycznych niż te panujące obecnie.

Również w wyniku negatywnego oddziaływania terenów przemysłowych (Ostrawa, Górny Śląsk) stan zdrowotny lasów uległ zniszczeniu i znacznemu pogorszeniu. Od lat 70. XIX wieku w regionie ostrawsko-karwińskim zaczęto obserwować wpływ wydzielin przemysłowych na drzewostany i uprawy rolne. Lasy w Polskiej Ostrawie (obenie: Śląska Ostrawa) i jej okolicach stały się symbolem losu lasów w zagłębiu ostrawsko-karwińskim. Już w 1870 r. komitet Morawsko-Śląskiego Towarzystwa Leśnego zorganizował wycieczkę do tutejszych lasów i stwierdził, że jodły w drzewostanach zostały już całkowicie wytrzebione, a inne drzewa wykazywały niewielki przyrost lub zamierały. Ze względu na intensywność szkód w drzewostanach stał się on nawet przedmiotem badań naukowych pod koniec XIX wieku i w pierwszej trzeciej części XX wieku. Na początku lat 20. ubiegłego wieku wybitny czeski chemik i biolog Julius Stoklasa stwierdził, że niewiele jest miejsc, gdzie wyziewy przemysłowe tak intensywnie oddziałują na roślinność, jak w okolicach Morawskiej i Śląskiej Ostrawy, Witkowic i Karwiny. Według jego obliczeń na tym terenie codziennie spala się węgiel zawierający ponad pięć wagonów siarki.

W okresie socjalistycznego uprzemysłowienia jakość powietrza w ostrawskiej strefie przemysłowej była szczególnie pogorszona. Megalomańska rozbudowa przemysłu metalurgicznego, energetycznego i koksowniczego, w połączeniu ze stosowaniem gorszych paliw, bardzo obciążało powietrze, tak że norma higieniczna zarówno dla pyłów, jak i emisji innych substancji była stale przekraczana, zwłaszcza SO2. Prawdopodobnie najgorsza sytuacja w zakresie zanieczyszczenia powietrza miała miejsce w latach 50-tych i na początku lat 60-tych, kiedy to nowo wybudowane zakłady przemysłowe dysponowały jedynie minimalnymi środkami ograniczania emisji pyłów i szkodliwych spalin. Średnie dzienne wartości graniczne stężenia SO2, określone w przepisach dotyczących higieny, były w niektórych monitorowanych miejscach przekraczane nawet dziesięciokrotnie. Nie dziwi więc fakt, że w połowie lat 70-tych XX wieku lesistość w powiatach ostrawskim i karwińskim była najniższa w całej Republice Czeskiej i Słowackiej.

Szczególnie w północnej i północno-zachodniej części Beskidu Morawsko-Śląskiego nastąpiła szybka degradacja roślinności leśnej. Alarmujące doniesienia o masowym niszczeniu lub zamieraniu lasów na przełomie lat 70. i 80. dotyczyły wyłącznie skutków imisji, a zwłaszcza bezpośredniego oddziaływania dwutlenku węgla na aparat asymilacyjny drzew. Stopniowo zaczęto również uznawać wpływ kwaśnej depozycji i następującego po niej zakwaszenia gleby jako kolejny ważny mechanizm powstawania szkód. Rozwój zanieczyszczenia powietrza w latach 1980-1999 charakteryzuje się trzema głównymi zanieczyszczeniami: dwutlenkiem siarki i tlenkami azotu oraz pyłem zawieszonym. Dwutlenek siarki i tlenki azotu są naturalną częścią atmosfery, ale ich nadprodukcja, spowodowana głównie przez źródła antropogeniczne, stwarza problem, z którym natura nie może sobie poradzić. Kwaśne deszcze są jednym z głównych czynników powodujących uszkodzenia drzew. W 1999 r. zakończono odsiarczanie dużych źródeł SO2, redukując całkowitą emisję siarki w Republice Czeskiej do 10% ilości produkowanej na początku lat 90-tych. Od tego czasu emisje azotu spadły o około 30%, a ich struktura uległa zmianie, przy czym głównym źródłem stał się transport.

Nie tylko lasy świerkowe ulegają zniszczeniu; zagrożone mogą być również inne gatunki drzew. W ciągu ostatnich 20 lat nastąpił na przykład znaczny spadek liczebności jesionów. Czynnikiem sprawczym jest grzyb Chalara fraxinea, obecnie szeroko rozpowszechniony w całej Europie. Istnieje zatem ryzyko stopniowego znikania jesionów z naszego krajobrazu.

NDVI (Normalized Difference Vegetation Index) jest wskaźnikiem wegetacji, który określa stosunek odbicia powierzchni w czerwonej widzialnej i bliskiej podczerwieni części widma. Uzyskane w ten sposób wartości indeksu, mieszczące się w zakresie od -1 do +1, dostarczają informacji o ilości chlorofilu występującego w interesującym nas obszarze. Bardzo niskie wartości NDVI reprezentują zazwyczaj obszar pozbawiony roślinności (np. śnieg). Niskie wartości wskazują obszary z niewielką roślinnością lub jej brakiem (np. skały, goła gleba). Wartości średnie wskazują na obszary łąk i zarośli. Wysokie wartości wskazują na lasy i inne obszary o bardzo gęstej roślinności. NDVI wskazuje również na stan roślinności.

P ark miejski w miastach Europy Środkowej jest fenomenem czasów nowożytnych; najstarsze powstały pod koniec XVIII wieku - w okresie oświecenia i wczesnego romantyzmu (przyroda w myśli Jeana Jacques'a Rousseau) - i często kojarzone są z istnieniem mieszczańskiej strzelnicy jako specyficznemu budynkowi służącemu praktycznie jedynej działalności stowarzyszeniowej dozwolonej w Austrii przed 1848 r. (budynki strzelnic zachowały się do dziś, np. w Opawie i Zlatych Horach). W przeciwieństwie do tych parków, które zakładane były głównie na obrzeżach miast, parki rozwijały się na terenach po fortyfikacjach miejskich, stanowiąc łącznik między historycznym centrum a nowo wybudowanymi nowoczesnymi przedmieściami (Opava, Krnov, częściowo Bruntál). Innym typem są parki zakładane na terenie nieczynnego cmentarza komunalnego (np. Opava, Klimkovice). Po 1860 r. parki zyskały dla spolaryzowanego politycznie i narodowo społeczeństwa funkcję symboliczną, o czym świadczą związane z nimi pomniki i festyny (dokumentowane fotograficznie i w prasie z epoki). Ich pielęgnacją zajmowały się stowarzyszenia ornamentacyjne, w większości niemieckojęzyczne; W austriackiej części Śląska udokumentowano ich obecność w miejscowościach Bílsko, Bohumín, Frýdek, Háj ve Slezsku, Horní Benešov, Jablunkov, Jeseník, Karlovice, Kateřinky u Opavy, Komorní Lhotka, Opava, Orlová, Pitárny, Rudíkovy, Těšín, Velké Albrechtice u Bílovce, Vítkov czy Žulová, a więc z dala od ośrodków miejskich. Parki miejskie zachowały swoją funkcję społeczną również w okresie międzywojennym i po 1945 roku. Po 1989 roku obserwujemy tendencję do wypierania naturalnych i tradycyjnych funkcji estetycznych i edukacyjnych parków miejskich, wynikających z atrakcyjnej szaty roślinnej i jej specyfiki gatunkowej, kosztem coraz częściej realizowanych w parkach form rekreacji i sportu, często bardzo niewłaściwych (np. jazda na rolkach po utwardzonych ścieżkach, place zabaw budowane kosztem terenów trawiastych, w tym wielkoskalowe atrakcje linowe itp.) Wśród wyposażenia wnętrz wyróżniają się pomniki i rzeźby. Specyficzną grupę stanowią pomniki ofiar I i II wojny światowej (np. w Klimkovicach, 1925). Ponieważ miasta czeskiego Śląska do 1945 roku charakteryzowały się znacznym udziałem ludności niemieckojęzycznej, pomniki w parkach upamiętniały osobistości kultury niemieckiej (np. Friedrich Schiller, Ludwig Jahn; zdecydowana większość została usunięta po 1918 roku, a pozostałe po 1945 roku). Wyjątkiem jest zachowany pomnik kompozytora Eduarda Schöna-Engelsberga w Witkowie.

W Opavie można zapoznać się z różnymi formami terenów zielonych. Park miejski, założony w 1798 r., związany był z modernizującym się społeczeństwem obywatelskim, o czym świadczą prowadzone w parku działania, m.in. strzelnica mieszczańska, boiska sportowe (boisko piłkarskie przy parku istniało od początku XX wieku), kawiarnie czy sale wystawowe. Istniejące do dziś parki wokół kolistej alei, wzbogacone od czasu do czasu o dzieła współczesnych artystów (np. Ptaki Kurta Gebauera), uzupełniane były do 1945 roku przez letnie kawiarnie. Oczywistością było połączenie linii parku z prostopadle łączącymi się z nią drogami za pomocą alejek i ogrodów frontowych domów mieszkalnych. Na terenie parku znajduje się m.in. pawilon muzyczny, a w ostatnich latach odrestaurowano alpinarium Urbana, w którym umieszczono tablicę z podobizną wybitnego śląskiego botanika. Parki okrężne nie są tylko przeszłością, ale są bezpośrednio związane z życiem współczesnym, także dlatego, że prowadzą ważne linie komunikacyjne. Inne obszary zieleni publicznej, które można określić mianem publicznych parków miejskich, powstały na placach podmiejskich dzielnic (Plac Denisa, Plac Bezruča, Plac Joy Adamson; na terenie dzisiejszych cmentarzy Plac Świętej Trójcy, Plac Świętej Jadwigi (Svaté Hedviky)).

Godne uwagi budowle parkowe znajdują się także w innych śląskich miastach, np. w Bilovci, gdzie park związany jest z istnieniem strzelnicy mieszczańskiej (do dziś zachował się pawilon muzyczny). Szkielet nasadzeń stanowią aleje biegnące wzdłuż dróg pieszych i wyznaczające tereny trawiaste. Podobnie założono park w Witkowie (Vítkově), gdzie z uwagi na czas jego powstania (ok. 1900 r.) wprowadzono również motywy krajobrazowe, przede wszystkim staw z wyspą i wejściem zaprojektowanym z kilku kamiennych stopni. Spośród miast czeskiego Śląska związanych z przemysłem uzdrowiskowym wyróżnia się Jeseník, którego integralną częścią jest Uzdrowisko Jeseník. Dzięki stałej opiece zachował charakter, jaki uzyskał około 1900 roku, łącznie z zespołami parkowymi. W innych lokalizacjach (np. Vidnava, Javorník, Zlaté Hory), konsekwencje chronicznego braku prewencyjnego utrzymania i profesjonalnej opieki nad zielenią miejską jako integralną częścią dziedzictwa kulturowego są bardziej prawdopodobne do zaobserwowania.

N a ziemiach czeskich parki zamkowe pojawiają się już od czasów renesansu w XVI wieku. Już wtedy wielkie renesansowe ogrody wielkich zamków różniły się od małych ogrodów małych wiejskich zamków i twierdz. Od XVI wieku można śledzić ciągły rozwój parków zamkowych także na czeskim Śląsku, w związku z osadnictwem. Rozwój ten w sensie atrakcyjności prywatnego budownictwa mieszkaniowego dla szlachty i klas zamożnych został zakończony do 1945 r. (w niektórych przypadkach już w 1918 r.), a parki nabrały charakteru publicznych terenów zielonych z ograniczonym lub całkowicie bezpłatnym dostępem publicznym. Zmiana nastąpiła po 1989 roku, kiedy to część terenów zamkowych została sprywatyzowana. Parki zamkowe pełnią funkcję estetyczną i rekreacyjną, badano również ich wartość dendrologiczną, gdyż zwłaszcza w XIX wieku przekształcano je w prywatne arboreta. Na czeskim Śląsku dotyczy to parków w Nowym Dworze i Kyjovicach; w pierwszym z nich doprowadzono do budowy arboretum, drugi był przynajmniej brany pod uwagę.

Godnym uwagi fenomenem parku w Hradcu nad Moravicą jest nadanie jego częściom - drogom, mostom, przestrzeniom imion członków rodziny Lichnovskich lub ich przyjaciół. Obiekty te, w znacznej części zachowane, zostały ostatnio odrestaurowane i są upamiętnione. Tylko sporadycznie zachowały się oranżerie, szklarnie i inne budynki (Hošťálkovy), często udokumentowane planami (Jezdkovice) lub fotografiami (Dívčí Hrad). Do wyjątków należą zachowane plany całych parków (Dolní Životice lub Jezdkovice). Źródła do poznania parków są sporadyczne, na przykład tylko rzadko znamy nazwiska ogrodników (dla parku w Jindřichovie ogrodnicy Wikola i Kříž, dla parku w Kyjovicach J. Kupka i A. Dragoun itd.) Cennym źródłem informacji są współczesne druki (Hradec nad Moravicí), fotografie, zwłaszcza zanikających budowli zamkowych (Dobroslavice, Třebovice) lub przekształconych zamków (Štáblovice). W niektórych przypadkach udokumentowaliśmy również miejsca do wypoczynku (na przykład letnie siedzenia w parterze ogrodowym na zamku w Stěbořicach).

Po 1945 roku można zaobserwować dewastację zabudowań parkowych, w niektórych przypadkach park ‘przeżył’ nawet sam zamek, którego uzupełnieniem był pierwotnie (Dobroslavice, Hrabyně, Orlová). Z dzisiejszego punktu widzenia ważnym kryterium jest integralność obiektu parkowego: wyróżniamy 1. parki, które zachowały swoją integralność (tzn. nadal są oddzielone od śródmieścia np. murem lub płotem); 2. Parki, które stały się częścią osiedla jako publiczne tereny zielone (częściowo w Javorníku - zamek Janský Vrch, całkowicie w pobliżu Jesenika, Klimkovic, Poruby itd.); i 3. fragmenty dawnych parków i ogrodów (często rzadkie solitery). Wyjątkowym przypadkiem jest park zamkowy w Linhartovie, który w 1742 roku został podzielony granicą państwową pomiędzy Austrię i Prusy, tak że jego część z oranżerią do dziś leży na terenie Polski. Wszystkie parkowe obiekty budowlane powstałe przy zamkach i twierdzach zachowały się w znacznym stopniu przekształcone na modłę angielską (choć zachowały się fragmenty fosy z okresu renesansu, np. w Linhartowie), czy fortyfikacje). Koncepcja parku angielskiego wyparła starszą, barokową, geometryczną koncepcję formowania parterów, udokumentowaną ikonograficznie, która charakteryzuje się koncepcją krajobrazu naturalnego. W niektórych zamkach widoczna jest kompozycja geometryczna oparta na osi zorientowanej w kierunku budowli zamkowej (np. Štáblovice, Hnojník, Velké Hoštice). Nie są to pozostałości po dawnych ogrodach francuskich, ale wynik geometryzacji parteru ogrodowego w XIX i na początku XX wieku. Głównymi elementami są rozległe trawniki w formie esplanad prowadzących od osady w kierunku wsi (Raduń, Frysztat, Šilheřovice), aleje, albo zwrócone w kierunku osady i wyznaczające drogę wozową (Dubova), łączące zamek z dominantą krajobrazową (zwłaszcza połączenie zamku z kaplicą pielgrzymkową w Dolní Životice lub Štemplovcu) lub jako integralny element dużego parteru (Město Albrechtice), solitty, często sadzone z uwzględnieniem kontrastów w kształcie korony, kolorze liści lub rodzaju (drzewa iglaste × liściaste) (Litultovice). W przypadku dużych kompleksów (Kravaře, Fryštát, Hradec nad Moravicí) w parku zastosowano charakterystyczny element wodny, w sąsiedztwie budowli zamkowej pojawia się geometryczny parter (często w sensie idealnej rekonstrukcji).

1.Miejscowość Albrechtice, aleja między zamkiem a grobowcem właścicieli
2.Litultovice, centralna część parku zamkowego
3.Bolatice, przód budynku zamku
4.Brantice, posąg Choleryka w parku zamkowym
5.Šilherovice, most w parku zamkowym
6.Hradec nad Moravicą, park zamkowy, oznakowanie działki parkowej
7.Hošťálkovy, park zamkowy, budynek z tarasem
8.Jezdkovice, oranżeria przylegająca do budynku zamku
9.Zamek Maiden, zamek ze szklarnią
10.Dolní Životice, park zamkowy z budynkami
11.Dobroslavice, park zamkowy przed r. 1945
12.Třebovice, ozdobny parter przed budynkiem zamku przed 1945 r.
13.Štáblovice, widok na zamek ogród za zamkiem w okresie po 1945 roku
14.Stěbořice, park zamkowy, części kortu tenisowego po 1900 r.



Elementy ozdobne zawsze stanowiły integralną część parku: fontanny, wazy, obeliski, dzieła rzeźbiarskie, małe budowle, altany, pustelnie, punkty widokowe wyposażone w altanę lub nawet małą wieżę widokową (Hradec nad Morawicą); nad małymi ciekami wodnymi budowano ozdobne mostki, park zawsze był podzielony chodnikami i brukowanymi ścieżkami, nasadzenia drzew uzupełniano klombami i miejscami dla letnich roślin egzotycznych (dla których projektowano oranżerie do zimowania). Atrakcyjnym uzupełnieniem parku jest ozdobny staw (np. w miejscowości Slezské Rudoltice), w przypadku terenów wodnych powszechne było dodanie sztucznej wyspy około 1900 roku (Mladecko, Litultovice). Wyjątkowy jest zespół stawów w parku zamkowym w Raduniu, który jest cenny pod względem fauny i flory. Mostom, przestrzeniom imion członków rodziny Lichnovskich lub ich przyjaciół. Obiekty te, w znacznej części zachowane, zostały ostatnio odrestaurowane i są upamiętnione. Tylko sporadycznie zachowały się oranżerie, szklarnie i inne budynki (Hošťálkovy), często udokumentowane planami (Jezdkovice) lub fotografiami (Dívčí Hrad). Do wyjątków należą zachowane plany całych parków (Dolní Životice lub Jezdkovice). Źródła do poznania parków są sporadyczne, na przykład tylko rzadko znamy nazwiska ogrodników (dla parku w Jindřichovie ogrodnicy Wikola i Kříž, dla parku w Kyjovicach J. Kupka i A. Dragoun itd.) Cennym źródłem informacji są współczesne druki (Hradec nad Moravicí), fotografie, zwłaszcza zanikających budowli zamkowych (Dobroslavice, Třebovice) lub przekształconych zamków (Štáblovice). W niektórych przypadkach udokumentowaliśmy również miejsca do wypoczynku (na przykład letnie siedzenia w parterze ogrodowym na zamku w Stěbořicach).

Po 1945 roku można zaobserwować dewastację zabudowań parkowych, w niektórych przypadkach park ‘przeżył’ nawet sam zamek, którego uzupełnieniem był pierwotnie (Dobroslavice, Hrabyně, Orlová). Z dzisiejszego punktu widzenia ważnym kryterium jest integralność obiektu parkowego: wyróżniamy 1. parki, które zachowały swoją integralność (tzn. nadal są oddzielone od śródmieścia np. murem lub płotem); 2. Parki, które stały się częścią osiedla jako publiczne tereny zielone (częściowo w Javorníku - zamek Janský Vrch, całkowicie w pobliżu Jesenika, Klimkovic, Poruby itd.); i 3. fragmenty dawnych parków i ogrodów (często rzadkie solitery). Wyjątkowym przypadkiem jest park zamkowy w Linhartovie, który w 1742 roku został podzielony granicą państwową pomiędzy Austrię i Prusy, tak że jego część z oranżerią do dziś leży na terenie Polski.

M onotonne krajobrazy rolnicze są często ostatnią pozostałością przyrody i schronieniem dla owadów, ptaków i małych zwierząt. Aleje są między innymi ważnym punktem orientacyjnym w krajobrazie. Zyskawały na znaczeniu także zimą, kiedy krętą drogę często wyznaczała tylko linia drzew odgraniczających. Pierwotnym celem alei było kierowanie kroków podróżnych do ważnych punktów krajobrazowych. Lipa bez wątpienia stała się najpopularniejszym drzewem alejowym. W pagórkowatym terenie sprawdzają się jednak również aleje jaworowe, a zwłaszcza klonowe. Dla dróg i ścieżek w terenach górskich typowe są aleje brzozowe lub żurawiowe. Wzdłuż dróg i brzegów rzek często sadzono smukłe i wysokie topole "włoskie". Egzotycznie wyglądający kasztanowiec pospolity, "koński kasztan" , który nadał niepowtarzalny charakter niejednemu szpalerowi drzewnemu (aleja Hukvalda). Najczęściej spotykane drzewa owocowe to jabłonie, grusze, czereśnie, śliwy i orzechy włoskie.

Chociaż istnieją rzadkie wzmianki o szpalerach i alejach drzew już w XV wieku, ich rozpowszechnienie w Europie Środkowej można liczyć dopiero od XVII wieku, kiedy to zaczęły stanowić ważny element krajobrazowy tzw. krajobrazu barokowego. Sieć dróg głównych i drugorzędnych z typowymi alejami drzew na stałe zakotwiczyła krajobraz ziem czeskich, zwłaszcza za panowania Marii Teresy i Józefa II, kiedy to sadzenie drzew w alejach wzdłuż dróg było nawet nakazane patentami cesarskimi. "Pożyteczne" drzewa sadzone wzdłuż dróg miały zapewnić podróżnym ochronę przed upałem słońca i śniegiem, miały też duże znaczenie w dostarczaniu owoców.

Aleje stały się w ten sposób w krótkim czasie typowym elementem krajobrazu, utrzymującym się aż do XX wieku. Dopiero pojawienie się samochodów spowodowało, że wiele z nich zniknęło. Szczególnie w ostatnich dziesięcioleciach uległy one częstym uszkodzeniom zarówno w wyniku przebudowy sieci dróg, jak i w wyniku nieodpowiedniego utrzymania dróg(solenie dróg, stosowanie herbicydów), a także likwidacji specjalistycznych grup pracowników administracji drogowej, którzy opiekowali się alejami w latach 70. i 80. Na początku XXI wieku aleje są usuwane pod pretekstem zagrożenia dla wzrastającego ruchu drogowego.

Niektóre bardzo stare lub interesujące z innych względów aleje pozostają jednak pod ochroną państwa jako ważne pomniki przyrody. Choć na Śląsku są setki zadrzewień i alei, to tylko niektóre z nich składają się z drzew pomnikowych. Na przykład unikalna czterorzędowa aleja lipowa na wzgórzu Uhlířský vrch koło Bruntalu i aleja na wzgórzu Anenský vrch w Andělskiej Horze, aleja dębowa w Raduniu i pozostałości alei dawnej "drogi cesarskiej" w Hawierzowie (zwłaszcza na ulicy E. Krásnohorská). Ponadto niektóre aleje i plantacje drzew są zarejestrowane jako istotny element krajobrazu, np. bardzo efektowna aleja lipowa między zamkiem w Dubovej i Radkovie lub aleja lipowa z Hnojníka do Komorní Lhotki. Prawie pół kilometra długości ma godna uwagi aleja lipowa, która znajduje się w pobliżu miejscowości Janovice koło Rýmařova w ciągu zwanym V alejích. Dowody na jej istnienie mamy już na mapach drugiego odwzorowania wojskowego z pierwszej połowy XIX wieku. Przez aleję przebiega szlak turystyczny i ścieżka edukacyjna.

Drzewo pamiątkowe to oficjalne określenie drzew o szczególnym znaczeniu, które zgodnie z ustawą o ochronie przyrody i krajobrazu zostały uznane za pomniki przyrody. Są one oznaczone tabliczką z małym godłem państwowym, umieszczoną zazwyczaj na słupku przy podstawie drzewa. Każdy obywatel Republiki Czeskiej może zaproponować wyznaczonemu organowi uznanie drzewa za pomnik. Wniosek zostanie oceniony przez organ pod kątem przydatności i zostanie podjęta decyzja. Każde drzewo pomnikowe posiada strefę ochronną, w której nie wolno prowadzić żadnych działań szkodliwych dla drzewa pomnikowego (np. zmiana ukształtowania terenu, melioracja, chemizacja, prace budowlane itp.)

O wielu z tych pomnikowych drzew krążą legendy związane z historią (np. platan Josefina w Bartošovicach lub tzw. Lipa Braterska w Velkich Štáhli). Godny uwagi jest chroniony dąb letni w parku zamkowym w Linhartovicach. Jego obwód pnia wynosi 720 cm, wysokość 28 m, szerokość korony 10 m, a wiek szacuje się na około 850 lat. Rośnie jako soliter w parku zamkowym i jest jednym z 10 dębów o najgrubszym pniu w Republice Czeskiej. Stosunek ludzi do drzew rozwijał się i umacniał zwłaszcza w okresie czeskiego odrodzenia narodowego, które stało się czasem bohaterów narodowych. Współczesną falę zainteresowania starymi i pomnikowymi drzewami, ich historią i ochroną zapoczątkował serial telewizyjny Pamięć drzew.

1.Aleja w Linhartove
2.Aleja w Krnovie,2012
3.Aleja na wzgórzu Uhlířský vrch koło Bruntalu, 2011
4.Horní Moravice, lipa "Królowa Węży"
5.Dąb Struhala koło Bohuslavic, 2015 r.
6.Lipa pamiątkowa na ulicy Husova w Vitkovie, 1978
7.Aleja koło Radkowa

N aturalne cieki wodne były w przeszłości stopniowo modyfikowane i regulowane. Zwłaszcza w XX wieku cieki wodne uległy znacznej modyfikacji - regulowano je w celu nawadniania lub melioracji, budowano zbiorniki dolinowe, jazy, elektrownie wodne i mosty. Kanały wodne nie tylko dostarczają wodę z jej naturalnego nagromadzenia do punktów poboru, ale także zapewniają połączenia transportowe i doprowadzanie wody z danego obszaru. Istnieją różne sposoby regulacji cieków wodnych - umacnianie brzegów za pomocą betonowych barier lub dużych głazów, tworzenie kaskad w celu spowolnienia przepływu lub podniesienia poziomu dla żeglugi, przeniesienie przepływu i utworzenie nowego koryta cieku wodnego, zwykle jako ochrona przeciwpowodziowa dla okolicznych nieruchomości. W celu ochrony przed powodzią budowane są również zapory i suche zbiorniki wodne, zwane polderami. Każda regulacja jest znaczącą antropogeniczną ingerencją w naturalną morfologię cieku wodnego. Rzeka zawsze była, jest i powinna pozostać kręgosłupem krajobrazu, dlatego wszelkie modyfikacje muszą być przygotowywane ze szczególną starannością, tak aby zmodyfikowany przepływ jak najbardziej przypominał naturalną rzekę i naturalne tereny zalewowe.

Brak zbiorników wodnych w krajobrazie był stopniowo zastępowany przez budowę sztucznych zbiorników wodnych. Początkowo budowano stawy, później pierwsze sztuczne zbiorniki wodne, stawy rybne. Stawy w dorzeczu Odry powstały już w XI wieku, a tradycja ich zakładania przetrwała do dnia dzisiejszego, choć w XVIII i XIX wieku wiele stawów zostało zlikwidowanych. Jednym z najważniejszych z nich jest system stawów między Studenką a Ostrawą. Podczas wydobycia minerałów, szczególnie piasku i żwiru, również powstają sztuczne zbiorniki wodne. Specyficznymi biotopami są zalane kamieniołomy i niecki osuwiskowe.

Koniec XIX i początek XX wieku był szczególnie ważny dla budowy zapór wodnych, kiedy to rozwój przemysłu wymagał modernizacji starych zapór i budowy nowych. Jaz jest elementem wodnym, który służy do podniesienia poziomu wody w cieku wodnym i który zazwyczaj pozwala na odprowadzenie części przepływu poza główne koryto do tzw. Młynówki, naturalnej lub sztucznej odnogi rzeki doprowadającej wodę do młyna. Służy do wykorzystania gradientu wody do produkcji energii (młyn, tartak, elektrownia) lub buduje się je w celu regulacji cieku wodnego (ochrona przeciwpowodziowa, zwiększenie żeglowności). Podobną konstrukcją jest jaz. Główna różnica polega na tym, że tratwa jest zwykle budowana na wodzie stojącej jako część tamy, aby utrzymać poziom wody przed przekroczeniem pewnego limitu, podczas gdy jaz jest budowany na wodzie płynącej, aby podnieść poziom wody. Szczególną budowlą wodną jest sztuczny wodospad, który jest imitacją naturalnego wodospadu, budowlą wzniesioną na cieku wodnym głównie ze względów estetycznych. Sztuczny wodospad, który jest jedną z atrakcji Karlovej Studánki, został zbudowany pod koniec XIX wieku na potrzeby uzdrowiska.

Unikatowym zabytkiem techniki na Śląsku jest młynówka zbudowana przez miejscowego przedsiębiorcę Carla Weisshuhna. W maju 1891 roku uruchomiono cały kanał o długości 3,6 km, który służył do spławiania drewna do zakładów papierniczych w Žimrovicach, gdzie dostarczał wodę i energię.

1.Regulowana rzeka Moravice pod zaporą Kružberk, 2015
2.Zbiornik wodny z 1963 roku w Starym Boguminie, 2021
3.Staw Nezmar, Dolní Benešov, 2017
4.Koryto młynówki Weisshuhna, 2007
5.Oczyszczalnia ścieków i stawy Výtažník oraz staw Petrův, Krnov, 2011 r.
6.Uregulowane koryto rzeki Bělá w Mikulovicach, 2020 r.
7.Spławianie drewna do papierni w Žimrovicach, Radkov, 1936 r.




Budowle wodne obejmują również zbiorniki wodne, urządzenia do magazynowania wody. Ich celem jest wyrównanie różnic między dopływem wody ze źródła a poborem wody przez odbiorców, zapewnienie niezbędnego ciśnienia w sieci wodociągowej oraz zapewnienie wystarczającej rezerwy wody na wypadek pożaru. Zbiorniki wodne mogą być budowane pod ziemią lub nad ziemią; zbiorniki wieżowe budowane są na terenach płaskich i zazwyczaj stanowią wyróżniający się punkt w krajobrazie.

W XX wieku nastąpiła intensywna budowa i modernizacja sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Sieć wodociągowa obejmuje urządzenia służące do zaopatrzenia w wodę pitną, natomiast sieć kanalizacyjna to zespół urządzeń służących do odprowadzania ścieków z poszczególnych budynków i przestrzeni publicznych do oczyszczalni ścieków. Dzięki oczyszczalniom ścieków w ostatnich dziesięcioleciach udało się znacznie ograniczyć zanieczyszczenie cieków wodnych, a tym samym inne oddziaływania na przyrodę i krajobraz. Obecnym trendem jest przywracanie wody do krajobrazu, rewitalizacja cieków wodnych, odtwarzanie terenów podmokłych i inne działania mające na celu przywrócenie wodzie jej pierwotnej, naturalnej funkcji w krajobrazie.

G łówne z nich to charakter i pochodzenie wody, właściwości skał, nasycenie gazem, procesy biochemiczne oraz rozwój geologiczny obszaru. Na północnych Morawach i Śląsku strefa wód mineralnych Masywu Czeskiego styka się ze strefą wód minerálních Karpat Zachodnich. Występowanie źródeł mineralnych jest tu zgodne z przebiegiem łańcuchów górskich i nizin i kieruje się od Ostrawy i Beskidów w kierunku południowo-zachodnim.

Wody węglanowe w regionie Jesenika charakteryzują się niską zawartością dwutlenku węgla i niską mineralizacją. Ich słaby skład chemiczny wynika ze stosunkowo jednorodnej i ubogiej w skały geologii, składającej się głównie z klastów, łupków i fyllitów.

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu w Niskim Jesioniku było znacznie więcej kwaśnych wód i pochodziły one z wielu miejsc. Sprzedaż wód mineralnych, które zazwyczaj są chemicznie uzdatniane, spowodowała, że miejscowa ludność straciła zainteresowanie utrzymaniem źródeł, studni i odwiertów w wielu miejscach, tak że wiele z kwaśnych źródeł zniknęło. Również wiele źródeł wód mineralnych na Śląsku zniknęło lub zostało uszkodzonych przez rozległe powodzie w 1997 roku. Na szczęście, stosunek do zasobów naturalnych stopniowo się zmienia i wiele źródeł naturalnych wód mineralnych jest przywracanych. Jednym z przykładów jest gmina Lichnov w regionie Bruntál, która zainwestowała w odwiert geologiczny i zdołała odtworzyć pierwotne źródło popularnej kwaśnej wody Lichnovskiego.

Woda mineralna w miejscowości Karlova Studánka jest wodą kwaśną, typową dla regionu Jesioników. W jej składzie chemicznym dominują wodorowęglany i wapń, z mniejszymi ilościami strontu, litu, żelaza i kwasu krzemowego. Przyczyną powstawania źródeł mineralnych w miejscowości Karlova Studánka jest uskok Bela, który przecina z północnego zachodu na południowy wschód geologicznie bardzo skomplikowaną strukturę skalną Wysokiego Jesionika. Strefa uskokowa, której towarzyszą liczne szczeliny, umożliwia przesączanie obfitych opadów do głębokości 200 metrów, a jednocześnie stanowi drogę dla głębinowego dwutlenku węgla, którego pochodzenie związane jest z czwartorzędowym wulkanizmem w okolicach Bruntálu. Chociaż zawartość żelaza w wodach mineralnych jest zazwyczaj niska, to wyraźnie przejawia się to w miejscach styku z powietrzem, czyli wycieku ze skały, gdy żelazo dwuwartościowe utlenia się w powietrzu do żelaza trójwartościowego, tworząc charakterystyczne rdzawe powłoki wodorotlenkowe.

W malowniczej dolinie rzeki Moravice znajduje się dziś niestety zniszczone uzdrowisko Jánské Koupele, założone w 1809 roku. Już w 1754 roku miejscowa woda gazowana była rozlewana do beczek zwanych Melčská kyselka i przywożona na zamek w Melču. Obecnie pawilony źródeł Marie i Paul są zamknięte i nie można już zażywać wody mineralnej, która była bardzo popularna. Zwiedzający mogą zobaczyć jedynie smutny widok zrujnowanych źródeł.

W innych miejscowościach również dostępne są źródła gazowanej wody mineralnej. Do bardziej znanych należą Jeseník nad Odrou, Dolní Moravice, Suchá Rudná i Zátor. W miejscowości Velká Štáhla znajduje się zakład napełniania CO2. Niedaleko miasta Moravski Beroun, w pobliżu osady Sedm Dvorů, znajduje się stacja pomp, z której jeden z najbardziej znanych minerałów jest transportowany rurociągiem do zakładu w Ondrášovie. Należy również do grupy wód mineralnych, których pochodzenie jest związane z młodą aktywnością wulkaniczną w regionie Niskiego Jesionika. Do tej samej grupy wód mineralnych należy również woda mineralna wydobyta w 1957 roku w miejscowości Lhotka koło Litultovic.

1.Dolní Moravice, źródło wody mineralnej kwaśnej w altance na brzegu potoku Morawickiego, 2011
2.Jánské Koupele, zniszczona altana nad źródłem Marie, 2018
3.Karlova Studánka, pijalnia wód, 1965
4.Lichnov, odrestaurowane źródło kwaśnej wody Lichnowskiego, 2020
5.Zátor, zátorská woda kwaśna, 2020




W Kotlinie Ostrawskiej znajduje się również wiele źródeł wód mineralnych. Ich istnienie zostało odkryte w wyniku poszukiwań wiertniczych w związku z wydobyciem węgla. Wody mineralne w Karwinie-Darkovej należą do kopalnych, chemicznie przekształconych wód morskich (solanek) z trzeciorzędowych warstw piaszczystych. W wodzie jodowo-bromowej dominują jony sodu i chloru, a zawartość bromu i jodu jest nawet najwyższa w Europie. Historia stosowania wód jodobromowych w rejonie Karwiny sięga XIII wieku, kiedy to w Solce (obecnie część Karwiny) produkowano sól. Tradycja ta jest kontynuowana do dziś przez tzw. sól darkowską, która jest wykorzystywana do celów leczniczych. Sanatorium Klimkovice ma podobny cel jak uzdrowisko Darkov, wykorzystuje ten sam rodzaj wody mineralnej. Woda mineralna pobierana jest z odwiertów oddalonych o 11 km w pobliżu wsi Polanka nad Odrą, w przepompowni pozbawiana jest rozpuszczonego metanu i dopiero wtedy trafia do zbiornika, skąd odprowadzana jest do urządzeń uzdatniających.

Zupełnie inny charakter mają termalne wody siarkowe, które dały początek uzdrowiskom Bludov i Velké Losiny. Tutejsze źródła termalne powstają w wyniku gwałtownego krążenia wody wzdłuż szczelin skorupy ziemskiej, kiedy wody opadowe przenikają na duże głębokości (do 1000 m), ogrzewają się i ponownie wypływają. Dzięki występowaniu wód mineralnych na Śląsku i północnych Morawach powstała tradycja uzdrowiskowa, która nie jest wprawdzie tak znana jak uzdrowiska zachodnioczeskie, ale dzięki różnorodności poszczególnych miejscowości ma coś do zaoferowania.

C hociaż wszystkie zapory w tym regionie zostały zbudowane po II wojnie światowej, to rozważania na temat ich przydatności w niektórych przypadkach sięgają XIX wieku. Impulsem do budowy niektórych zapór na Śląsku były wielkie powodzie z lat 1902 i 1903. W latach 1910-1918, specjalna komisja zaproponowała osiem zapór, w tym jedną w pobliżu miejscowości Heřminov, gdzie obecnie trwa budowa zapory. Powodów ich budowy było wówczas kilka: ochrona przeciwpowodziowa, produkcja energii elektrycznej, zapewnienie wystarczającej ilości wody dla planowanego kanału Dunaj-Odra i wreszcie zaopatrzenie w wodę dla przemysłu. Okres międzywojenny był czasem intensywnych przygotowań do ich realizacji zarówno u podnóża Jesioników, jak i w Pobeskidziu. Najbardziej dyskutowana była zapora na rzece Moravice w pobliżu miejscowości Kružberk; jak pokazuje współczesna ilustracja, ciągłe lustro wody zaczynałoby się poniżej Slezskiej Harty i rozciągało znacznie dalej niż obecnie, tak że zapora znajdowałaby się około trzech kilometrów dalej w dół rzeki od istniejącej zapory na rzece Moravice. W 1936 roku Antonin Starosta pisał, że w rejonie Ostrawy "zaopatrzenie w wodę przemysłową z publicznych potoków jest już całkowicie wyczerpane", dlatego rozważano budowę zapór w miejscowościach Šance (na Ostrawicy), Šumbark (na Lučinie) i Místek (na Olešnej). Po drugiej wojnie światowej do kwestii zapewnienia wody pitnej dla regionu, który charakteryzował się szybko rosnącą liczbą ludności, dołączyło zadanie zapewnienia wody przemysłowej dla regionu.

Najstarszą budową hydrotechniczną w regionie jest zapora Kružberska, wybudowana w latach 1948-1955, która dostarcza wodę pitną. Ponieważ nawet po zakończeniu budowy zapory brakowało wody, wybudowano zaporę Morávka (1960-1966) i zaporę Šance na rzece Ostravice (1964-1969). Z połączenia tych dwóch zapor powstał pierwszy system zaopatrzenia w wodę na terenie byłej Czechosłowacji, znany jako Regionalny System Wodociągowy Ostrawa, który do dziś stanowi podstawowy system produkcji i dystrybucji wody pitnej dla większości obszaru województwa morawsko-śląskiego. Oprócz zapór i sieci wodociągowej obejmuje ona stacje uzdatniania wody w Podhradí u Vítkov (wybudowane w latach 1954-1962), Nová Ves koło Frýdlantu nad Ostravicí (działające od 1969 r.) i Vyšní Lhoty (wybudowane w latach 1954-1963).

Zbiornik wodny Žermanice, zbudowany w latach 1951-1958 na rzece Lučina, z zaporą o długości 314 metrów i wysokości 38 metrów, był przeznaczony do zaopatrzenia w wodę pitną i jako ochrona przeciwpowodziowa. Z tych samych powodów przeprowadzono budowę zapory Těrlick na rzece Stonávce (1955-1964), której zapora z pochyłym lessowym rdzeniem uszczelniającym ma długość 617 metrów i wysokość 25 metrów.

Oprócz tych zapór, w regionie wybudowano kilka małych zbiorników wodnych. Jedną z nich jest Baška, położona na potoku Baštice koło Frydka-Mistka, zbudowana w latach 1958-1961. Zbiornik ten miał za zadanie regulować przepływ rzeki Ostravicy, podobnie jak zbiornik Olešná na tej samej rzece w latach 1960-1964. Z historycznego punktu widzenia jest to tylko część pierwszego etapu budowy małych zbiorników wodnych (oprócz nich miały być zbudowane zbiorniki na Bystrym Potoku w Janovicach, na Datyńce i w Krnovie itd.) Wśród innych mniejszych zbiorników z młodszego okresu należy wymienić przede wszystkim zbiornik Pocheň na potoku Čižina (1973-1975).

Budowa drugiej zapory na rzece Moravice została rozpoczęta z dużym opóźnieniem. Zbiornik wodny Slezská Harta został zbudowany w latach 1987-1997, posiada zaporę o długości 540 metrów i wysokości 65 metrów. Jeszcze nieukończona, sprawdziła się podczas powodzi w 1997 roku. Przyszła zapora w pobliżu miejscowości Nové Heřmínovy na rzece Opava o pojemności 14,54 mln m3 i wysokości 26,5 m oraz długości ok. 330 m pełni kilka funkcji (ochrona przeciwpowodziowa, poprawa przepływu na rzece Opava, funkcje rekreacyjne).

Spośród ekspertów, którzy teoretycznie interesowali się różnymi aspektami wodociągów na Śląsku i w Ostrawie, warto wymienić chemika Rudolfa Jirkovskiego (1902-1989), inżyniera Franciszka Jermářa (1891-1971), a zwłaszcza inżyniera wodnego Jana Čermáka (1903-1989), czołową postać przy budowie zamków Žermanice i Kružberk.

1.Těrlicko
2.Morávka
3.Nová ves u Frýdlantu nad Ostravicí
4.Žermanice
5.Slezská Harta
6.Nové Heřminovy - wizualizacja
7.Baška
8.Olešná
9.Stacja uzdatniania wody w Podhradi
10.Vyšní Lhoty
11.Kružberk
12.Pocheň
13.Šance

P owszechne zastosowanie maszyny parowej i zmiany technologiczne w przemyśle metalurgicznym wymusiły szybkie przejście na węgiel i jego wydobycie na dużą skalę. Rozwój przemysłu, w połączeniu z boomem w budowie kolei, wywołał reakcję łańcuchową w postaci migracji ludności na dużą skalę i powstawanie gęsto zaludnionych ośrodków industrializacji. W ten sposób powstały zupełnie nowe typy obszarów gospodarczych: zarówno regiony charakteryzujące się szybkim wzrostem liczby ludności i wysoką koncentracją przemysłu (Ostrawa, Karwina), jak i regiony, w których intensywnie rozwijała się nowoczesna produkcja rolna i związany z nią przemysł spożywczy (np. żyzne obszary Opawy). Ponadto powstawały regiony o mniejszej lub większej stagnacji tradycyjnego rolnictwa lub produkcji przemysłowej, które również charakteryzowały się stagnacją demograficzną (niektóre regiony zachodniego Śląska).

Krajobrazu przemysłowego nie można sobie wyobrazić jako krajobrazu jednorodnego, ale wręcz przeciwnie: ponieważ proces ten nie był stosowany na całym obszarze, ale w sposób bardzo zróżnicowany, z istnieniem centrów industrializacji różnego typu, wpływ na krajobraz był zróżnicowany. Powyższe dobrze ilustruje przykład okolic Cieszyna. Proces industrializacji, który w regionie cieszyńskim obserwowano już od końca XVIII wieku na bazie tradycyjnego przemysłu żelaznego i skórzanego, zaczął nabierać tempa po wojnach napoleońskich. Opierał się on, podobnie jak w wielu innych regionach, przede wszystkim na przekształceniu tradycyjnej produkcji tekstylnej w nowoczesny przemysł włókienniczy (Bílsko, Frýdek), a także na masowym rozwoju przemysłu żelaznego (Ustroň, Baška, Třinec, Lískovec), powstaniu górnictwa węglowego w zachodnim Cieszynie oraz stworzeniu nowoczesnego przemysłu spożywczego (początkowo głównie w majątku hrabiego Jindřicha Larischa-Mönnicha). W ten sposób region cieszyński nie stał się jednorodnym obszarem gospodarczym, ale był reprezentowany przez kilka ośrodków uprzemysłowienia, które często miały różny charakter. W ciągu XIX wieku stopniowo powstawały cztery podstawowe ośrodki przemysłowe Cieszyna. Przede wszystkim było to Bílsko i okolice, gdzie tradycyjny przemysł garbarski został przekształcony w nowoczesny przemysł wełniany. Ten stosunkowo jednorodny ośrodek przemysłu wełnianego wyraźnie dominował w strukturze cieszyńskiego przemysłu aż do kryzysu gospodarczego w latach 70-tych XIX wieku. W XIX wieku w zachodniej części Cieszyna, pomiędzy Polską Ostrawą a Karwiną, powstał region przemysłowy oparty na eksploatacji złóż węgla i związanym z tym przemysłem koksowniczym i chemicznym. Trzecim ośrodkiem był Frydek-Mistek i okolice, gdzie najważniejszymi gałęziami przemysłu była produkcja włókiennicza, koncentrująca się na tkaninach lnianych i bawełnianych, oraz hutnictwo żelaza, skoncentrowane w zakładach w Bašce i Lískovcu. Stosunkowo jednorodny był ostatni z ośrodków przemysłowych Ziemi Cieszyńskiej - nastawiony na hutnictwo i obróbkę metali obszar Trzyńca i Ustronia. Na przełomie XIX i XX wieku przemysł wydobywczy żelaza i węgla przyćmił w regionie cieszyńskim rozwiniętą produkcję tekstylną. Wspomniane ośrodki uprzemysłowienia wpłynęły następnie zarówno na ich bezpośrednie zaplecze rolnicze, jak i pod wieloma względami ingerowały w rozwój podgórskich i górskich obszarów Beskidów (wyjazdy lub dojazdy części ludności do pracy, budownictwo rekreacyjne, masowe pozyskiwanie drewna i konieczność odnawiania lasu, wpływ wyziewów przemysłowych na drzewostany itp.)

Najbardziej znaczące bezpośrednie ingerencje w krajobraz miały miejsce na obszarach eksploatacji surowców mineralnych i rozwiniętego przemysłu ciężkiego. Tutaj w ciągu XIX i XX wieku dochodziło zazwyczaj do wyraźnych zmian krajobrazu, które wymagały późniejszych interwencji rekultywacyjnych na dużą skalę (na ziemiach czeskich, w Kladnie, Ostrawie, Karwinie, północnoczeskim zagłębiu węgla brunatnego). Na terenach górniczych nastąpiły duże zmiany geomorfologiczne (powstawanie hałd, osiadanie terenu w wyniku podkopywania, powstawanie zalanych niecek osiadania), wydobycie wpłynęło na jakość zaopatrzenia w wodę i stan powietrza. Trendy w rozwoju krajobrazu obserwowane przed 1945 r. stały się znacznie bardziej wyraźne w kolejnych dekadach. W przeciwieństwie do tego, rozwój nowoczesnego przemysłu konsumpcyjnego miał znacznie mniej niszczący wpływ na krajobraz.

Po 1989 r. w krajobrazie dość szybko zaczął się odciskać sprzeczny proces - dezindustrializacja. Dezindustrializacja oznacza zmniejszenie produkcji w sektorze wtórnym, utratę miejsc pracy i spadek zatrudnienia w przemyśle. Towarzyszą mu jednak również zmiany demograficzne (niższy przyrost naturalny, starzenie się społeczeństwa) oraz zmiany w strukturze osadnictwa (suburbanizacja). Dezindustrializacja zaczęła się ujawniać w najbardziej rozwiniętych krajach świata już w latach 70. ubiegłego wieku, dotykając głównie miast, w których koncentruje się przemysł tradycyjny. Tendencja ta pojawiła się w Czechach po 1989 roku i była bardzo wyraźna w starych obszarach przemysłowych zorientowanych na przemysł ciężki. W krajobrazie proces dezindustrializacji przejawia się na wiele sposobów, szczególnie w drastycznym wzroście obszarów opuszczonych, porośniętych roślinnością oraz istnieniu brownfields, czyli niewykorzystanych lub nie w pełni wykorzystanych pozostałości po działalności gospodarczej człowieka. Z reguły miejsca te (opuszczone budynki fabryczne, hale, nieużywane budynki transportowe, budynki administracyjne i związane z nimi tereny) znajdują się w pobliżu osiedli (w centrum lub na obrzeżach, wyjątkowo również poza nimi), mają większą powierzchnię (w Republice Czeskiej systematycznie rejestrowane są miejsca o powierzchni 2 ha i więcej) i są w dużej mierze nośnikami obciążeń ekologicznych. Miejsca o bardzo dużej koncentracji obciążeń ekologicznych, takie jak niesławne laguny ostrawskie, często określa się mianem czarnych pól. Obecnie obserwujemy wysiłki zmierzające do skutecznej rekultywacji i ponownego wykorzystania opuszczonych i ekologicznie naznaczonych terenów.

M oment początkowego, początkowo nieśmiałego przenikania nowoczesnego przemysłu ciężkiego do regionu, jest dokładnie udokumentowany na mapach Stabilnego katastru, które zostały sporządzone dla tego obszaru w 1836 roku. Mapy katastralne pokazują już w tym czasie krajobraz pełen kontrastów. Z jednej strony nadal dominował tradycyjny krajobraz rolniczy, na który składał się system pól poprzecinany nieregularną siecią dróg gruntowych i zagajników. W dużej mierze bezładna osada składała się głównie z drewnianych budynków mieszkalnych i gospodarczych. Podmokłe, wykoszone łąki i resztki lasów łęgowych rozciągały się wzdłuż rzeki Ostravicy, która w tamtych czasach tworzyła szereg ślepych zaułków obok głównego nurtu. W północnej części gminy przebiegała bardzo ważna droga - Droga Cesarska łącząca stolicę austriackiego Śląska, Opawę, z Cieszynem i Haliczem. Jednak już wtedy krajobraz zdominowany był przez kompleks Huty Rudolfa, który zajmował powierzchnię prawie jedenastu hektarów.

To właśnie rozwijająca się huta żelaza, którą w 1843 r. kupił Salomon Mayer Rothschild, spowodowała ogromny napływ mieszkańców i trwałą zmianę charakteru Vítkovic. Przedsiębiorstwo rozwijało się dynamicznie, zwłaszcza od końca lat 70. XIX wieku, pod kierownictwem wybitnych menedżerów Paula Kupelwiesera, a później Adolfa Sonnenscheina, którzy obok prosperity firmy kładli nacisk na realizację programów socjalnych, w tym na duże budownictwo mieszkaniowe (tzw. projekt Nove Vítkovice). Jeżeli pod koniec lat 60-tych XIX wieku w Vítkovicach mieszkało już mniej niż 1700 osób, to na przełomie XIX i XX wieku była to duża wieś licząca prawie 20 000 mieszkańców. Przed pierwszą wojną światową Vítkovice, które w 1908 roku zostały podniesione do rangi miasta, były piątą pod względem liczby mieszkańców gminą na Morawach. W hucie znalazła utrzymanie nie tylko większość miejscowych mieszkańców i wielu z dalszych okolic Moraw i Śląska, ale także wielu migrantów z Halicza, Węgier i Bałkanów. Napływ mieszkańców zmobilizował kierownictwo spółki górniczo-hutniczej Vítkovice do budowy kolonii robotniczych, domów urzędniczych i rozbudowy urządzeń komunalnych, tak że na przełomie XIX i XX wieku powstało tu zupełnie nowe miasto fabryczne. Przed I wojną światową huta rozrosła się do ponad 510 ha, co oznacza, że znacznie przewyższała rzeczywisty obszar katastralny Vítkovic (436 ha w 1900 r.).

Huta Vítkovice pogłębiła swoje znaczenie w burzliwym XX wieku. Najpierw udowodniły swoją niezbędność w czasie obu konfliktów wojennych jako ważny dostawca materiałów wojskowych dla armii austro-węgierskiej, a później także niemieckiej, a po 1948 r. stały się filarem socjalistycznej industrializacji w ramach realizacji tzw. stalowej koncepcji gospodarki czechosłowackiej. Ogromny nacisk na funkcję gospodarczą sprawił, że w ciągu kilkudziesięciu lat Vítkovice (pl.Witkowice) stały się dosłownie miastem hutniczym. Krajobraz Witkowic szybko przekształcił się w całkowicie zurbanizowany kompleks, porośnięty zakładami przemysłowymi, kopalniami i kamieniołomami. Zdjęcia lotnicze z pierwszej połowy lat 60-tych XX w. pokazują, że 80% obszaru katastralnego było zabudowane budynkami mieszkalnymi i przemysłowymi, a jedynie na peryferiach zachowały się resztki dawnej zabudowy. działalność rolniczą w postaci typowej mozaiki pól i łąk, która jednak w kolejnych dekadach całkowicie zniknęła.

Vítkovice są do dziś przykładem miasta fabrycznego, w którym jeden dominujący zakład przemysłowy w zasadniczy sposób wpłynął na formę przestrzenną osady i życie w niej. Dziś jest to nadal częściowo żywy organizm, a jego historyczne jądro, z typową architekturą murów pruskich, zostało uznane za miejski obszar ochrony w 2003 roku. Znacząca część kompleksu przemysłowego tzw. Dolnych Witkowic (kompleks Kopalni Hlubina, koksowni, wielkich pieców i związanych z nimi zakładów) zachowała się po zakończeniu pierwotnej produkcji metalurgicznej i stała się ważnym centrum kulturalnym i społecznym. W 2002 roku kompleks został uznany za narodowy zabytek kultury, a w 2008 roku uzyskał status Europejskiego Dziedzictwa Kulturowego.

W ydobycie granitu na Śląsku odbywało się przede wszystkim w rozległym masywie tzw. Plutonu Granitowego, który zajmował szersze okolice miasta Žulová. Obok granitów bardzo znanym i ważnym surowcem są śląskie marmury. Wydobywano je w licznych kamieniołomach wokół plutonu Žulov z ośrodkami w Horní Lipovej, Supíkovicach i Velké Kuněticach. Śląski marmur słynął ze swej różnorodności kolorystycznej, tak że obok częściej spotykanego szarobiałego lub ciemnego marmuru wydobywano również rzadszy marmur brązowawy, czerwonawy lub zielonkawy. Ze względu na swoje doskonałe właściwości i podobieństwo do włoskich białych marmurów, marmur kalcytowy z Supikowa jest często nazywany "śląską Carrarą". Jest to jeden z naszych najszlachetniejszych kamieni dekoracyjnych.

Rozległy masyw granitowy już w średniowieczu służył jako źródło materiału budowlanego, o czym świadczą najstarsze budowle świeckie i sakralne w Jesenikach. Systematyczne wydobywanie miejscowego kamienia rozpoczęło się jednak dopiero w XIX wieku, a od lat 60. XIX wieku można już mówić o początkach przemysłowej produkcji wyrobów z kamienia, zorganizowanej na zasadach komercyjnych. Racjonalne wykorzystanie surowców mineralnych propagowały specjalistyczne szkoły kamieniarskie.




Rozkwit wydobycia i obróbki granitu i marmuru u podnóża Gór Rychlebskich, Żulowskiej i Złotogórskiej trwał pomimo spadku produkcji kamienia w czasie zawirowań gospodarczych w pierwszej połowie XX wieku i pomimo dalszego spadku w czasie II wojny światowej i późniejszego wyjazdu rzemieślników kamieniarskich, kiedy Niemcy opuścili Jeseniki. Po II wojnie światowej produkcja kamienia nie osiągnęła już przedwojennej wielkości i jakości. Produkcja artystyczna została całkowicie zaniedbana, a produkcja kostki brukowej i innych materiałów budowlanych była głownym celem

Mimo że w regionie Jesenika granit i marmur wydobywane są obecnie tylko w bardzo ograniczonym zakresie, tradycja wydobywania i obróbki kamienia ma do dziś duże znaczenie dla regionu.

W regionie Niskiego Jesionika i Gór Odrzańskich istnieje bogata historia wydobycia i przetwarzania łupków. Duże złoża z okresu dolnego karbonu nadal dostarczają wysokiej jakości łupków dachowych, które są wykorzystywane do napraw dachów na obiektach zabytkowych, ale przede wszystkim jako dachówki i brukowce. Wydobycie łupków dachowych miało decydujący wpływ na ogólny rozwój tego zacofanego przemysłowo regionu. Działalność górnicza pozostawiła w regionie Niskiego Jesionika liczne widoczne ślady wydobycia i obróbki łupków, a z czasem tereny kopalni i kamieniołomów stały się atrakcyjnymi miejscami do uprawiania turystyki i rekreacji.

Oprócz dominującego wydobycia i obróbki granitu, marmuru i łupków, na Śląsku Czeskim wydobywano również inne minerały. W przeszłości wydobycie i obróbka wapienia w regionie Jesioników nabrało dużego znaczenia gospodarczego. Pierwsze wzmianki o wypalaniu wapna pochodzą z końca XV wieku. Zmiana technologiczna w produkcji wapna, która zaznaczyła się przejściem od małych pieców polowych do pieców szybowych w pierwszej połowie XIX wieku, wyniosła Jeseniki na pozycję czołowego producenta wapna.

W Kotlinie Opawskiej znajduje się najważniejsze i jedyne wydobywane złoże gipsu w Republice Czeskiej. Pierwszą kopalnię gipsu uruchomiono w 1849 r. w Opawie, a następnie otwarto kopalnię odkrywkową w miejscowości Kateřinky. Złoże w pobliżu Kobeřic zostało otwarte w 1963 roku i jest eksploatowane do dziś.

Na Śląsku znajdują się bogate złoża piasku, żwiru i piasków żwirowych, które są jednymi z najważniejszych surowców dla przemysłu materiałów budowlanych. Małe piaskownie powstawały już od wczesnego średniowiecza, większe piaskownie pojawiły się w krajobrazie dopiero w okresie socjalistycznym, natomiast wydobycie żwiru osiągnęło swój szczyt w latach 80-tych, głównie w związku z budową dużych osiedli mieszkaniowych. Źródłem surowca do produkcji cegły są głównie złoża czwartorzędowych lessów i glin lessowych. Podstawowym celem glinianek było zapewnienie wystarczającej ilości surowca do produkcji cegieł i innych elementów budowlanych, a w wyjątkowych przypadkach do produkcji ceramiki. W pobliżu Vidnavy na pogórzu Żułowskim wydobywano złoża kaolinu, które w przeszłości były wykorzystywane głównie do produkcji gliny ogniotrwałej. Dziś miejsce to jest jednym z najpiękniejszych kamieniołomów w Jesionikach.

Od 1990 roku Republika Czeska znacznie ograniczyła wydobycie minerałów, rud i uranu. Z drugiej strony, wydobycie niektórych minerałów wzrosło, głównie w wyniku eksportu i wzrostu ilości prac budowlanych. Wydobycie surowców mineralnych zmieniło i nadal zmienia oblicze regionu, warunki społeczne i jakość środowiska naturalnego w regionie.

Kde se dočtu více: Kruťa, Tomáš: Slezské nerosty a jejich literatura. Brno 1973; Gába, Zdeněk: Mramor, žula, lidé. Hradec Králové 1986; Gába, Zdeněk: Těžba vápence a pálení vápna na Jesenicku. In: Severní Morava 42, 1981, s. 21–29.

N a Śląsku wydobywano kilka złóż złota. Ważnym historycznym obszarem rudonośnym jest tzw. rejon Andělskohorský, w którym znajduje się złoże Suchá Rudná. Do małych pierwotnych złóż złota, gdzie w przeszłości odbywało się ograniczone i sporadyczne wydobycie, należy Zlatý chlum koło Jesenika. Historyczne złoża złota znajdują się na północno-zachodnim zboczu Złotego chlumu, miejsce to jest cenne również z montanistycznego punktu widzenia. Teren jest dobrze oznaczony przez długie, zapadnięte wyloty sztolni, hałdy i kopce, pozostałości szybów i stare drogi górnicze. Za główne "kamieniołomy srebra" uważane są Zlaté Hory, Horní Benešov i Horní Město, typowo żyłowe jest złoże Nová Ves koło Rýmařova. Największym złożem rud polimetalicznych, ale także złota, jest złoże Zlaté Hory, tzw. zlatohorský okręg rudny. W Zlatohorskim okręgu rudnym znajdują się złoża miedzi, ołowiu, cynku, srebra i złota. Obszar górniczy jest dość rozległy i cenny również z montanistycznego punktu widzenia. Początki wydobycia rudy w okolicach Zlatych Hor były znane już w XIII wieku i pozostawiły ślady, które są widoczne w terenie do dziś. Bardzo dobrze zachowane pozostałości górnictwa z różnych okresów historycznych można znaleźć w rejonie Táborské skály i Příční vrch, który jest dominantą całego zagłębia rudnego.

Kolejnym ważnym złożem polimetalicznym w Niskim Jesioniku był Horní Benešov. Liczne małe złoża rud polimetalicznych znajdują się również w południowo-wschodniej części Niskiego Jesionika, zwłaszcza w Górach Odrzańskich. Interesujące jest złoże Nová Ves koło Rýmařova, gdzie w terenie wyraźnie widoczne są pozostałości po historycznym i niedawnym wydobyciu.

Minerały ze złóż rud miedzi są znane na przykład z Ludvíkova koło Vrbna pod Pradědem. Do najbogatszych stanowisk mineralogicznych na Śląsku należą złoża uranu Zálesí i Horní Hoštice koło Jawornika lub Bílá Voda w Górach Rychlebskich. Złoże w Zálesí u Javorníka zostało odkryte podczas poszukiwań w 1957 roku, a w latach 1959-1968 wydobywano tu rudy uranu. Złoża rud żelaza ciągną się z Moraw na Śląsk, głównie w okolicach Małej Morawki i Dolnego Dolina koło Złotych Gór oraz w okolicach Horní Benešov. W XVIII i XIX wieku w wielu miejscach Beskidu Śląsko-Morawskiego wydobywano konkrecje żelaza, które służyły jako źródło rudy żelaza i stanowiły historyczną bazę surowcową dla przemysłu hutniczego na Śląsku, zwłaszcza w okolicach Trzyńca.

W pobliżu miejscowości Zlaté Hory w dolinie rzeki Olešnice wybudowano replikę średniowiecznych młynów górniczych z trasą dydaktyczną Dolina Zaginionych Sztolni. W młynie turyści mają okazję zobaczyć, jak wygląda proces kruszenia rudy złota. Dwie drewniane maszyny, wykonane według rysunków z epoki, napędzane są kołami wodnymi, które czerpią energię z pierwotnego kanału. Górski charakter doliny i położenie kół wodnych w kaskadzie prostopadłej do zbocza tworzą malowniczą scenerię. W regionie Jesioników jest jeszcze kilka innych bardzo interesujących ścieżek dydaktycznych, które przybliżają zwiedzającym działalność górniczą, która pozostawiła tak wyraźne ślady w krajobrazie. Jednym z najciekawszych miejsc jest Příčný vrch z bogatą historią górnictwa.

W związku z prowadzoną działalnością górniczą w złożach, obszary te są podkopane, a podziemia kryją w sobie niezwykłą ilość korytarzy i wyrobisk górniczych, czyli znacznych nienaturalnych zaburzeń w górotworze, które mogą powodować zawalanie się stropów i zawalanie nadkładu. Prawdopodobnie najbardziej widocznym śladem wydobycia rud w okolicy Złotych Gór jest zapadlisko Žebračka, chronione prawem jako zabytek kultury. W ścianach przepaści znajdują się pozostałości dawnych sztolni, które służyły do udostępnienia piętra wydobywczego wokół komory.

O strawsko-Karwiński Okręg Przemysłowy (OKR) było zawsze najważniejszym złożem węgla w Republice Czeskiej. Zainteresowanie górnictwem węgla kamiennego rozpoczęło się w drugiej połowie XVIII wieku, kiedy to katastrofalny brak drewna zagroził rozwojowi przemysłu i budownictwa. Na początku XIX wieku obszar dzisiejszego OKR był jeszcze pokryty żyznymi polami i łąkami, poprzecinanymi pasami głębokich lasów, a gdzie indziej pastwiskami i stawami. Dopiero po założeniu w 1828 r. Huty Vítkowice i przyłączeniu tutejszego powiatu do linii kolejowej z Krakowa do Wiednia, rozwinęło się na niespotykaną skalę wydobycie węgla, któremu towarzyszył szybki rozwój przemysłu. Zaczęły wyrastać dziesiątki wież górniczych, koksowników, kominów i hal zakładów przemysłowych. Węgiel był nie tylko źródłem ciepła i energii, ale stopniowo stał się surowcem do dalszego przetwarzania. Początkowo słabo zaludniony region został zasiedlony przez ludzi nie tylko z okolicy, ale także z dalszych okolic. Nowi pracownicy i ich rodziny musieli mieć zapewnione mieszkania, dlatego powstało wiele kolonii górniczych. Już w drugiej połowie XIX wieku zakłady górnicze z koksowniami, elektrowniami i Hutą Witkowicką stały się największymi przedsiębiorstwami ówczesnej monarchii habsburskiej.

Największy rozwój Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Przemysłowego nastąpił po 1945 roku, kiedy to w wyniku nastawienia gospodarki czechosłowackiej na budowę przemysłu ciężkiego uprzywilejowano wydobycie węgla i innych surowców. W związku z budową nowych kopalń oraz przebudową i modernizacją istniejących, wydobycie węgla, produkcja koksu i liczba pracowników wzrosły kilkakrotnie w porównaniu z okresem przedwojennym. Potem nastąpiło intensywne budownictwo mieszkaniowe i łączenie się osiedli w większe osady. Działalności górniczej towarzyszy szereg negatywnych zjawisk. Podstawową przyczyną zmian w krajobrazie jest ruch mas z górotworu na powierzchnię. Po wydobyciu nadkład osuwa się na tereny górnicze, tworząc zapadliska i niecki osiadania. Dominującą cechą zagłębia węglowego są hałdy lub zwałowiska. Tworzą je odpady poflotacyjne, które w rzeczywistości są pozostałościami po górnictwie węglowym, na które składają się zlepieńce, piaskowce, gruz, arkoza, mułowce i iłowce, a także fragmenty węgla i pyłu węglowego. Ten materiał odpadkowy zbierał się w przeszłości w pobliżu kopalni, ale wraz z rozwojem techniki zaczęto go gromadzić na większych powierzchniach wspólnych, starając się aby formował konkretne kształy, często w pobliżu miast (w Ostrawie na przykład hałda Ema lub usunięta już hałda w Czarnej Łące). Stożkowate, kopułowe hałdy okazały się jednak dość ryzykowne (pożar, osuwiska), zaczęły więc powstawać hałdy tarasowe i arkuszowe. W tym samym czasie materiał z hałd zaczął być wykorzystywany do różnego rodzaju podsypek, rekultywacji i budowy transportu, więc wiele hałd ponownie zniknęło.

Głębokie wydobycie węgla spowodowało negatywne zmiany w krajobrazie. Wpływ działalności antropogenicznej wywarł znaczący wpływ na morfologię terenu obszarów podmokłych. Okręg Ostrawsko-Karwiński, który jest częścią aglomeracji przemysłowej Ostrawy, jest typowym obszarem o intensywnym obciążeniu gospodarczym dla krajobrazu. Głęboka eksploatacja wpłynęła tu na morfologię terenu i charakter strumieni. W wyniku tego nastąpiła degradacja i dewastacja krajobrazu, a w konsekwencji zmiany w sferze społeczno-gospodarczej. Konsekwencje głębokiego wydobycia węgla były najbardziej widoczne w karwińskiej części okręgu, gdzie niegdyś gęsto zaludniony obszar został przekształcony w niemal całkowicie zdewastowany krajobraz. Jest to również teren kopalni Łazy. Prawie 200 lat głębokiego wydobycia węgla w Orłowej-Łazach negatywnie wpłynęło na teren, w szczególności powodując deformacje powierzchni i cieków wodnych poprzez zmianę nachylenia dna w wyniku osiadania i odprowadzania wód kopalnianych i przeróbczych. Antropogeniczne zmiany powierzchni ziemi mają również wtórny wpływ na drogi, media i budynki. Niecki osiadania powstają w wyniku osiadania terenu i są często zalewane z powodu wód gruntowych lub podmywania terenu zalewowego. W ten sposób powstają baseny osiadania lub jeziora osiadania; średnia głębokość basenu osiadania wynosi 25 m. W regionie Karwiny wiele hektarów jest całkowicie zalanych wodą w wyniku osiadania terenu.

K rajobraz regionu Niskiego Jesionika został w szczególny sposób naznaczony wydobyciem łupków, które dało początek genius loci tego regionu. Do typowych elementów krajobrazu górniczego, związanych z wydobyciem łupków, należą kamieniołomy i stawy kamieniołomowe, sztolnie i szyby, a zwłaszcza bardzo wyraźne hałdy z fragmentami wydobytych łupków. Pozostałości po wydobyciu łupków są dziś chętnie odwiedzane przez turystów i stały się podstawą wielu ścieżek dydaktycznych.

O ile wspomniane wyżej górnictwo oddziaływało na krajobraz dość intensywnie, ale na stosunkowo ograniczoną skalę, a w przypadku wydobycia rud odbywało się to stopniowo na przestrzeni wieków, to w przypadku górnictwa węglowego sytuacja wyglądała inaczej. Masowa eksploatacja węgla kamiennego w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim spowodowała w stosunkowo krótkim czasie rozległe zniszczenia krajobrazu, co spowodowało konieczność jego masowej rekultywacji.

Tempo zmian krajobrazu w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim było determinowane przez trzy podstawowe czynniki: 1. zakres wydobycia; 2. zastosowaną technikę wydobycia; oraz 3. grubość wydobytych pokładów. Jeśli chodzi o wpływ na krajobraz, długotrwałym problemem stało się powstawanie zaminowanych sztolni. Ze względu na nacisk na maksymalizację wydobycia, w czasie II wojny światowej i po 1945 roku powstała tylko niewielka część kopalń, a metoda kontrolowanej eksploatacji została zastosowana na masową skalę. W drugiej połowie XX wieku zaczęło to powodować znaczne zniszczenia krajobrazu, zwłaszcza w regionie Karwiny.

Głębokie wydobycie węgla spowodowało przede wszystkim zmiany geomorfologiczne. W krajobrazie spotykamy zarówno pierwotne oddziaływanie górnictwa, do którego należą przede wszystkim hałdy, niecki osiadania, stawy szlamowe i obiekty kopalni odkrywkowych, jak i wtórne, do których należą tereny rekultywacyjne czy suche stawy szlamowe. Pod względem charakteru krajobrazu rejonu ostrawsko-karwińskiego typowymi pierwotnymi przejawami działalności górniczej w okresie industrializacji były przede wszystkim zbiorniki odpadów poflotacyjnych i zalane niecki osuwiskowe.

Historycznie najwcześniejsze hałdy, które wkraczały na teren powiatu do połowy XX wieku, były hałdami stożkowymi o wysokości do 80 metrów. Zwałowisko Ema, które zaczęto budować w pobliżu kopalni Petr Bezruč w latach 20. ubiegłego wieku, stało się symbolem górniczego krajobrazu w regionie Ostrawy. Dziś jest atrakcyjnym celem turystycznym, m.in. ze względu na ciągłą aktywność termiczną, której towarzyszą erupcje dwutlenku siarki. Od lat 50. budowano stawy osadowe o płaskim kształcie, które miały lepsze właściwości pod względem pylenia i przyszłej rekultywacji. Od późnych lat 70. i 80. nastąpiło odwrócenie tendencji w gospodarce hałdowej, kiedy okazało się, że składowanie kamienia z kamieniołomów w kilkudziesięciu miejscach, często w pobliżu osiedli, jest nieopłacalne. Zaczęły powstawać tzw. centralne składowiska odpadów wydobywczych, które były wielkoskalowymi składowiskami odpadów wydobywczych, powstającymi zazwyczaj na zdewastowanych terenach przeznaczonych do rewitalizacji. Mimo spadku wydobycia po 1989 roku, hałdy są ważnym elementem krajobrazu Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Przemysłowego.

Drugim istotnym elementem krajobrazu Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Przemysłowego były zalane niecki osuwiskowe powstałe w wyniku osiadania terenu na skutek podkopywania. Ruchy terenu powodują poważne szkody w budynkach, infrastrukturze i glebie, a w przypadku rozległych osiadań (tak jak w regionie Karwiny) mogą prowadzić do rozległych zniszczeń na danym obszarze. Bardzo często dochodzi do zalania osuniętego terenu i powstania zalanej niecki osuwiskowej. Od drugiej połowy XX wieku niektóre baseny osuwiskowe są wykorzystywane do sedymentacji odpadów poflotacyjnych, szlamu węglowego lub popiołu z elektrowni, podczas gdy inne są stopniowo rekultywowane do celów rekreacyjnych. Specyficznym pierwotnym przejawem głębinowego wydobycia węgla są zbiorniki na szlam, które zaczęły pojawiać się w regionie ostrawsko-karwińskim dopiero w drugiej połowie XX wieku. Obecnie zbiorniki te są stopniowo wydobywane, rekultywowane i wkomponowywane w otaczający je krajobraz. W ten sposób powstaje specyficzne środowisko terenów podmokłych i wodnych, bardzo często w miejscach pierwotnych stawów. Z biologicznego punktu widzenia tworzy to bardzo wartościowe środowisko.

I stnieją cztery podstawowe rodzaje rekultywacji w zależności od przyszłego przeznaczenia terenu; w większości przypadków nie stosuje się tylko jednego rodzaju, ale wszystkie cztery łącznie. W rekultywacji leśnej na rekultywowanym terenie sadzi się drzewa, przy czym musi być uwzględniana przyszła funkcja lasu. Od lat 90. ubiegłego wieku rekultywacja leśna jest wyraźnie preferowana. Rekultywacja rolnicza polega na usunięciu wierzchniej warstwy gleby przed rozpoczęciem eksploatacji, jej składowaniu i wykorzystaniu do rekultywacji rolniczej po zakończeniu wydobycia. Zasadą rekultywacji wód jest zakładanie stawów, zapór, mokradeł i innych zbiorników wodnych. W przypadku innych rekultywacji tereny te są zagospodarowywane na parki, podmiejskie tereny zielone, boiska sportowe i inne tereny rekreacyjne.

Podstawą tych rekultywacji jest tzw. rekultywacja techniczna (rehabilitacja), która opiera się na myśleniu z lat 50. i 60. ubiegłego wieku, kiedy panowało przekonanie, że każdy kawałek ziemi musi być w jakiś sposób wykorzystany. Celem rekultywacji technicznej jest ukształtowanie nowego terenu pod "blizny", zasypanie lub wypełnienie wyrobisk kamieniołomu oraz przygotowanie terenu pod nasadzenia - czyli rekultywacja biologiczna. Podczas rekultywacji dużych kopalń węgla kamiennego przemieszczane są ogromne ilości urobku lub hałdy urobku. W przypadku kamieniołomów ścianowych stosuje się modyfikacje techniczne w celu usunięcia i zatarcia skalistych obszarów sztolni, a pionowe ściany są modyfikowane do łagodnego nachylenia, co jest praktyką zgodną z przepisami bezpieczeństwa, ale całkowicie niszczy unikalne siedliska. W wielu przypadkach, ze względów ekonomicznych, wyrobiska poeksploatacyjne obciążane są urobkiem, gruzem budowlanym, produktami ubocznymi przemysłu energetycznego oraz osadami ściekowymi. Główną wadą tego typu rekultywacji technicznej jest zmniejszenie różnorodności morfologicznej terenu oraz dewastacja cennych biotopów, które powstały w odpowiednich miejscach. Techniczna rekultywacja jest zazwyczaj ponadgabarytowa i dlatego bardzo kosztowna.

Najbardziej odpowiednimi alternatywami są tzw. metody restytucji oparte na naturze, bazujące przede wszystkim na wykorzystaniu sukcesji ekologicznej. Głównym celem takiej odbudowy i rekultywacji jest bezpośrednia ochrona zagrożonych lub szczególnie chronionych gatunków dzikich roślin i zwierząt. Naturalna rekultywacja jest stosowana w tym kraju szczególnie w ostatnich latach. Kamieniołomy są już ukształtowane do stanu docelowego w procesie wydobycia; ideałem jest pozwolić na naturalną sukcesję i regulować ją jedynie poprzez zewnętrzną interwencję.

Na ziemiach czeskich działania rekultywacyjne rozpoczęto przed I wojną światową w północnych Czechach na terenach zdewastowanych przez odkrywkową eksploatację węgla brunatnego. W okręgu Ostrawsko-Karwińskim najpierw dyskutowano o środkach zaradczych, aby zapewnić jakość miejscowych wód. W latach 20. ubiegłego wieku zrealizowano już szereg projektów, z których część była dość bliska późniejszej rekultywacji zniszczonego przez górnictwo krajobrazu. Należały do nich różne modyfikacje cieków wodnych i zasypywanie bagien w aglomeracji ostrawskiej, co pozwoliło na wykorzystanie ilości odpadów poflotacyjnych, które zaśmiecały ostrawski krajobraz. Na początku lat 50-tych, w związku z ogromnym wzrostem wydobycia i związanymi z tym szkodami górniczymi został po raz pierwszy ustalony kompleksowy plan odnowy zagłębia węglowego. Od 1956 r. rozpoczęto właściwe działania remediacyjne i rekultywacyjne, aczkolwiek na niewielką skalę przez stosunkowo długi czas. Wzrost działań rekultywacyjnych obserwuje się zwłaszcza od przełomu lat 70. i 80. ubiegłego wieku, kiedy to w znacznym stopniu zracjonalizowano gospodarkę odpadami kopalnianymi. W okresie od końca lat 70. do początku lat 90. ubiegłego wieku przeprowadzono rekultywację na dużą skalę, stopniowo rekultywowano całe obszary górnicze w różnych częściach Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego (np. kopalnia Jan Šverma w Ostrawie-Mariánskich Horach, kopalnia Julius Fučík w Petřvaldzie, kopalnia Dukla w Havířovie).

W związku z przemianami politycznymi i gospodarczymi końca lat 80. ubiegłego wieku prace rekultywacyjne przestały być opłacane z budżetu państwa, a łagodzenie skutków działalności górniczej zostało przekazane poszczególnym zakładom OKD. Ze względu na warunki ekonomiczne, do 1997 roku całkowicie zrezygnowano z konwencjonalnej uprawy gruntów rolnych, która była jednym z głównych celów przed 1989 rokiem. Spółka OKD Reclamation, będąca następcą prawnym OKD, musiała dostosować swoją działalność do radykalnych zmian w sektorze górniczym. W ciągu ostatnich dwudziestu lat zajmowała się przede wszystkim rekultywacją kopalń w regionie Karwiny (np. rekultywacja obszaru Darkov) oraz usuwaniem starych obciążeń środowiskowych (np. rekultywacja byłej koksowni Karolina w centrum Ostrawy).

D rogi te charakteryzowały się prostymi przebiegami, utwardzoną nawierzchnią, bocznymi drogami i alejami roślinnymi. Były to drogi, które dzięki swojej konstrukcji i regularnemu utrzymaniu były zaprojektowane tak, aby były przejezdne w każdych warunkach pogodowych. Drogi te zostały zbudowane z inicjatywy państwa i ich parametry techniczne zostały po raz pierwszy w historii nowożytnej ujednolicone przez przepisy techniczno-budowlane. Drogi kamienne odgrywały szczególnie ważną rolę modernizacyjną na obszarach, gdzie nie można było skutecznie rozwinąć transportu wodnego. Tak było w przypadku ziem czeskich.

Z jakich powodów oświeceniowo-absolutystyczne państwo budowało kosztowną infrastrukturę transportową? Głównym powodem budowy dróg państwowych było wspieranie handlu ponadregionalnego, co było zgodne z ówczesnymi zasadami merkantylizmu. Powód militarno-strategiczny był bardzo silny. W wielu przypadkach nowe drogi stawały się środkiem wzmacniającym integralność terytorialną jednostki państwowej i odgrywały ważną rolę w utrwalaniu peryferyjnych lub nowo nabytych terytoriów. Ta cecha jest widoczna na przykład przy budowie dróg w regionie morawsko-śląskim. Po wojnach śląskich było to podyktowane zabezpieczeniem terenów Śląska Austriackiego, a później także nowo nabytego Halicza.

Konstrukcje drogowe z XVIII i XIX wieku znacznie różniły się charakterem i przebiegiem od starszych typów dróg, które w miarę możliwości dostosowywały się do terenu i nie miały stałej nawierzchni. Nowe drogi "cesarskie" musiały mieć jak najprostszy przebieg, co powodowało wkraczanie na nowe tereny, a czasem nawet spory prawne z właścicielami ziemskimi. Wyposażono je w systemy odwadniające, a w celu zapewnienia ochrony przed zaspami śnieżnymi i wiatrem - w aleje pożytecznych drzew. Ich nawierzchnia miała kształt łuku odprowadzającego wodę deszczową, a kamienna podbudowa z warstwą żwiru zapewniała dobrą przejezdność.

O tym, w jakim stopniu te niezwykle wymagające budowle swoich czasów wpływały na krajobraz, możemy się przekonać na przykład dzięki zachowanym unikatowym mapom rękopiśmiennym, które powstały w latach 70. XIX wieku w związku z budową drogi śląsko-halickiej z Opawy do Cieszyna i Bielska. Ślady tych wspaniałych budowli można jeszcze dziś odnaleźć w krajobrazie, choć w późniejszych wiekach zostały one zmodernizowane, rozbudowane i pokryte nowymi powierzchniami. Przykładem jest pierwotna trasa drogi śląsko-halickiej, która do 2015 r. prowadziła z Opawy do Ostrawy po pierwotnej drodze cesarskiej.

T ransport kolejowy za pomocą furmanek i dyliżansów został szybko wyparty przez kolej, która w XIX wieku zdecydowanie przewyższała transport drogowy pod względem możliwości przewozowych. Miasta przy głównych szlakach drogowych szybko traciły na atrakcyjności, na czym zyskiwały regiony położone w pobliżu nowo wybudowanych głównych linii kolejowych. Z jednej strony, stworzyło to podstawę dla rozwoju gospodarczego regionów położonych w pobliżu nowych linii komunikacyjnych; z drugiej strony, ten sam proces oznacza możliwy regres obszarów wcześniej uprzywilejowanych pod względem transportowym, które zbyt długo pozostawały z dala od kolei. Historyczne odzwierciedlenie tego faktu w badanym regionie zostało trafnie opisane już w 1851 r. przez pisarza Izby Handlowej w Opawie w związku z doprowadzeniem Kolei Północnej Ferdynanda do granicy morawsko-śląsko-pruskiej: "Zanim Kolej Północna (cesarza Ferdynanda) wkroczyła w życie transportowe, na Śląsku kwitł handel, zwłaszcza z Prusami, który odbywał się albo przez Krnov i Prudnik, albo przez Ratiboř. Kiedy Kolej Północna uzyskała bezpośrednie połączenie z koleją pruską przez Bohumín, handel śląski przez Opawę doznał poważnego uszczerbku, a istniejące drogi, którymi odbywał się handel, opustoszały. Tracą na znaczeniu ważne ośrodki przemysłowe, takie jak Opawa, Horní Benešov, Bruntál, Krnov, Vrbno pod Pradědem, Ludvíkov i Zlaté Hory."

Kolej, która pod wieloma względami stała się ucieleśnieniem ery przemysłowej, miała również, oprócz wpływu na gospodarkę, znaczący wkład w kształtowanie krajobrazu. Te wielkie liniowe konstrukcje były przede wszystkim znaczącą interwencją geomorfologiczną. Kolej musiała być zbudowana w możliwie prostej linii i bez znacznego nachylenia, co nieuchronnie oznaczało konieczność budowy wielu nowych mostów (lub wiaduktów), przekopów, tuneli i ogólnie rzecz biorąc, wymagało rozległych zmian w otaczającym terenie. O tym, jak wymagające były to budowy, świadczy przykład Morawsko-Śląskiej Kolei Centralnej (Ołomuniec - Krnov - Opawa; Krnov - Jindřichov na Śląsku), gdzie na 115-kilometrowej linii trzeba było wybudować pięć tuneli o łącznej długości 744 m, a tylko między miejscowościami Hlubočky i Domašov kolej musiała 22 razy przekroczyć rzekę Bystřice. Budowa niektórych linii kolejowych w Jesionikach i Cieszynie była również dość wymagająca. Ogólnie można stwierdzić, że jeśli chodzi o wpływ na krajobraz, główną interwencją była budowa głównych linii, podczas gdy koleje lokalne były często budowane w celu zaoszczędzenia pieniędzy i dostosowania kolei do krajobrazu w jak największym stopniu. Przykładem starań o jak najlepsze dostosowanie kolei do terenu jest 20-kilometrowa linia wąskotorowa z Třemešnej do Osoblahy, gdzie w pobliżu miejscowości Liptáň znajduje się najostrzejszy łuk kolejowy w Czechach (promień zaledwie 75 metrów).

W odniesieniu do obecnej sytuacji należy jednak pamiętać, że praktycznie wszystkie linie kolejowe były pierwotnie projektowane jako jednotorowe, a budowa drugiego (lub dodatkowego) toru mogła nastąpić dopiero po udowodnieniu ich rentowności. W związku z tym przedsiębiorstwa kolejowe otrzymały zezwolenie na korzystanie z podwójnego toru z reguły dopiero po upływie znacznego czasu. Na przykład w przypadku kolei Koszyce-Bohumín drugi tor budowano stopniowo od końca XIX wieku, większość linii tej kolei była dwutorowa do lat trzydziestych XX wieku, a całość dopiero w 1955 roku.

Budowa kolei miała również znaczący wpływ na rozwój miast i wsi. Nie chodziło tylko o budowę obiektów kolejowych, które w niektórych przypadkach, zwłaszcza po późniejszych rekonstrukcjach, uzyskały bardzo reprezentacyjny wygląd (np. Opawa-Wschód lub Ostrawa- Svinov), natomiast gdzie indziej tworzyły one względnie jednolitą architekturę kolejową poszczególnych spółek przewozowych. Z reguły dworzec kolejowy wnosił do przestrzeni miejskiej nowe centrum komunikacyjne, które musiało być połączone z centrum miasta, a w drugiej połowie XIX wieku pojawiło się zjawisko ulic dworcowych. Stały się one nie tylko tętniącą życiem arterią komunikacyjną, ale także przestrzenią reprezentacyjnego rozwoju obywatelskiego i handlowego.

Kolej parowa miała również znaczący wpływ na krajobraz poprzez emisje i hałas. W XIX wieku zjawisko to było postrzegane jako budzące sprzeczne opinie. Podczas gdy większość mieszkańców wsi postrzegała dymiącą i dudniącą lokomotywę jako zagrożenie dla ich agrarnych wysiłków, dla innych była ona symbolem postępu i dobrobytu. Dobrobyt wiązano w tych rozważaniach z rozkwitem gospodarczym, a stopniowo gromadzone dane uwiarygodniały ten pogląd. Zależność między rozwojem gospodarczym Śląska a istniejącą siecią komunikacyjną, która silnie oddziaływała na krajobraz, obrazuje również mapa sporządzona przez Izbę Handlową w Opawie na początku lat 80. XIX wieku. Przedstawia stan sieci kolejowej na Śląsku po zakończeniu budowy głównej sieci kolejowej na ziemiach czeskich, czyli na samym początku ery budowy kolei lokalnych. Jednocześnie pokazuje rozwinięty przemysł Śląska w końcowej fazie rewolucji przemysłowej.

P oczątki lotnictwa na Śląsku sięgają okresu przed I wojną światową, kiedy to w Opawie i Ostrawie odbyły się promocyjne loty austriackiego pioniera lotnictwa Adolfa Warchałowskiego (1886-1952): w Ostrawie Warchałowski wystartował w niedzielę 2 października 1910 r. na obszarze między Vítkovicami i Starou Bělou, w Opawie 15 i 16 dnia tego samego miesiąca pomiędzy Oticami i Slavkovem. Organizatorem opawskiego przedstawienia był niemiecki Flugtechnischer Verein für Schlesien, założony w kwietniu 1910 r. Z tymi tzw. produkcjami lotniczymi związane są początki lotnisk w regionie. Były to sporadyczne lotniska polowe, głównie poligony wojskowe (w Opawie lub Brnie), tereny wystarczająco płaskie, twarde i wolne od roślinności.

Tradycja lotnictwa wywodzi się od rodzeństwa Vilém, Josefa i Leopolda Žurovec. W latach 1909-1911 skonstruowali własny samolot, który w 1913 r. wystawiono w sali gospody w Albrechticach, a w latach 1912-1914 przeprowadzali eksperymenty lotnicze na lotnisku polowym między Albrechticami, Mošnovem i Har- tami (po niemiecku Lilien) - osadą, z której pochodzili i która później ustąpiła miejsca budowie lotniska ostrawskiego w Mošnovie.

Pierwsza wojna światowa przyniosła zmianę: lotnictwo, dotychczas oparte na eksperymentach technicznych i stanowiące atrakcję dla widzów, stało się bronią zagłady. Znaczny rozwój lotnictwa wojskowego umożliwił wielu młodym, uzdolnionym technicznie ludziom zapoznanie się z samolotami różnych konstrukcji i opanowanie ich obsługi, co po wojnie mogli wykorzystać w lotnictwie cywilnym. To ostatnie powstawało jednak bardzo powoli. Z działaniami wojennymi pod koniec wojny wiąże się krótkotrwałe istnienie lotniska na Hrabowej, gdzie lądowały czechosłowackie siły powietrzne biorące brała udział w akcjach związanych z wyzwoleniem okupowanego przez Polaków Cieszyna (1919).

O ile czechosłowackie lotnictwo wojskowe po I wojnie światowej otrzymało nowe maszyny, o tyle lotnictwo cywilne przez długi czas nie rozwijało się w tym regionie. W dniu 7 marca 1926 roku pod protektoratem prezydenta Masaryka powstała Liga Lotnicza Masaryka (MLL). Dla Śląska i Ostrawy utworzono siedzibę powiatu w Opawie (28 listopada 1926 r.), którą w 1934 r. przeniesiono do Ostrawy. Liga Lotnicza Masaryka założyła lotnisko na zachód od Bohuslavic koło Dolní Benešov, które zostało otwarte we wrześniu 1928 r., a od 1 lipca 1935 r. obsługiwało krótko połączenia lotnicze z Pragą. W 1936 r. lotnisko zostało zamknięte. Liga Lotnicza im. Masaryka w Morawskiej Ostrawie nabyła dla swojego lotniska obszar na północ od linii kolejowej Svinov - Ostrawa, głównej stacji kolejowej, wyznaczonej od wschodu przez Přednádraží. Był to obszar o powierzchni 600 × 400 metrów kwadratowych. Odbywały się tu zawody modelarskie, żeglarskie, a od 1932 r. Dni Lotnictwa.

10 grudnia 1926 r. w Mistku powstała lokalna grupa MML, działająca od 1931 r., na czele której stanął generał František Melichar. Miejscowi lotnicy mieli do dyspozycji lotnisko "Pod Štandlem", położone przy drodze przez Sviadnov, o powierzchni 350 × 850 metrów. Były też zajęcia sportowe, szybownictwo, modelarstwo, a członkowie klubu budowali szybowce we własnym warsztacie.

Liga Lotnicza im. Masaryka zajmowała się promocją lotnictwa, jego popularyzacją i działalnością konkursową, natomiast aerokluby skupiały się na stopniowej profesjonalizacji lotnictwa, co warunkowało jego wykorzystanie jako elementu nowoczesnego transportu dalekobieżnego. Ostrawa osiągnęła ten etap rozwoju wraz z założeniem ostrawskiej filii Aeroklubu Republiki Czechosłowackiej (czerwiec 1935 r.). Aeroklub koncentrował się na lotnictwie sportowym i szkoleniu pilotów i po serii negocjacji nabył lotnisko w Hrabówce, na którym w dniu 3. sierpnia 1936 roku wylądował pierwszy samolot z napędem motorowym. Stopniowo w pobliżu lotniska powstawały hangary aeroklubu, Aeroklub Górniczy OKD, Huty Witkowice i MLL.

Dramatyczna sytuacja polityczna drugiej połowy lat 30. XX w. podkreśliła wzmocnienie lotnictwa wojskowego, czemu odpowiadała akcja "Tysiąc nowych pilotów dla Rzeczypospolitej" (1936), mająca na celu wyszkolenie nowych pilotów dla potencjalnych celów wojskowych. Od 1934 r. firma Moravskoslezská vozovka, a. s. w Studénce produkowała silniki lotnicze i samoloty. Lotnisko zakładowe w pobliżu zakładu funkcjonowało do 1945 roku, jednak zostało wówczas wykorzystane do celów wojskowych. Pod koniec lat trzydziestych na lotnisku koło Dolní Benešov powstał patrol lotniczy żandarmerii. Punkt zwrotny w lotnictwie na Śląsku i w Ostrawie nastąpił w latach 1938-1939. W 1938 roku i ponownie wiosną 1945 roku lotnisko w Dolním Benešovie było wykorzystywane przez niemiecką władzę okupacyjną. Pod koniec sierpnia 1939 r. Luftwaffe wykorzystała tereny w okolicach Mošnova, gdzie bracia Żurowie testowali kiedyś swoje samoloty, do nalotów na Polskę. W miarę jak okupacja Polski posuwała się w głąb kraju, niemieckie lotnictwo wkroczyło na pruski Śląsk i do Polski. Lotnisko polowe w Mosznowie przestało istnieć i zostało odbudowane dopiero na początku 1945 r. na potrzeby wycofującej się armii niemieckiej. Do tego samego celu służyło lotnisko zakładowe w Studénce. 10 maja 1945 r. na lotnisku w Mosnovie wylądowały samoloty pierwszej czechosłowackiej dywizji lotniczej.

1. Ostrava Mošnov
2. Otice
3. Tatra Studénka
4. „Pod Štandlem“
5. Hrabůvka (Vítkovice – Stará Bělá)
6. Bohuslavice – Dolní Benešov
7. Frýdlant nad Ostravicí
8. Slezská Harta
9. Hať
10. Krnov
11. Mikulovice
12. Trnávka

Od 1945 r. zainteresowani lotnictwem zrzeszali się w Czeskim Aeroklubie Narodowym, który stworzył sieć organizacji lokalnych (Mistek - lotnisko "Pod Štandlem", 1947-1951; Bahna, 1953-1962; Witkowice i Morawska Ostrawa - lotnisko Hrabůvka; Opawa - lotnisko koło Dolnego Beneszowa; Jesenik, 1947-1954). Sytuacja w lotnictwie po lutym 1948 r. naznaczona była czystkami politycznymi wśród pilotów i zmianami organizacyjnymi. Konieczne było wybudowanie nowego lotniska komunikacyjnego dla przemysłowego regionu Ostrawy, które w razie wojny mogłoby być wykorzystywane przez wojsko. Wybór padł na teren w pobliżu Mošnova (budowa 1957-1959; część lotniska była wykorzystywana przez wojsko). Zainteresowani lotnictwem nie byli już związani z Aeroklubem, ale z Czechosłowackim Stowarzyszeniem Lotnictwa Ludowego, którego działalność przejął Svazarm (założony w 1951 r.). Ten ostatni nabył nowe lotnisko w pobliżu Dolní Benesov (budowa w latach 1959-1961). Odnowienie aeroklubu w Jeseniku datuje się na lata 1967-1968, kiedy to rozpoczęła się budowa lotniska w miejscowości Nová Ves koło Mikulovic, zakończona w połowie lat 70.

Rok 1989 przyniósł szereg istotnych zmian w sferze lotnictwa. Przede wszystkim przeprowadzono radykalną przebudowę i modernizację ostrawskiego lotniska komunikacyjnego w Mošnovie, które w 2004 r. stało się własnością województwa morawsko-śląskiego (od 2006 r. jako lotnisko im. Leoša Janáčka). Jeśli chodzi o działalność rekreacyjną, aeroklub we Frýdlancie nad Ostravicą, Aeroklub Śląski w Zábřeh u Dolní Benešov i aeroklub w Jesenicach mogły kontynuować swoją wcześniejszą działalność; inne aerokluby wznowiły działalność po dłuższej przerwie. W 1997 roku założono Pobeskidzki Klub Lotniczy Frydek-Mistek z lotniskiem położonym na południe od dawnej osady Bahno. W Krnovie znajduje się również publiczne lotnisko krajowe, które jest obsługiwane przez lokalny aeroklub. Małe lotniska znajdują się również w pobliżu miejscowości Trnávka, Velké Hoštice, Hata i Sedliště oraz w pobliżu zapory wodnej Slezská Harta.

P odczas powodzi rzeka wypływa ze swojego koryta, zalewając najpierw tereny zalewowe, a następnie inne obszary. Z nielicznymi wyjątkami, powodzie są zjawiskiem naturalnym i są zazwyczaj powodowane przez opady deszczu lub roztopy. Ilość opadów, ich intensywność, czas trwania i rozkład na danym obszarze, stopień nasycenia gleb, stopień wypełnienia wszystkich objętości mogących pomieścić wodę oraz aktualny stan fizyczny zlewni można uznać za kluczowe z punktu widzenia generowania spływu po szczycie i przepływów powodziowych w potokach. Powódź z lipca 1997 r. była w ciągu poprzednich dwóch lat zwiastowana przez serię mniejszych powodzi. W północnej części Moraw, na Śląsku i w południowej części Polski w ciągu czterech dni lipca 1997 r. w wielu miejscach spadła ponad jedna trzecia rocznej sumy opadów. Rzeki wyszły ze swoich koryt, tworząc nowe koryta i niszcząc wszystko na swojej drodze. Ogromne szkody dla życia i mienia spowodowała często bardzo gęsta zabudowa terenów zalewowych.

Przeciwną skrajnością jest susza. O występowaniu lat suchych mówią nam źródła historyczne. Niezwykle bogata jest dokumentacja dotycząca suszy z 1947 roku, która odegrała również znaczącą rolę w sferze społeczno-politycznej. W tym stuleciu susze kilkakrotnie dotknęły nasze rolnictwo. Zwiększona częstotliwość występowania lat suchych, ich intensywność i zasięg przestrzenny mają zatem charakter długoterminowy. Susza i jej negatywne skutki kumulują się, np. spada poziom płytkich wód gruntowych, stopniowo zmniejszają się rezerwy wilgoci w glebie, a ryzyko wystąpienia suszy jest obecnie najwyższe od 130 lat.

Wiatr sam w sobie nie stanowi bezpośredniego zagrożenia dla człowieka, staje się niebezpieczny dopiero poprzez wzrost jego intensywności i prędkości (wichura) oraz późniejsze oddziaływanie na przedmioty i obiekty znajdujące się w pobliżu człowieka. Wiatr może łamać gałęzie, wyrywać drzewa, niszczyć budynki, linie energetyczne, telefoniczne oraz powodować problemy w transporcie kolejowym i drogowym. Jednak również w Czechach nierzadko występują tornada, choć ich niszczycielskie działanie jest tu znacznie słabsze. W 2013 r. w pobliżu Krnova wystąpiło tornado, które spowodowało znaczne szkody, zwłaszcza w drzewostanach. W 2010 roku w okolicach Kobierzyc i Štěpánkovic zaobserwowano wir atmosferyczny (trąba).

1.Powódź w rejonie Jeseníka w 1903 r., Mikulovice
2.Následky povodně v roce 1997, Jeseník
3.Mohutný sesuv půdy, Gírová 2010
4.Bílá Opava, polom po vichřici 2005
5.Západní svah Červené hory sesuv v roce 1921
6.Následky vichřice v Beskydech 1957




Niebezpiecznymi zjawiskami są również osuwiska i obrywy skalne. Jest to niebezpieczny geofaktor spowodowany ruchami zboczowymi gruntu, gruzu, skał lub górotworu w wyniku procesów geologicznych. Na szczęście zjawisko to jest zwykle ograniczone przestrzennie. W czerwcu 1921 roku podczas oberwania chmury w dolinie Hučivá Desná doszło do osunięć ziemi na zachodnim zboczu Czerwonej Góry pod Vřesovą Studanką. Masa ta zatamowała dolinę i utworzyła zbiornik wodny, którego pęknięcie spowodowało katastrofalne skutki na całym biegu rzeki. Do potężnego osuwiska doszło w maju 2010 roku po ulewnych deszczach na południowym zboczu góry Gírová (Jablunkovské Mezihoří). Szczególnym rodzajem awarii zbocza są lawiny śnieżne. Mechanizm poruszania się jest identyczny jak w przypadku lawin, ale materiałem transportowanym jest tu śnieg. Lawiny są związane tylko z obszarami górskimi i głównie z porą zimową. Największa ilość lawin na Morawach i Śląsku spada w Wielkiej Kotlinie w Jesionikach, pokrywa śnieżna jest tu największa na krasie lodowcowym i jest niebezpieczna nawet podczas wiosennych roztopów.

N ajważniejszymi procesami naturalnymi są erozja, zarówno grawitacyjna, wodna, jak i wietrzna, pewną rolę odgrywa również działanie mrozu. Na wietrzenie skał decydujący wpływ mają opady atmosferyczne i reżim temperaturowy. Dziś dotyczy to nie tylko skał w ich naturalnym środowisku, ale także kamiennych budowli i pomników. Skutki zmian klimatu i związane z nimi emisje pozostają dziś palącym problemem. Gazy cieplarniane pochodzące z różnych źródeł (przemysł, transport, wydobycie i przetwarzanie surowców) są głównymi czynnikami przyczyniającymi się do powstawania atmosfery, a straty tlenu w wyniku spalania paliw kopalnych są również znaczące. Elektrownie cieplne na Śląsku (Třebovice, Vítkovice, Dětmarovice) spalają co prawda węgiel, ale ich ekologizacja jest w toku, dzięki czemu ich szkodliwy wpływ na środowisko jest stopniowo ograniczany. W niekorzystnych warunkach dyspersji często przekraczane są limity imisji cząstek pyłu (Ostrawa).

Woda jest bardzo wrażliwym elementem krajobrazu. Wody powierzchniowe i gruntowe są zanieczyszczone przez kwaśne deszcze, emisje przemysłowe, ścieki, stosowanie środków chemicznych w rolnictwie itp. Wody powierzchniowe zawierają nawet składniki farmaceutyczne, które dostają się do wody z fabryk farmaceutycznych, szpitali i gospodarstw domowych, a także z nielegalnej produkcji narkotyków. Zwiększone stosowanie nawozów azotowych w latach 60-tych i 70-tych XX wieku miało opóźniony wpływ na zanieczyszczenie wód gruntowych. Składowiska odpadów stanowią potencjalne zagrożenie, a przy ich budowie i eksploatacji należy zachować ostrożność, aby uniknąć wycieku do wód gruntowych. W wyniku solenia dróg może również dojść do zanieczyszczenia wody.

Poważnym problemem jest stan gruntów rolnych i pokrywy leśnej. Zmniejsza się powierzchnia gruntów rolnych i pogarsza się ich stan fizyczny (nawożenie chemiczne, ugniatanie gleby przez ciężkie maszyny, erozja i denudacja). Do tego dochodzi zakwaszenie gleby i zubożenie w ważne pierwiastki. W ostatnim czasie zmienił się również stan naszych lasów - jednogatunkowe drzewostany świerkowe są niszczone przez suszę, a następnie atakowane przez korniki, niekorzystny wpływ na stan lasów ma również długotrwałe zakwaszenie i degradacja odżywcza gleb leśnych.

Ekstremalne zjawiska pogodowe pokazują nam, jak wrażliwy jest krajobraz stworzony przez człowieka. Susza jest związana z problemami w rolnictwie i zaopatrzeniu w wodę. Ulewne deszcze stają się coraz bardziej niszczycielskie, co jest związane z wieloma negatywnymi ingerencjami w krajobraz w przeszłości. Zdolność retencyjna krajobrazu została znacznie zmniejszona, a krajobraz, na który wpływ miało intensywne rolnictwo, rozwój i inne czynniki, nie jest już w stanie wchłonąć niezbędnej ilości wody. Chociaż różne specjalistyczne objekty budowlane stanowią skuteczną ochronę przed powodziami, stanowią one również poważną ingerencję w krajobraz.

W związku z wydobyciem surowców mineralnych zachodzą istotne zmiany w krajobrazie. Zagrożone są nie tylko same złoża, ale także otaczające je środowisko naturalne. Górnictwo powoduje utratę gleby, likwidację pokrywy roślinnej, może wpływać na gospodarkę rolną , leśną i wodną, następuje pogorszenie warunków ekologicznych na tym terenie. Jednocześnie jednak po zakończeniu wydobycia mogą powstać nowe, interesujące biotopy, które często są zamieszkiwane przez rzadkie gatunki roślin i zwierząt.

Na dużą skalę prowadzona jest również działalność budowlana. Proces zagęszczania i rozbudowy sieci dróg oraz związanej z tym fragmentacji krajobrazu trwa nadal. Poważnym problemem ściśle związanym z budownictwem jest ryzyko osunięć ziemi, które jest powszechnie rozpatrywane w kontekście posadowienia nowych budynków. Monitorowane są również obszary, na których w przeszłości dochodziło do osunięć ziemi (strome brzegi zbiornika Šance). Mniejsze osuwiska mogą być aktywowane przez powodzie (strefa fliszowa Karpat, przedgórze Jesioników).

Przemysł wydobywczy, hutniczy, chemiczny i energetyczny od dawna wywierał dominujący wpływ na poszczególne komponenty krajobrazu Śląska Czeskiego. Działalność przemysłowa jest nadal jednym z głównych czynników wpływających na atmosferę, wpływa na jakość wód gruntowych i powierzchniowych, teren jest modyfikowany pod budowę obiektów przemysłowych itp. Wszystkie te aspekty mogą mieć wpływ na poszczególne naturalne elementy krajobrazu. Po wydobyciu głębinowym w Ostrawsko-Karwińskim Okręgu Przemysłowym doszło do znacznych zaburzeń krajobrazu, niektóre z nich zostały już całkowicie (Darkovské moře, Karolina, Lazy, Louky nad Olší) lub częściowo zrekultywowane (Laguna Ostramo, hałda Heřmanice). Specyfiką regionu ostrawskiego są dwie płonące hałdy węglowe (Ema, hałda Heřmanice), gdzie podczas spalania hałdy zachodzi szereg procesów geochemicznych i mineralogicznych. Zwałowisko Heřmanická jest obecnie odkażane. Ostatnie badania gazu pokazują, że płonące hałdy nie stanowią aż tak dużego zagrożenia, jak się spodziewano.

Chociaż nasz teren jest stosunkowo spokojnym obszarem pod względem sejsmicznym, od czasu do czasu zdarzają się małe trzęsienia ziemi. Specyficzne są wstrząsy antropogeniczne spowodowane działalnością górniczą, odstrzałem w kamieniołomach i ruchem drogowym. Na terenie Śląska większe wstrząsy występują tylko na terenach podmokłych (Ostrawa, Karwina). Aktualnym problemem w rejonie Ostrawy i Karwiny pozostają ruchy wywołane podkopywaniem, głównie osiadaniem, które mimo znacznego spadku wydobycia będą ustępować jeszcze przez wiele lat.

Specyficzne warunki powstają w większych miastach (duża powierzchnia budynków, znaczne ogrzewanie, mała powierzchnia roślinności, szybki spływ wody itp.) Wpływy antropogeniczne i naturalne oddziałują na budynki, prowadząc do ich degradacji (procesy erozji i korozji). W miastach i w pobliżu linii wysokiego napięcia pole geomagnetyczne ulega zaburzeniu, a w dużych miastach latem tworzą się tzw. wyspy ciepła. Nowa dzika przyroda tworzy się na terenach, które były albo intensywnie eksploatowane przez człowieka, albo bezpośrednio stworzone i później porzucone. Jest to bardzo specyficzny obszar, często na peryferiach miasta, który z jakiegoś powodu został opuszczony i pozostawiony do zagospodarowania. Bardzo szybko zaczynają się pojawiać pierwsze fazy sukcesji i teren zarasta zbiorowiskami zielnymi i zaroślami. Schronienie znajdują tu owady, ptaki i dzikie zwierzęta, pojawiają się też schroniska dla bezdomnych i czarne wysypiska.

Zwykle mamy tendencję do postrzegania wszystkich zachodzących procesów tylko z własnej perspektywy, ale to może być mylące. Na przykład, choć powodzie są zdarzeniami katastrofalnymi (zniszczenia mienia, ofiary śmiertelne), to z punktu widzenia innych organizmów mogą być szansą, którą mogą one wykorzystać na swoją korzyść. Szczególnie po katastrofach, zdolność krajobrazu do powrotu do pierwotnego stanu jest dobrze udokumentowana.

Adaptacja do zmian klimatycznych. Wyniki badań z wielu dziedzin wyraźnie wskazują, że w ostatnich latach nastąpiły wyraźne zmiany klimatu. Skutki tych zmian mogą być katastrofalne, dlatego też należy się do nich w miarę możliwości przygotować. Adaptacja oznacza radzenie sobie ze skutkami zmieniającego się klimatu, a za środki adaptacyjne uważamy takie dostosowania, które zmniejszają podatność na skutki zmian klimatu. W 2017 roku Krajowy Plan Działań na Rzecz Adaptacji do Zmian Klimatu został zatwierdzony Uchwałą Rządu nr 34. Plan jest dokumentem wykonawczym Strategii Adaptacji do Zmian Klimatu w Republice Czeskiej z 2015 roku i jest uporządkowany według poszczególnych przejawów zmian klimatu. Negatywne skutki zmian klimatu obejmują długotrwałe susze, powodzie i powodzie gwałtowne, wzrost temperatur, ekstremalne zjawiska pogodowe (obfite opady, bardzo wysokie temperatury, ekstremalne wiatry) oraz pożary naturalne.

Adaptacja do zmian klimatu obejmuje środki mające na celu ograniczenie negatywnych skutków ekstremalnych upałów. Ekstremalne temperatury wpływają na całe ekosystemy, ale są szczególnie odczuwalne na obszarach zurbanizowanych. Stres cieplny może prowadzić do problemów zdrowotnych, zwiększonego zapotrzebowania na energię do chłodzenia, negatywnego wpływu na wyniki gospodarcze i obniżonej jakości życia. Skutki dla produkcji rolnej są rozległe, a problemy mogą pojawić się w sektorze energetycznym i wodnym. W środowisku miejskim należy ograniczyć efekt miejskiej wyspy ciepła - dostosowując budynki do zmian klimatu, zwiększając udział roślinności i obszarów wodnych itp. Wyspy ciepła powstają również na polach po żniwach, gdzie temperatury powierzchni dochodzą do 50°C, a krajobrazy są znacznie bardziej suche. Duże bloki gleby są odwadniane, aby pomieścić obszary, których uprawa jest ekonomicznie opłacalna (rzepak, kukurydza i zboża). Od 2020 r. rozporządzenie rządu wymaga od rolników, aby dzielili pola w obszarach zagrożonych erozją i uprawiali więcej gatunków roślin lub dzielili pola za pomocą pasów buforowych z upraw korzystnych dla gleby. Powinno to prowadzić do poprawy zdolności krajobrazu do zatrzymywania wody.

Warunki klimatyczne ostatnich kilku lat po raz kolejny uwypukliły poważne zagrożenie - suszę - której skutki mają charakter gospodarczy, społeczny i środowiskowy. Zgodnie z dostępnymi modelami klimatycznymi, w przyszłości prawdopodobny jest dalszy wzrost temperatury powietrza i związane z tym zwiększenie ryzyka wystąpienia suszy i czasu jej trwania. Skutki długotrwałej suszy potęgowane są przez wieloletnie niewłaściwe gospodarowanie krajobrazem, szczególnie na terenach rolniczych i leśnych, ale także na terenach zabudowanych. Połączenie suszy i niewłaściwego zarządzania prowadzi do degradacji i erozji gruntów rolnych oraz do zmniejszenia ich potencjału produkcyjnego. Na obszarach zurbanizowanych może wystąpić nie tylko niedobór wody, ale także pogorszenie jej jakości lub bezpośrednie zanieczyszczenie. Konieczne jest zwrócenie uwagi na poprawę nawodnienia lasów i obszarów rolniczych.

Istnieją również znaczne rezerwy w gospodarowaniu wodą deszczową na terenach mieszkalnych i w przemyśle. Istnieje potrzeba zwiększenia naturalnych zdolności retencyjnych cieków wodnych i terenów zalewowych, zapewnienia skutecznej ochrony i wykorzystania zasobów wodnych, a także, w miarę potrzeb, realizacji nowych źródeł.

Powódź jest zjawiskiem naturalnym, któremu nie można zapobiec, dlatego tym ważniejsze jest położenie nacisku na skuteczną prewencję. Powodzie mają największy negatywny wpływ na obszary silnie zurbanizowane, gospodarkę wodną, rolnictwo, transport, przemysł i energetykę. Należy zwrócić uwagę przede wszystkim na te obszary, które już teraz są najbardziej narażone na powodzie. W planowaniu przestrzennym należy uwzględniać zasady zapobiegania powodziom, aby nie powstawały kolejne obszary zagrożone.

Prognozy na rok 2099 zakładają dalszy stopniowy wzrost średnich temperatur w Republice Czeskiej, przy czym najwyższe temperatury na Śląsku nadal będą występować w Kotlinie Ostrawskiej. Według doniesień średnia temperatura powierzchni ziemi w Europie jest o 1,3 °C wyższa od średniej sprzed okresu uprzemysłowienia. Logiczne jest, że wraz ze wzrostem temperatur nastąpi znaczne wydłużenie okresu wegetacyjnego oraz przesunięcie stadiów wegetacji i zakresów gatunkowych na północ lub na większe wysokości, co pociągnie za sobą również zmiany w reprezentacji gatunków drzew. Rosnące temperatury w połączeniu z długotrwałą suszą w naturalny sposób zwiększają ryzyko obumierania lasów i pożarów w lasach. Wyższe temperatury mogą spowodować pogorszenie jakości wód powierzchniowych. Zapewnienie stabilnych ekosystemów, w szczególności w leśnictwie, rolnictwie i gospodarce wodnej, powinno być najważniejszym sposobem dostosowania się do rosnących temperatur i zapobiegania ich skutkom. Wraz z nasileniem się suszy i wysokich temperatur oczekuje się również większej częstotliwości występowania pożarów lasów i użytków zielonych oraz upraw rolnych.

We wszystkich tych przypadkach konieczne jest wzmocnienie ekologicznej stabilności krajobrazu i zmniejszenie ryzyka związanego z powyższymi zjawiskami. Ważne jest również zapewnienie elastyczności i niezawodności sektora transportu oraz rozwój i wzmocnienie zintegrowanego systemu ratownictwa. Skuteczna adaptacja Republiki Czeskiej do negatywnych skutków zmian klimatycznych jest kluczowym zadaniem dla rządu i instytucji państwowych, ale konieczne jest skupienie się w szczególności na działaniach adaptacyjnych na poziomie regionalnym i lokalnym. Priorytetowo należy traktować rozwiązania, które mają pozytywny wpływ na wiele aspektów zmiany klimatu. Badania nad negatywnymi skutkami zmian klimatu oraz ocena najlepszych sposobów dostosowania krajobrazu i społeczeństwa do tych zmian wymaga nie tylko współpracy wielu różnych dyscyplin, ale także edukacji, szkoleń i podnoszenia świadomości.

R omantyzm artystyczny pierwszej połowy XIX wieku, z jego opowieściami o pięknie barw, świateł i cieni górskich terenów i ich krystalicznie czystym powietrzu, które do dziś ma zbawienny wpływ na naszą odporność, przyniósł nową modę wśród szerokich kręgów mieszczaństwa. Ale turyści wpadają w pułapkę własnej nowoczesności. Udogodnienia techniczne i budowlane staną się organiczną częścią górskiego krajobrazu w XIX wieku. Spopularyzują go środki masowego przekazu. A nowoczesny transport kolejowy poprawi jej dostępność dla coraz liczniejszych nacjonalistów, Czechów i Niemców, którzy będą ją ideologicznie zawłaszczać. Natura i postęp, to co dzikie i to co cywilizowane, przyroda i kultura połączą się w górach w paradoksalną – tj. nowoczesną relację.

Uchwalenie liberalnej ustawy federalnej z 1867 r. otworzyło drzwi dla zorganizowanych wędrówek górskich, nadając wymagającym wędrówkom sportowy charakter w postaci nieznanej romantycznym turystom samozadowolonej przyjemności z ćwiczeń fizycznych. Brytyjskie (1857 Alpine Club) i austriackie (Österreichischer Alpenverein) kluby alpinistyczne stały się modelami. Na Śląsku zapotrzebowanie na turystykę górską koncentruje się na północy w Jesionikach, masywie Kralickiego Śnieżnika, Górach Rychlebskich i na południu w Beskidach. W 1881 roku powstało Mährisch-Schlesischen Sudeten-Gebirgsverein, którego członkowie zamierzali w ciągu kilku dziesięcioleci spopularyzować jesionickie grzbiety: informować o pogodzie, rozdawać pocztówki, zakładać szlaki górskie, drogowskazy i miejsca odpoczynku, budować wieże widokowe i punkty widokowe, wyposażać je w tablice orientacyjne i lornetki, zapewniać tanie przejazdy, publikować rekomendacje dobrych gospód, restauracji i kwater. Towarzystwo organizuje również wycieczki, wystawy i wykłady. Zakłada bibliotekę, publikuje pisma naukowe, mapy i drukowane przewodniki. Na ziemiach czeskich jest to klub o szerokim zasięgu terytorialnym, z siedzibą w Jeseníku i szeregiem podległych sekcji. Z liczbą 4003 członków w 1911 roku utrzyma swoją hegemonię w Jesionikach nawet po powstaniu Czechosłowacji i pomimo wysiłków Czechosłowackiego Klubu Turystycznego, z którym nawiąże również szeroko pojętą współpracę.

Zanim w 1888 roku założono Klub Czeskich Turystów, w 1884 roku powstała Pohorska Jednota Radhošt. Dopiero wtedy, w 1893 r., z pewnym opóźnieniem spowodowanym brakiem niemieckiego zaplecza w przeważnie słowiańskim Beskidzie, otwarto konkurencyjną organizację Beskidenverein z siedzibą w Morawskiej Ostrawie (od 1895 r. w Cieszynie), która po 1918 r. liczyła ponad 6 tys. członków. Beskidenverein jest bardziej aktywne w wydawaniu publikacji i czasopism, ale oba stowarzyszenia koncentrują się na promowaniu Beskidów poprzez przewodniki turystyczne, mapy oraz poprzez organizowanie różnych imprez edukacyjnych, przedstawień teatralnych, imprez tanecznych, wycieczek, wystaw, pokazów filmowych i wykładów. W pierwszej połowie XX wieku między tymi dwoma organizacjami wybuchła seria przykładnych konfliktów narodowościowych o "panowanie" nad górami. Zmagania te przejawiają się na przykład w tarciach podczas budowy schronisk lub szałasów, a oznakowanie szlaków turystycznych jest również znacznie utrudnione. Niekoniecznie jest to zawsze czesko-niemieckie. Niemcy walczą też z polskim Towarzystwem Turystycznym, a Pohorská jednota Radhošt' z kolei ma zatarg z Klubem Czeskich Turystów. Podczas gdy Beskidenverein, liczący do 1927 r. 3690 członków, z powodzeniem opanowuje pogórze beskidzkie i niektóre ważne szczyty, takie jak Babia Góra, Pohorská jednota, licząca do 1934 r. 6152 członków, zdobywa Pustevny, Radhoštěd i szczyt Velký Javorník.

Ujednolicenie wychowania fizycznego przez władze komunistyczne po 1948 r. odczuła również zorganizowana turystyka. Najpierw w Sokole rozwiązano wszystkie kluby turystyczne, by 15 czerwca 1950 roku dekretem Ministerstwa Bezpieczeństwa Narodowego je ostatecznie rozwiązać. W następnych latach działalność turystyczna została przeniesiona głównie do działów turystycznych jednostek wychowania fizycznego CSTV, a rozległa infrastruktura turystyczna, której ponad jedna trzecia znajdowała się w Sudetach, została znacjonalizowana. Po wysiedleniu Niemców i przejęciu przez administratorów rozległego majątku turystycznego nastąpił znaczny upadek i dewastacja atrakcyjnych turystycznie terenów. Obok samotnych wędrówek, masowy wypoczynek robotników, organizowany przez Rewolucyjny Ruch Związków Zawodowych (ROH), stał się później ważną formą turystyki w powojennej Czechosłowacji. W latach 60. i 70. w górach Wysokiego Jesionika i Beskidów doszło do przekształcenia wielu budynków, opuszczonych obiektów i młynów w chałupy, a także do budowy nowych domków związanych z czechosłowackim fenomenem tzw. drugich domów. W 1988 roku w Jesionikach było ogółem 3822 chałup i schronisk, a w Beskidach 7132. Nawet w okresie postsowieckim Jesioniki będzie charakteryzować tzw. ‘chałuparzenie’, natomiast pagórkowate i górzyste obszary Beskidów nadal będą charakteryzować się ‘chatowaniem’, czyli spędzaniem weekendu z rodziną na tzw. ‘chałupie’ lub ‘chacie’.

1.Chata Jerzego na Šeráku, 1947
2.Pierwotna wieża widokowa na szczycie Pradziad, po 1912 r.
3.Diabelska ambona w Górach Rychlebskich
4.Widok na zamek Kaltenštejn koło Czarnej Wody, 1948
5.Znaki turystyczne, Jesioniki, 2020
6.Drewniana wieża widokowa z 2018 r., Sosnowo, 2020 r.




Zrównoważona turystyka w górach jest w ostatnich dziesięcioleciach palącym problemem. Od lat 60. i 70. górskie lasy, pastwiska i wzgórza Jesioników i Beskidów zostały włączone do obszarów o podwyższonej ochronie, takich jak obszary chronione, gdzie zakres dozwolonych i zabronionych działań jest regulowany przepisami dla zwiedzających. "Natura", "autentyczność" i "dzikość" nie są nieskończone, niewyczerpawalne, dlatego są dziś reglamentowane. Chociaż turystyka jest regulowana, trendy wyznaczone w górach w XIX wieku przetrwały do dziś. Choć biegacz narciarski, narciarz czy rowerzysta pojawiający się na wzgórzach około 1900 roku wzbudziłby niedowierzanie romantycznego turysty pokroju Máchy, obu łączy tęsknota za tym, co "piękne", "dziewicze" i "oryginalne". Chociaż między członkami Beskidenverein a dzisiejszymi turystami górskimi w Jesionikach jest ponad stuletnia przepaść, łączy ich chęć dzielenia się, oceniania i komentowania swoich doświadczeń i wrażeń. Kiedyś na papierze w biuletynie stowarzyszenia, dziś za pośrednictwem smartfonów i sieci społecznościowych, o czym świadczą takie imprezy jak 32 szczyty Beskidów / 32 szczyty Jesioników. Użalanie się twardego jądra śląskich turystów nad oszpecaniem gór nowoczesnymi udogodnieniami nie jest niczym nowym. Ruch na rzecz starej prostoty wśród środkowoeuropejskich organizacji turystów górskich i alpinistów sięga końca XIX wieku. Wykorzystanie Rousseauowskiego mitu świętej natury jako schronienia przed zgubnymi wpływami życia miejskiego nigdy jednak nie zyskało większej akceptacji w kampanii przeciwko nadmiernej zabudowie, wygodnictwu i wprowadzaniu luksusu w góry. Powrót do rustykalnej idylli i rzekomej ascezy turystycznych "ojców założycieli" udał się tylko garstce ortodoksyjnych taterników w obliczu nowoczesnych udogodnień, owoców nauki i pokus szalejącego konsumpcjonizmu. Tak więc w każdej epoce turyści mogą podróżować pod prąd czasu, chwilowo uciekając od cywilizacji, ale nie odrzucają postępu technologicznego. Turysta jest więc postacią typowo nowoczesną, człowiekiem głęboko zaklinowanym między niekończącym się pragnieniem tego, co "prawdziwe", "naturalne" czy "wolne", a niechęcią do odmawiania sobie choćby odrobiny komfortu i luksusu.

S zybka industrializacja, wzrost liczby ludności w dużych miastach i pogarszanie się stanu środowiska miejskiego doprowadziły ludzi do powrotu do natury. Przyczynił się do tego rozwój transportu, a później zmiany w zakresie pracy i związanego z nią czasu wolnego. Różnorodność naszego krajobrazu również w znacznym stopniu przyczyniła się do wzrostu zainteresowania przyrodą. Połączenie gór, cieków wodnych, lasów i łąk tworzy niepowtarzalne środowisko dla różnorodnego wypoczynku, relaksu i sportu.

Tendencja mieszkańców miast do wyprowadzania się z miasta w lecie i innych okresach nie pojawiła się nagle, ale miała długi rozwój i początkowo była związana z rozwojem przemysłu uzdrowiskowego. Z czasem wzrosło zainteresowanie rekreacją w budynkach indywidualnych położonych w sąsiedztwie natury. Powstanie chałupnictwa związane jest z ruchem trampingowym, który dotarł do nas na początku XX wieku. Domki, w przeciwieństwie do chałup, zostały wymyślone i zbudowane w celu wypoczynku, samorealizacji, a przede wszystkim zadowolenia ich właścicieli i budowniczych jednocześnie. Chałupnictwo ma swoje początki w XIX wieku, kiedy to głównie mieszkańcy miast i ludzie z klasy średniej zaczęli spędzać swój wolny czas na wsi. Chałupnictwo jako forma wypoczynku rozwinęło się dopiero po II wojnie światowej, w związku z wyludnianiem się wsi, a zwłaszcza usuwaniem Niemców z terenów przygranicznych. W tym czasie tradycja spędzania wolnego czasu i wypoczynku na wsi, w domkach, chatach i innych obiektach rekreacyjnych była już mocno zakorzeniona na naszym terenie. Tendencja ta została w znacznym stopniu wzmocniona i rozwinięta przez rodzący się socjalizm. W końcu lat 50. pojawiły się pierwsze z socjalistycznych form tzw. masowego wypoczynku robotników.

Oprócz turystyki pieszej, bardzo popularne są wycieczki rowerowe i kolarstwo. W latach 90. nastąpił boom na rowery górskie, który zmienił charakter zwiedzania okolicy. W Czeskim Klubie Turystycznym utworzono sekcję rowerową i wprowadzono specjalne oznakowanie szlaków rowerowych i pieszych. Na wcześniej mało uczęszczanych terenach wybudowano wiele asfaltowych ścieżek rowerowych. Ścieżki rowerowe są często projektowane na brzegach rzek i strumieni, gdzie stanowią poważną ingerencję w brzegi (niszcząc roślinność, rzeźbę terenu, skałę macierzystą, a często także naturalność samego strumienia) i przecinają naturalne drogi dzikich zwierząt do wody.

Środowisko górskie (Jesioniki, Beskidy) jest wykorzystywane do rekreacji o każdej porze roku. Narciarstwo było pierwotnie wykorzystywane do transportu, ale w XX wieku stopniowo stało się popularnym sportem i aktywnością rekreacyjną. Ze względu na duże zainteresowanie sportami zimowymi, dużą uwagę poświęcono infrastrukturze narciarskiej. W wielu miejscach zabudowa związana ze sportami zimowymi zmieniła charakter krajobrazu górskiego (stoki narciarskie, wyciągi, koleje linowe, parkingi, obiekty rekreacyjne, problemem jest również sztuczne naśnieżanie).

1.Narciarze na Červenohorské sedlo
2.Montaż windy pod Vysokou holí, Pradziad w tle, 2018 r.
3.Kąpielisko w Opavie
4.Stadion w Krnovie, 2011
5.Obóz namiotowy, Hadinka u Vitkova, 1971 r.
6.Tor motocrossowy w Petrovicach u Karviné, 2006 r.




Woda, zarówno płynąca, jak i stojąca, od niepamiętnych czasów była wykorzystywana do celów relaksacyjnych i sportowych. Najpierw na brzegach rzek powstawały kąpieliska rzeczne, później baseny i aquaparki. Do pływania wykorzystywane są również zalane kamieniołomy i piaskownice. Działalnością ściśle związaną z wodą jest też rybołówstwo i turystyka wodna. Jazda konna nie jest jeszcze powszechna, jednak jej wpływ na przyrodę i krajobraz może być wyraźny w pobliżu terenów jeździeckich. Bezpośrednie szkody dla przyrody są z reguły nieznaczne (wydeptywanie roślin). Z drugiej strony, jazda na motocyklach jest bardzo problematyczna i powoduje szereg negatywnych skutków dla środowiska naturalnego i struktury krajobrazu (hałas, emisje, wycieki paliwa, erozja, niszczenie organizmów, fragmentacja krajobrazu itp. Rekreacyjne użytkowanie pojazdów terenowych, motocykli, quadów, skuterów śnieżnych lub wodnych poważnie szkodzi różnym elementom przyrody. Wzrasta nielegalna jazda terenowa w terenie (tzw. dziki motocross), problem ten modeluje się przede wszystkim w Chronionych Obszarach Krajobrazowych Beskidy, Jesioniki i Poodří. Szczególnie na obszarach chronionego krajobrazu i w rezerwatach przyrody konieczne jest przestrzeganie pewnych zobowiązań we wszystkich działaniach rekreacyjnych, aby uniknąć szkód dla krajobrazu i przyrody.

K opalnie, huta w Vítkovicach czy zakłady chemiczne w rejonie Ostrawy i Karwiny wymagały w tamtych czasach znacznego nakładu siły roboczej. W ten sposób imigracja stała się typową cechą wzrostu populacji. Napływ nowych twarzy do nowo powstających wschodzących branż przemysłowych w miastach i gminach miały jednak również swój minus - wyprowadzki z bliższych i dalszych okolic. Ludność koncentrowała się w ośrodkach przemysłowych, a jednocześnie wyludniała się bliższa, a potem dalsza okolica. Młodzi ludzie, najczęściej stanu wolnego opuszczali rolnicze wsie i znajdowali nowe domy w pobliżu kopalni, hut, zakładów chemicznych i warsztatów maszynowych. Budowano dla nich nowe kolonie robotnicze.

Szybko rosła liczba mieszkańców powiatów sądowych Polska Ostrawa i Morawska Ostrawa, a także bardzo dynamicznie powiatów Bogumin i Frysztat. Terytorium to reprezentowało tworzący się Ostrawsko-Karwiński okręg przemysłowy, który zaliczał się do obszarów o największej koncentracji ludności w monarchii austriackiej. Nawet niektóre z pierwotnie małych wsi rozrosły się tak bardzo, że na przełomie XIX i XX wieku uzyskały status miast. Trzy z nich wraz z Moravską Ostrawą i Polską Ostrawą rdzeń tzw. Wielkiej Ostrawy (Vítkovice, Přívoz i Mariánské Hory), ale szybko rozwijały się też miejscowości w pobliżu Fryštátu, np. Karwina, Ráj, Staré Město, Darkov itd. Podobnie szybki rozwój przeżywała w tym czasie również miejscowość nieco oddalona od centrum obszaru przemysłowego - Třinec. Z pierwotnie małej wioski pod Beskidami stała się przed I wojną światową miejscowością liczącą prawie 4.000 mieszkańców, co było związane z rozwojem huty żelaza i przeniesieniem wielu ludzi w poszukiwaniu pracy. Połączenie z obszarem przemysłowym Ostrawa-Karwina oznaczało zatem znaczny wzrost liczby ludności również w sąsiednich powiatach cieszyńskim i klimkowickim. W bardziej odległych powiatach (Opava, Bílovec, Příbor, Místek, Frýdek, Jablunkov, Skočov, Strumieň) nie nastąpił tak znaczny wzrost, ale jednak nastąpił, ponieważ nadwyżka ludności mogła wyjechać do pracy do strefy przemysłowej. Mówi się o tzw. szerszym zapleczu ludnościowym aglomeracji ostrawsko-karwińskiej.

Pewien wzrost liczby ludności był również widoczny w okręgach sądowych Bílsko, Nový Jičín, Krnov, Jeseník i Vrbno. W tych przypadkach powodem nie był przemysł ostrawsko-karwiński i jego podaż pracy, ale sam wzrost gospodarczy, zwłaszcza w głównych ośrodkach tych okręgów. Miasta Bílsko, Nový Jičín i Krnov należały do najważniejszych ośrodków włókienniczych na Morawach i Śląsku. Jeseník nie pozostawał w tyle również w produkcji przemysłowej tekstyliów, a w jego okolicy rozwinęły się ważne ośrodki uzdrowiskowe (Gräfenberg, Lipová). Poza tym zachodnia część Śląska Austriackiego była jednak regionem o stale zmniejszającej się liczbie ludności. Do wyludniających się powiatów należały przede wszystkim powiaty sądowe Javorník, Jindřichov, Osoblaha i Albrechtice. Niewielki przyrost naturalny w tych powiatach został dodatkowo spowolniony przez długotrwałą emigrację młodych ludzi w wieku produkcyjnym którzy jako niemieckojęzyczni mieszkańcy wyjeżdżali do pracy w Dolnej Austrii, zwłaszcza do Wiednia.

Istotne jest, że zarówno przyspieszenie wzrostu liczby ludności w aglomeracji przemysłowej, jak i spadek liczby ludności w północno-zachodniej części Śląska Austriackiego nastąpiły głównie w latach 80. i 90. Główną cechą widoczną w podobszarach ostrawsko-morawskim, ostrawsko-śląskim i cieszyńsko-śląskim był wówczas względny wzrost z około 20-40 % do 100 % do 1921 r. W podobszarze ostrawsko-morawskim w latach 1880-1900 nastąpił wzrost o prawie 47 punktów procentowych.

P ierwsza wojna światowa spowodowała pewną stagnację ludności na czeskim Śląsku i północno-wschodnich Morawach. Wprawdzie przez region nie przechodził żaden front, więc bezpośrednie straty wojenne wynikały głównie z poległych żołnierzy, ale pod koniec długiego i wyczerpującego konfliktu wybuchła epidemia hiszpańskiej grypy, która pochłonęła wiele ofiar. Na Śląsku w latach 1919-1920 współczynnik zgonów wzrósł do 19,9 ‰, a współczynnik zgonów dzieci do lat 5 do 232,8 ‰. Inną istotną przyczyną stagnacji był spadek urodzeń, który rozpoczął się już w drugim roku wojny 1915 r. Był on wynikiem deformacji struktury ludności spowodowanej wyjazdem młodych mężczyzn na front, w związku z czym zmniejszył się współczynnik zawierania małżeństw, a co za tym idzie - urodzeń. Ważną przyczyną była jednak także zmiana zachowań ludności, która przejawiała się w spontanicznym obniżeniu płodności. "Wielka Wojna" spowodowała ogromny szok kulturowy, który zmienił mentalność ludzi. Nie czuli już potrzeby zakładania dużych rodzin, ideałem stała się rodzina z dwojgiem dzieci. W wyniku tych niekorzystnych zjawisk w latach 1910-1921 nastąpił bardzo niewielki wzrost liczby ludności Śląska Czeskiego (z 662 505 do 676 593, tj. o 2%). Pewien wzrost odnotowano w postępowych obszarach przemysłowych Ostrawy i Śląska (+1-10%), podczas gdy w pozostałych odnotowano niewielki spadek (-1-5%). Jednak również w regionach tranzytowych wystąpiły różnice, np. w okręgach sądowych Moravská Ostrawa i Frysztat odnotowano znaczny wzrost (odpowiednio +12 041 i +10 191 mieszkańców), natomiast w okręgu Śląska Ostrawa (Śląska Ostrawa) nastąpił spadek (-1709 mieszkańców).

W latach 1921-1930 we wszystkich częściach czeskiego Śląska i północno-wschodnich Moraw nastąpił niewielki wzrost liczby ludności, ale wynikał on głównie z pierwszych lat powojennych, kiedy to na krótko wzrósł przyrost naturalny, aby zrekompensować poprzedni okres (w latach 1920-1921 wynosił on na Śląsku nawet 30,9‰). W późniejszych latach I Rzeczypospolitej skutki tzw. przejścia demograficznego, czyli celowego ograniczania dzietności, były już w pełni widoczne. Pomimo stosunkowo korzystnych wskaźników umieralności, liczba ludności nie wzrosła znacząco, a imigracja również nie była znacząca. W regionach Ostravy i Śląska Cieszyńskego wzrost wyniósł 11%, w pozostałych regionach do 10%, a najmniej w regionie Hlučínskim (5%).

Znaczny spadek liczby ludności nastąpił w latach 1930-1950 w wyniku II wojny światowej i powojennego wysiedlenia ludności niemieckiej. Bezpośrednie straty wojenne dotknęły ludność czeskiego Śląska i północno-wschodnich Moraw, ponieważ większość terytorium została włączona do Rzeszy Niemieckiej i duża liczba mężczyzn musiała się zaciągnąć do wojska. Dotyczyło to zarówno Niemców, jak i częściowo słowiańskojęzycznej ludności z Hlučína i Cieszyna. Na całym Śląsku Czeskim w latach 1930 - 1950 liczba ludności spadła o 16,5%, ale podczas gdy na Śląsku Ostrawskim, Hlučínskim i Cieszyńskim względny spadek wynosił tylko 1-3 %, na Opawskim 25%, a na Jesenickim 60%; w przypadku Jesioników należących do województwa morawsko-śląskiego liczba ludności spadła z 106 757 do 62 456, a w przypadku Jesioników - części województwa ołomunieckiego - z 70 092 do 37 881. Znaczący spadek (o 19%) odnotowała również morawska część województwa morawsko-śląskiego (MSK - inne), ponieważ obejmowała regiony Novojičín i Šternberk ze stosunkowo liczną mniejszością niemiecką, która również została zasiedlona. I tak na przykład w okręgu sądowym Fulnek nastąpił spadek o 27 %, w okręgu Město Libavá o 51 %, ale w okręgu Místek tylko o 6%, a w okręgu Frenštát p.R. liczba ludności w 1950 r. była prawie identyczna jak w 1930 r. (względny wzrost o 0,7 %). Do spadku liczby ludności w czasie wojny przyczyniła się również ludność żydowska i romska. Gminy żydowskie koncentrowały się głównie w miastach śląskich, przy czym największe żydowskie gminy wyznaniowe istniały w gminach morawskiej i śląskiej części szerszego regionu ostrawskiego. Naziści ogłosili tzw. ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej i w jego ramach dokonali ludobójstwa. Rodziny żydowskie były zazwyczaj przenoszone do getta w Terezinie, a stamtąd do jednego z obozów koncentracyjnych, często Auschwitz. Trafiali tam również Romowie.

Przez cały okres reżimu komunistycznego nie udało się zaludnić Jesioników tak, aby liczba mieszkańców osiągnęła co najmniej poziom z 1921 r. Liczba ludności wprawdzie wzrosła, ale było to spowodowane głównie zmianami naturalnymi, ponieważ od lat 50. dzięki antybiotykom śmiertelność na ziemiach czeskich gwałtownie spadała. Zmniejszał się również przyrost naturalny, ale w latach 70. nastąpił "boom demograficzny", który spowodował znaczny wzrost liczby ludności w regionie Jesioników (o 7 punktów procentowych w dzisiejszym kraju morawsko-śląskim i o 4 punkty procentowe w kraju ołomunieckim). W 1991 r. liczba ludności na tych dwóch obszarach wynosiła jednak tylko odpowiednio 78 i 66% liczby z 1921 r. Inne obszary Śląska Czeskiego i północno-wschodnich Moraw rozwijały się znacznie korzystniej. Już w latach pięćdziesiątych ich populacja rosła, tak że w 1961 r. region Opawy i morawskie części województwa morawsko-śląskiego osiągnęły prawie taką samą liczbę mieszkańców jak w 1921 r., podczas gdy region Hlučín, Ostrawy i Śląska Cieszyńskiego miały znacznie większą liczbę mieszkańców. Przyczyniła się do tego przede wszystkim znaczna migracja młodych ludzi w wieku produkcyjnym do Ostrawy i Karwiny, gdzie przyciągała ich obfitość miejsc pracy w przemyśle ciężkim oraz silna propaganda socjalistyczna, która starała się przyciągnąć pracowników do górnictwa, hutnictwa, zakładów chemicznych itp. Wprawdzie na początku lat 60. napływ ten uległ spowolnieniu, ale postępujący skład ludności spowodował dalszy wzrost i do 1980 roku względny wzrost w porównaniu z rokiem 1921 wynosił w Hlučínie 44%, w morawskiej części Ostrawy 45%, na Śląsku Cieszyńskim 71%, a w śląskiej części Ostravy nawet 81%. Wzrost ten nastąpił nie tyle w centrach przemysłowych, co na terenach przyległych. W śląskiej części Ostrawy w latach 50. najbardziej wzrosła liczba mieszkańców Klimkowickiego okręgu sądowego (z 25 920 do 69 147, czyli o prawie 167%), podczas gdy w byłym okręgu sądowym Śląskiej Ostrawy nastąpił spadek o 13%. Do okręgu Klimkowickiego należała jednak miejscowość z bodaj najbardziej znaczącym ostrawskim budownictwem socjalistycznym - Poruba, która w 1953 r. została przyłączona do nowo powstałego okręgu ostrawsko-ostrawskiego. W tym samym czasie znacznie wzrosła liczba mieszkańców powiatu Český Těšín (o prawie 80%), który korzystał nie tylko z bliskości karwińskich kopalń, ale także z istnienia na jego terenie ważnego giganta hutniczego - Huty Třinec.

W zrost liczby ludności w poprzednim okresie związany był głównie z procesami industrializacji. Wspomnianemu spadkowi towarzyszą procesy dezindustrializacji, tj. zmniejsza się znaczenie przemysłu i maleje liczba osób zatrudnionych w tym sektorze. Niektórzy autorzy (Musil, 2010) określają ten proces mianem reindustrializacji, tzn. mimo zmniejszającej się liczby osób zatrudnionych w sektorze przemysłowym, jego znaczenie nie maleje, ulega on jedynie przekształceniom i modernizacji, w tym ekspansji automatyzacji i robotyzacji.

Wymienione procesy wpływają na rozwój populacji w poszczególnych podobszarach. Industrializacja i dezindustrializacja jest najbardziej widoczna w regionie Śląska Cieszyńskiego, w którym w latach 1991-2019 nastąpił największy spadek liczby ludności o 36 tys. osób. Spadek ten jest również obecny w innych podobszarach, z wyjątkiem regionu Hlučín, w którym odnotowano niewielki wzrost liczby ludności. Pod względem rozmieszczenia ludności na terytorium dominują procesy suburbanizacji, czyli przenoszenia się na zaplecze większych miast. Fakt ten znajduje również odzwierciedlenie w pozytywnym wzroście liczby ludności w rejonie Hlučína, spowodowanym głównie procesem imigracji mieszkańców z Ostrawy.

Rozwój populacji w regionie Jesenika jest podobny zarówno w podregionie należącym do kraju ołomunieckiego, jak i w podregionie należącym do kraju morawsko-śląskiego. W kraju ołomunieckim liczba ludności w 2019 r. była prawie taka sama jak w 1950 r., co świadczy o tym, że proces spadku liczby ludności dotyka ten region bardziej intensywnie niż regiony Bruntál i Krnov. Pod względem zadowolenia mieszkańców z jakości życia w Jesenikach występują różnice między tymi obszarami, przy czym więcej zadowolonych mieszkańców mieszka w kraju morawsko-śląskim niż w kraju ołomunieckim. Fakt ten wpływa również na stabilność osadnictwa i chęć ludności do opuszczenia terytorium.

Wszystkie miasta powyżej 10 tys. mieszkańców na terenie Śląska Czeskiego od 1991 r. do 2019 r. tracą mieszkańców, co jest przejawem heterogenizacji ludności, czyli narasta nierównomierne rozmieszczenie ludności na tym terenie. Dla gmin na terenie Śląska Czeskiego przynależność do aglomeracji ostrawskiej jest niezbędna. Metropolia ma zasadniczy wpływ na gminy wchodzące w skład aglomeracji ostrawskiej. W sąsiedztwie aglomeracji znajdują się gminy o drugorzędnym wpływie, a na inne gminy aglomeracja wywiera wpływ pośredni. Aglomeracja ostrawska jest jednym z najbardziej zurbanizowanych obszarów w Republice Czeskiej. Proces koncentracji ludności na zapleczu Ostravy miał miejsce głównie w latach 1869-1980. Najsilniejsza koncentracja ludności nastąpiła w okresie pierwszej fali industrializacji, tj. w latach 1869-1950. Następnie proces koncentracji był słabszy. W latach 1991-2011 nastąpiły kolejne zmiany w rozmieszczeniu ludności. Deindustrializacja i suburbanizacja spowodowały nowy sposób kształtowania się obszaru o największej koncentracji ludności (tj. Ostravy i jej zaplecza), proces ten określa się mianem koncentracji "zdecentralizowanej" (Hruška, 2012). Proces ten jest najbardziej intensywny w miastach na terenie Śląska.

Od 1971 roku liczba gmin w Republice Czeskiej zmniejszyła się, a najniższa liczba gmin była w 1981 roku. Kolejna istotna zmiana nastąpiła w 1991 roku, kiedy to poprzez odłączenie się od większych miast powstała większa liczba gmin. Oczywiście podobny rozwój sytuacji miał miejsce na terenie Czeskiego Śląska.

W Republice Czeskiej największa liczba gmin znajduje się w kategorii wielkości do 500 mieszkańców, a terytorium Śląska Czeskiego jest w tej kategorii dość zróżnicowane. Największa liczba gmin znajduje się w kategorii wielkości 1000-2999 mieszkańców oraz w kategorii 500-999 mieszkańców. Te dwie kategorie stanowią łącznie 57% wszystkich gmin na terenie Śląska Czeskiego.

Na terenie Śląska Czeskiego zdecydowana większość mieszkańców mieszka w miastach powyżej 20 tys. mieszkańców, 63% populacji. W Republice Czeskiej tylko 42% ludności mieszka w tych gminach, a 8% ludności mieszka w małych gminach liczących do 500 mieszkańców. Na Śląsku tylko 1,8% ludności mieszka w gminach liczących do 500 mieszkańców.

R ozkład płci w populacji jest zazwyczaj badany w ścisłym powiązaniu z jej składem wiekowym, a oba te czynniki są ilustrowane przez tzw. piramidę wieku. Zgodnie z reprezentacją dzieci (0-14 lat) i osób starszych (60+), rozróżniamy populacje progresywne ze znaczącym - ponad dwuprocentowym odsetkiem dzieci i niewielkim odsetkiem ludzi starszych. Takie populacje są typowe dla okresu przed rozpoczęciem tzw. przejścia demograficznego, w populację stacjonarną z około jedną trzecią dzieci oraz populację regresywną z niewielką - co najwyżej jedną piątą - grupą dzieci, ale z rosnącym komponentem ludzi starszych. Ta ostatnia występuje w populacjach, które zakończyły już przejście demograficzne. Zgodnie z wynikami spisu z 1869 r. piramida wieku ludności Śląska Austriackiego ma nadal stosunkowo szeroką podstawę, wskazującą na znaczny udział dzieci, i w miarę regularny kształt trójkąta równoramiennego, co jest typowe dla populacji postępowych. Dopiero wyraźne wcięcia u chłopców i dziewcząt około 15 roku życia, a zwłaszcza u młodzieży obojga płci, wskazują na drastyczną interwencję i wysoką śmiertelność w tzw. latach głodowych w połowie XIX wieku (zwłaszcza w latach 1847-1848 i 1855).

Średnie te ukrywają jednak coraz wyraźniejsze różnice lokalne. Podczas gdy Ostrawa i Frydek z rozwijającym się przemysłem górniczym i hutniczym oraz Frýdek i Bílsko z kwitnącym przemysłem włókienniczym utrzymywały wysoki udział dzieci w populacji na poziomie blisko 40%, na zachodnim Śląsku już w tym czasie wyraźnie się on zmniejszał, np. w Bruntalu, Jeseníku i Krnowie dzieci stanowiły tylko nieco ponad jedną trzecią populacji. Najmniej dzieci było w stolicy Śląska Austriackiego - Opawie (tylko 29,4%), gdzie z kolei ludność w wieku produkcyjnym (15-59 lat) stanowiła ponad dwie trzecie mieszkańców (67,9%). Średnia wieku we wszystkich wyżej wymienionych częściach Śląska Austriackiego była najwyższa - przekraczała 27 lat - i była o około cztery lata wyższa niż w uprzemysłowionych regionach Frysztatu i Ostrawy. Jednak ludność w tych częściach regionu była nadal stosunkowo młoda, z relatywnie niskim udziałem osób starszych.

W kolejnych dziesięcioleciach sytuacja zaczęła się zmieniać i coraz wyraźniej zaznaczała się różnica między strukturą ludnościową pogrążonej w gospodarczej stagnacji zachodniej (opawskiej) części Śląska a jego rozwijającą się częścią wschodnią (cieszyńską). Do początku XX wieku powoli zmniejszający się poziom zaludnienia nie powodował istotnych zmian w reprezentacji młodego pokolenia, natomiast występowały znaczne różnice w proporcjach grupy osób starszych. Powodem szybkiego starzenia się ludności północno-zachodniej części Śląska Austriackiego była również duża emigracja młodych ludzi. Dotknięta została zwłaszcza grupa kobiet w rejonach Bruntal, Jesenik i Krnov zamieszkiwanych głównie przez ludność niemiecką zamieszkaną przez Bruntal, Jesenice i Krnow, ale dotyczyło to całego Śląska Opawskiego, być może z wyjątkiem Klimkowic, które są związane z przemysłowym regionem Ostrawy.

Wyższe odsetki dzieci zapewniały przede wszystkim obszary wiejskie, natomiast na terenach miejskich były one niższe, zdominowane głównie przez produkcyjną część ludności. W 1910 r. w miastach statutowych Opawa i Bílsko osiągnęła poziom 70%, podobnie w Cieszynie, Morawskiej Ostrawie i Vitkovicach. O ile ogólna liczba ludności Śląska Austriackiego, głównie dzięki części cieszyńskiej, a zwłaszcza Fryštatowi, jeszcze przed I wojną światową zachowała stosunkowo duży udział komponentu dziecięcego i tylko nieznacznie wzrastający udział grupy seniorów, o tyle ośrodki miejskie pokazały, że ich ludność była już dotknięta przejściem demograficznym i weszła na drogę zmian z progresywnego na stagnacyjny, czyli zastygający typ ludności.

P ierwsza tercja XX wieku związana była z zakończeniem procesu przemian demograficznych w rozwoju ludności Śląska Austriackiego i północno-wschodnich Moraw. Jego typową cechą było stopniowe zastępowanie tradycyjnej, nieuregulowanej reprodukcji przez sztuczne interwencje, z charakterystyczną dla ostatniego wieku intensywną reprodukcją z ograniczoną liczbą dzieci w rodzinie. Fakt ten, wraz z istotnymi wstrząsami politycznymi, zwłaszcza pierwszą i drugą wojną światową, a także rozwojem gospodarczym i społecznym, znacząco wpłynął na skład ludności pod względem wieku i płci. Długotrwałe obniżenie dzietności, ruchy migracyjne ludności i pogorszenie struktury wiekowej spowodowały poważne zagrożenie depopulacją, które tylko przejściowo zostało złagodzone przez działania na rzecz poprawy sytuacji młodych rodzin na początku lat 70.

Pierwsza wojna światowa (1914-1918) była znaczącą ingerencją w życie ludności. Wraz z odejściem młodych mężczyzn na pole bitwy spadła liczba zawieranych małżeństw, a co za tym idzie - liczba urodzeń, podczas gdy długotrwały spadek liczby zgonów został zahamowany. Niska liczba urodzeń spowodowała głębokie wcięcie w piramidzie wieku, a ofiary wojenne przełożyły się na mniejszą reprezentację mężczyzn w wieku 20-40 lat. Powojenny wzrost liczby urodzeń był krótkotrwały, a już w latach 20. nastąpiło wyraźne zmniejszenie udziału dzieci w przeciętnej populacji Czeskiego Śląska o trzy punkty procentowe. W spisie ludności z 1930 r. najmniejszą liczbę ludności odnotowano w regionie Krnova i Opavy, gdzie dzieci było mniej niż 24%, natomiast najwyższe odsetki odnotowno w regionach Jablunkov i Hlučín (prawie 36 i 32%).

Kryzys gospodarczy w pierwszej połowie lat 30. wpłynął negatywnie na rozwój ludności. Złe warunki socjalne doprowadziły do odkładania zawierania małżeństw, a wkrótce do znacznego spadku liczby urodzeń, co ponownie uwidoczniło się w postaci wcięcia w piramidzie wieku. Wiek przeżycia ludności stopniowo wzrastał, w okresie I Rzeczypospolitej o około 9 lat, postępował proces starzenia się społeczeństwa. Wraz z dyktatem monachijskim w 1938 r. terytorium regionu zostało rozdrobnione i włączone do różnych formacji państwowych. W przeciwieństwie do rozwoju w czasie pierwszej wojny światowej krzywa przyrostu naturalnego teraz lekko wzrastała; na sytuację ludnościową wpływ miała na przykład emigracja i ucieczka Czechów z regionu przygranicznego podczas jego okupacji przez nazistowskie Niemcy, wyjazd młodych mężczyzn z tego obszaru na front, holokaust Żydów itd. Po zakończeniu wojny, rozwój ludnościowy charakteryzował się głównie dużymi ruchami migracyjnymi, przede wszystkim wysiedleniem ludności niemieckiej, która przyczyniła się do rozpadu Czechosłowacji. Najbardziej widoczne było to w zasiedlaniu zachodniego Śląska - przeważnie niemieckich Jesenika, Bruntála i Krnova. W szczególności ludzie młodzi przyczynili się do wzrostu liczby ludności, co miało pozytywny wpływ na skład wiekowy. To właśnie na tym obszarze znacznie wzrósł odsetek dzieci, przy znacznie mniejszej gęstości zaludnienia sięgającej znów jednej trzeciej, podczas gdy nie mieszkała tam nawet jedna dwudziesta osób starszych. Jednak stosunkowo wysoki przyrost naturalny również przyczynił się do poprawy składu wiekowego. W efekcie wzrósł również odsetek dzieci - średnio ludność Śląska Czeskiego zwiększyła się o trzy punkty procentowe. Przedstawienie składu ludności w piramidzie wieku według stanu na 1960 r. ilustruje wszystkie interwencje w rozwój naturalny: początkowy spadek liczby najmłodszych dzieci nawet w związku z rozpoczęciem obowiązywania ustawy o sztucznym przerywaniu ciąży w 1957 r., wyższy odsetek dzieci około 10. roku życia w wyniku powojennego wzrostu liczby urodzeń, głębokie cięcie około 25. roku życia w związku ze skutkami kryzysu gospodarczego lat 30. i kolejne po 40. roku życia w wyniku I wojny światowej.

Podczas gdy śmiertelność niemowląt nadal spadała w latach 60-tych, zmniejszyła się płodność kobiet. W rezultacie odsetek dzieci zmniejszył się o cztery punkty procentowe. Spadek ten był najbardziej widoczny na Śląsku Zachodnim, np. w Bruntalu o 8,4 punktu procentowego. Z drugiej strony, wzrosła liczba seniorów, najbardziej w regionie Mistek, Frýdek i Jablunkov (już o 11,4%).

Działania propopulacyjne z początku lat 70. przyczyniły się do poprawy życia młodych rodzin. Rezultatem był znaczny, ale krótkotrwały wzrost liczby urodzonych dzieci (tzw. dzieci Husáka). Odsetek dzieci w populacji wzrósł nieznacznie, osiągając po raz ostatni jedną czwartą średniej krajowej, ale długi proces starzenia się społeczeństwa nie został zatrzymany. Największy wpływ odnotowano w regionie frydeckim i jablunkovskim (12% osób starszych) oraz w całym sąsiednim regionie morawskim. Droga do regresywnego typu populacji otwierała się coraz wyraźniej.

P owyższe procesy demograficzne z różną intensywnością przejawiają się na całym obszarze Śląska Czeskiego. W 1991 r. na całym badanym terytorium odsetek ludności dziecięcej wynosił ponad 20 %. W kolejnych latach odsetek dzieci wzrósł, zwłaszcza w Bruntalu. Jednak odejście większej liczby osób w wieku produkcyjnym spowodowało spadek liczby urodzeń i w konsekwencji spadek udziału składnika dziecięcego poniżej 15% w 2019 r. Innymi obszarami o zmniejszonym udziale składnika dziecięcego są powiaty Jeseník i Karwina. Procesy te są również odzwierciedlone we wzroście udziału osób starszych, który jest największy w powiatach Jeseník, Bruntál i Šumperk. Starzenie się społeczeństwa i naturalny spadek liczby ludności należą do zjawisk demograficznych, z którymi boryka się nie tylko terytorium Śląska Czeskiego, ale także cała Republika Czeska. Sytuacja ta skutkuje rosnącym odsetkiem osób ekonomicznie zależnych, które z wiekiem mają większe wymagania w stosunku do systemu ubezpieczeń emerytalnych, opieki zdrowotnej i społecznej, mieszkalnictwa i innych usług. Wspomniane wyżej procesy demograficzne są również bardzo intensywne w województwie opolskim (dawniej część Śląska Pruskiego), z którym graniczy terytorium Śląska Czeskiego.

Ponadto, oceniając proces starzenia się, można zaobserwować jego większą intensywność w miastach niż na ich zapleczu. Proces ten ilustrują dwa fakty. Po pierwsze, osoby w wieku 25-35 lat przenoszą się wraz z dziećmi do miast położonych w głębi kraju. W drugim przypadku, seniorzy w obszarach miejskich dożywają sędziwego wieku ze względu na lepszą dostępność do wszelkich usług, mniej wymagający fizycznie styl życia. Ze względu na uzależnienie od kontaktów społecznych wokół miejsca zamieszkania, mają niską potrzebę przemieszczania się. Jakość środowiska życia ma dla osób starszych niższy priorytet niż zaspokajanie codziennych potrzeb i realizacja kontaktów społecznych w sąsiedztwie miejsca zamieszkania. Na podstawie badań socjologicznych ustalono, że dla seniorów mają większą atrakcyjność mieszkania w budynkach mieszkalnych z windami ze względu na ich bezbarierowość niż dla innych grup mieszkańców. Kolejnym ważnym faktem jest ilość bodźców sensorycznych, które miasto zapewnia seniorom. Ciekawym spostrzeżeniem jest to, że seniorzy lubią mieszkać w okolicach bardziej ruchliwych, gdzie obserwują otaczające ich życie, przyglądają się przejeżdżającym samochodom, wyglądają przez okna, siedzą przed domami, zwracają się do przechodniów, przeprowadzają społeczną kontrolę swoich okolic, informują policję, burmistrza, rodzinę, sąsiadów o zaobserwowanych sytuacjach. Nieustannie starają się dzielić nieprzerwanie płynącym życiem z otaczającą ich społecznością.

Procesy demograficzne mają długofalowe oddziaływanie na społeczeństwo i są uwarunkowane wydarzeniami historycznymi na danym terytorium. Na strukturę wiekową dzisiejszego terytorium Śląska Czeskiego nadal mają wpływ powojenne wysiedlenia Niemców, polityka proludnościowa po 1970 r. oraz zmiana reżimu politycznego po 1989 r. Piramida wieku rejestruje następujące fale demograficzne według płci. W 1991 r. największa kohorta wiekowa jest w wieku od 15 do 19 lat; są to dzieci urodzone w latach 1972-1976, czyli dzieci Husáka (częściowo pod wpływem pro-populacyjnej polityki Komunistycznej Partii Czechosłowacji). Dzieci te urodziły się w dużej kohorcie wiekowej urodzonej po wojnie, tzn. w 1991 r. mają 40-44 lata. W przypadku dużej kohorty wiekowej dzieci Husáka, sytuacja ta nie powtórzyła się, ponieważ ludzie zmienili swoje zachowania reprodukcyjne po 1989 roku, co doprowadziło do zmniejszenia liczby urodzeń.

Jeśli chodzi o proporcje płci, istnieje powtarzająca się prawidłowość, że zawsze rodzi się więcej chłopców niż dziewczynek, ale kobiety żyją dłużej. W zestawieniu z kohortami wiekowymi na Śląsku występują różne anomalie, np. na Osoblažsku jest znacznie wyższy udział mężczyzn w wieku 15-64 lat niż kobiet. Wynika to z niekorzystnych warunków życia na obszarach wiejskich, gdzie mężczyźni znajdują lepsze zatrudnienie, a kobiety przenoszą się do miast. Sytuacja ta dodatkowo wpływa na rozwój całego terytorium. Samotni mężczyźni często decydują się na wspólne spędzanie wolnego czasu w pubach, pijąc alkohol. Struktura wiekowa jest również zniekształcona w mniejszych miejscowościach, w których znajdują się domy spokojnej starości. Kolejna anomalia przejawia się w miastach, w których w latach 50-tych XX wieku powstały duże osiedla mieszkaniowe, gdzie miasto tzw. młodych stało się miastem starszych (Havířov).

R ozmieszczenie ludności według poszczególnych wyznań było nierównomierne, związane z atrakcyjnością miejscowości, stopniem jej uprzemysłowienia, ale także ze specyfiką jej rozwoju historycznego. Najliczniejszą grupę stanowili katolicy, którzy zamieszkiwali całe terytorium, w tym północno-wschodnie Morawy; w największym skupieniu występowali na zachodnim Śląsku, zamieszkałym zarówno przez Niemców, jak i Czechów. W 1869 r. ponad 99 % katolików znajdowało się w powiatach Opava-Venkov i Jeseník, nieco mniej w regionie Krnova, gdzie w okręgu sądowym Albrechtice znajdowała się również większa gmina luterańska. Katolickie było morawskie Mistecko, Novojicko, a nawet podzielone w 1896 r. śląskie Bílovecko, a w 1901 r. Frydek. Do katolickich dzielnic należało uprzemysłowione Fryštacko z 8% ludnością luterańską. Również w miastach statutowych Opava i Frydek większość stanowili katolicy (92-94%), uzupełniani przez niewielki odsetek protestantów, ale większą obecność Żydów. Wyjątkowy skład powstał w ustawowym mieście Bílsko, gdzie najmniejsza liczba katolików stanowiła niecałą połowę ludności, z tendencją do wzrostu, 40% protestantów i 12-16% Żydów.

Od czasu pokoju westfalskiego (1648 r.) na Śląsku mogli mieszkać protestanci. Parafie ewangelickie koncentrowały się głównie w powiatach bielskim i cieszyńskim, przy czym ważnym ośrodkiem było miasto Cieszyn, gdzie odsetek protestantów wzrósł na początku XX wieku do 42%. Do 46% protestantów było obecnych w powiecie jablunkovskim, ponad 30% we frydeckim. Protestancka strefa osadnicza rozciągała się dalej w okręgach sądowych Skočov i Bílsko. Na Morawach wyznawcy ci mieszkali głównie w okręgach sądowych Fulnek i Nový Jičín. W XVI w. Żydzi byli stopniowo wypędzani ze Śląska, a do 1752 r. na Śląsku Austriackim mogło mieszkać 119 tolerowanych rodzin żydowskich. Pełny rozwój życia żydowskiego nastąpił od drugiej połowy XIX wieku. Gminy wyznaniowe powstawały w Opawie, Krnovie, Cieszynie, Ostravie (dla morawskich i śląskich Żydów z okolicznych miejscowości), podobnie we Frydku i Mistku. Stowarzyszenia religijne powstały w Jeseníku, Vidnavie, Bruntalu, Městě Albrechtice, Jablunkovie, Příbořu. Wspólnota religijna w Osoblazie miała długą ciągłość.

I. Republika wiązała się z szeregiem zmian w pozycji kościołów w sferze publicznej i w sądownictwie. Znacząco wzrosła liczba tzw. katolików metrykalnych, nie praktykujących już wiary, o podobnych tendencjach można mówić wyznawców judaizmu. Ze szkół zniknęły krzyże, a nauczanie i jego zakończenie nie zaczynało się już i nie kończyło modlitwą. Zgodnie z tzw. ustawą o małych szkołach z 1922 r. nauka religii w szkołach była relatywnie obowiązkowa dla dzieci, których rodzice należeli do uznanych przez państwo Kościołów. W dziedzinie prawa małżeńskiego nastąpiła pewna liberalizacja - nadal dopuszczalne były rozwody i separacje, a obok małżeństw kościelnych praktykowano małżeństwa cywilne. Kościół katolicki musiał dopuścić pochówki przez spalenie. W grudniu 1918 r. czescy protestanci połączyli wyznanie augsburskie (luterańskie) i helweckie (kalwińskie) w jeden Kościół Ewangelicki Czeskobraterski, który chciał się oprzeć na swoim dziedzictwie narodowym. Protestanci niemieccy utworzyli w 1919 r. na bazie luteranizmu samodzielny Niemiecki Kościół Ewangelicki w Czechach, na Morawach i Śląsku. W wyniku przesunięcia granic zwiększył się udział protestantów w tradycyjnych ośrodkach po czeskiej stronie, przede wszystkim w okręgu sądowym Jablunkov i Český Těšín, ale także w rejonach Albrechtic, Krnova, Bohumina, Frydka, Fryštatu i Vítkova. W rejonie Jablonkova było więcej protestantów niż katolików. Morawskie kongregacje zostały zachowane. Nowy Kościół Czechosłowacki rozprzestrzeniał się na kolejnych terenach, których centrum stało się przemysłowe Bohumínsko z prawie 10% ludności, ale przede wszystkim górniczy okręg sądowy Śląskiej Ostrawy, gdzie 27% ludności należało do tego Kościoła, kilka tysięcy było w rejonach Frydka, Fryštatu, setki w Příborze, Opavie, Klimkovicach, w sumie ponad 25 500 osób.

Największe skupisko osób niereligijnych powstało w dzielnicach Morawska i Śląska Ostrawa (7-8 %), które stanowiły epicentrum całej aglomeracji ostrawsko-karwińskiej; znajdowały się tu liczne instytucje oświatowe, administracyjne i kulturalne oraz duże skupisko robotników. Około 2% osób niereligijnych było obecnych w Bohumínsku, Českotěšínsku, Klimkovicku. Morawska Ostrawa stała się najważniejszym ośrodkiem judaizmu, w którym funkcjonowała trzecia co do wielkości żydowska gmina wyznaniowa na ziemiach czeskich, organizująca szereg imprez państwowych, a także Światowy Kongres Syjonistyczny.

Po II wojnie światowej na całym terytorium zauważalny jest spadek liczby katolików, przede wszystkim w regionie ostrawskim i karwińskim, gdzie katolikami było nieco ponad 70% ludności. Najbardziej katolickim regionem pozostał Hlučín z 98% członków kościoła. Mniej niż 50% katolików tradycyjnie znajdowało się w Českým Těšínie, który pozostał głównym ośrodkiem protestantów (47%). Więcej protestantów mieszkało również w na Karvinsku (14 %), Novojicku (7,2 %), Vítkovsku (6,6 %), około 5% zanotowano na Bruntálsku, Krnovsku, Jesenicku, Rýmařovsku oraz ogólnie nastąpił znaczny spadek liczby protestantów (z 123 866 do 88 829). Z drugiej strony nastąpił napływ nowych członków do Kościoła czechosłowackiego, najwięcej w Ostrawie (17,3%), ponad 7% na Karwinsku, Jesenicku, Krnovsku, Bruntálsku, mniej na Bílovecku. Zaskakująco zmniejszyła się liczba osób niereligijnych, być może w wyniku wypędzenia Niemców i eksterminacji Żydów, ale ponad 5% pozostało w Ostrawie, około 3% w rejonach Bilovca i Krnova, we wszystkich innych jednostkach administracyjnych ateiści byli reprezentowani przez 1,2-2,5%. Coraz więcej było członków innych kościołów, np. prawosławnego. Ze statystyk nie da się wywnioskować, jak na tę sytuację "pracował" nowy reżim związany z przewrotem lutowym 1948 r. i zwycięstwem komunistów, który był ściśle ateistyczny.

J ednym z procesów, który jest bardzo dyskusyjny, jest twierdzenie, że zmniejsza się liczba wiernych. Co można poprzeć danymi z SLDB z lat 1991-2011. Należy zauważyć, że wskazanie wyznania było pytaniem dobrowolnym, którego duża liczba osób nie wypełniła, ponieważ uważa te dane za informacje czysto prywatne, którymi nie czuje potrzeby dzielić się z opinią publiczną (w 2011 roku 44,7% mieszkańców Republiki Czeskiej nie odpowiedziało na to deklaratywne pytanie). Niemniej jednak widać, że terytorium Śląska Czeskiego charakteryzuje się wyższą religijnością niż przeciętny region Czech, w 2011 roku 28,4% obywateli zadeklarowało się jako wierząych, 28,2% jako niewierzących (bez wyznania) i 43,4% nie udzieliło odpowiedzi. Z wyżej wymienionych osób wierzących 35% mieszkańców Śląska Czeskiego było bez przynależności kościelnej.

Badania socjologiczne pokazują, że tradycyjna wiara w Boga nie jest zbyt rozpowszechniona w dzisiejszym społeczeństwie czeskim. Nie oznacza to jednak, że Czesi są całkowicie ateistyczni, jak twierdzą niektórzy badacze, powierzchownie interpretując dane. Wiara w zjawiska nadprzyrodzone i religijne jest w czeskim społeczeństwie powszechna i dość popularna. Większość ludzi nie ma problemu z wiarą w zdolności mistyków, wyroczni i uzdrowicieli lub w działanie amuletów i horoskopów. Ludzie powszechnie wierzą, że niektórzy uzdrowiciele mają zdolności uzdrawiające od Boga, niecałe 50% respondentów reprezentujących dorosłą populację Republiki Czeskiej w ankiecie ISSP z 2008 r. (Hamplová, 2010).

Kościół rzymskokatolicki jest największą organizacją religijną w Republice Czeskiej, która według SLDB w 2011 r. zrzesza ponad 1 mln wiernych. Drugim co do wielkości jest Ewangelicki Kościół Czeskobraterski (51 858 osób), a trzecim Czechosłowacki Kościół Husycki (39 229). Wszystkie te kościoły doświadczyły spadku od 1991 roku, jedną z przyczyn są stosunkowo starsi członkowie tych trzech kościołów. Z drugiej strony mniejsze kościoły ewangeliczne i charyzmatyczne kościoły (np. Jedność Braterska, Kościół Braterski i Kościół Apostolski) miały korzystniejszą strukturę wiekową i również doświadczyły wzrostu liczby członków.



Kościoły mają również znacznie różniące się dane w raportach członkowskich w swoich rejestrach. Pomimo stwierdzonego spadku liczby wiernych, którzy formalnie zadeklarowali zinstytucjonalizowaną lub niezinstytucjonalizowaną wiarę, reprezentatywne badania socjologiczne wskazują na względną stagnację odsetka respondentów uczęszczających na nabożeństwa religijne przynajmniej raz w miesiącu w latach 1993-2008, na poziomie około 10%. Wskaźnik ten jest ogólnie uważany za dokładniejszy wskaźnik religijności, pomimo pewnych ograniczeń wynikających z faktu, że niektóre kościoły kładą mniejszy nacisk na uczestnictwo w nabożeństwach (Hamplová, 2010).

Pomimo powyższych problemów interpretacyjnych, zasadne jest zbadanie zróżnicowań przestrzennych w oparciu o dane z BDL 2011, gdzie na terenie Śląska Czeskiego zidentyfikowano następujące fakty:

Najwyższe odsetki osób bez wzynania odnotowano w Jeseníku (w obu podregionach powyżej 35%) i Ostrawie (32,6%).

Największa koncentracja wiernych jest w regionie Hlučínskim (47,1%), Opawskim (27,3%) i na Śląsku Cieszyńskim (29,0% wiernych jest głównie w regionie Jablonkowskim), te obszary charakteryzowały się najwyższym odsetkiem rodzimych mieszkańców.

Największy odsetek wyznawców religii rzymskokatolickiej jest w regionie Hlučínskim i Jablonkovskim (ok. 70-90%), w gminach klina opawskiego i morawskiego odsetek ten wynosi przeważnie 50-70%.

Bardziej znaczący odsetek wiernych, którzy nie identyfikują się z żadnym kościołem, jest w rejonie Jeseníka (w niektórych gminach ponad 40%), podczas gdy w gminach Ostrawy, Karwiny i morawskiego klina ten odsetek wynosi najczęściej 30-40%.

Szczególnym przypadkiem są wierni Śląskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Są oni skoncentrowani prawie wyłącznie w Republice Czeskiej w gminach Třinec i Těšín, ich udział jest mniej więcej między 10-40%. Jest to największy kościół luterański w Republice Czeskiej. Zrzesza wiernych zarówno narodowości czeskiej, jak i polskiej.

T rudno jest dokładniej określić reprezentację poszczególnych narodowości w ludności Śląska Austriackiego i północno-wschodnich Moraw do pierwszej wojny światowej, ponieważ dopiero od 1880 roku spisy powszechne mierzyły tzw. język wernakularny, który był tylko bardzo nieprecyzyjnym wyrażeniem pochodzenia etnicznego. Był on rozumiany jako język używany w zwykłych kontaktach publicznych. W obliczu nasilających się konfliktów narodowościowych, dużej liczby ludności nieuświadomionej etnicznie oraz częstych nacisków ze strony administracji publicznej i pracodawców na rejestrację języka niemieckiego, wyniki były jedynie przybliżone. W 1880 roku prawie 100% ludności zachodnio-śląskich powiatów Jeseník, Bruntál i Krnov stanowili Niemcy i taka sytuacja utrzymywała się w całym badanym okresie. Region opawski (z wyjątkiem miasta Opawy), region Bílovec i region Novojicko stanowiły strefę przejściową, w której około połowa mieszkańców posługiwała się językiem niemieckim, a połowa czeskim. W miejscowościach Místecko i Frýdek, łącznie z miastem statutowym Frýdek, ponad cztery piąte ludności zameldowało się jako Czesi. Podobną przewagę ludności polskiej odnotowuje się w regionie cieszyńskim i bielskim (z wyjątkiem miasta Bílsko).

Jeżeli przyjrzymy się rozwojowi w poszczególnych częściach regionu, to najmniejsze zmiany aż do pierwszej wojny światowej można znaleźć na zachodnim Śląsku, w powiatach Jeseník, Bruntál i Krnov, gdzie tylko pojedyncze osoby, a najczęściej w Krnovie, trwale twierdziły, że mówią innym językiem niż niemiecki. Nieco inaczej sytuacja wyglądała w sąsiednim regionie opawskim, gdzie ludność czeska początkowo o kilka punktów procentowych przewyższała ludność niemiecką, przy czym udział ten stopniowo wzrastał. Po wydzieleniu regionu Bílovca jako samodzielnego okręgu politycznego stało się jasne, że przewagę ludności czeskiej zapewnia ta część regionu z udziałem 2/3. Inaczej jednak było w stolicy Śląska Austriackiego - Opavie, siedzibie administracji prowincji, wielu urzędów, szkół i stowarzyszeń, gdzie Niemcy stanowili zdecydowaną większość, a tylko co dziesiąta osoba zapisana była po czesku i co dwudziesta po polsku. W kolejnych spisach wzrastał odsetek zapisanych na język niemiecki, malał na czeski, a do I wojny światowej język polski prawie całkowicie zanikł.

Ludność morawskiego powiatu Nový Jičín miała mieszany charakter. Ludność niemiecka utrzymała lekką przewagę aż do wojny, głównie dzięki niemieckojęzycznej ludności okolic Fulneka (Nový Jičín, Fulnek), podczas gdy w regionie příborskim przeważali Czesi. Chociaż udział uczących się języka niemieckiego nieznacznie się zmniejszał, przeważali oni przez cały okres (w 1880 stosunek wynosił: 57,1% : 42,8%; w 1910: 53,0% : 46,8%).

Największy udział ludności czeskiej był w regionie Místek (1880 = 88,7%); początkowo udział ten nieco się zmniejszył, ale powstanie samodzielnego okręgu politycznego Morawskiej Ostrawy pokazało, że było to spowodowane rozwojem w tej najbardziej uprzemysłowionej części regionu. Jeżeli w rejonie Místek 93,2% mieszkańców zadeklarowało w spisie przedwojennym, że zna język czeski, to sytuacja była o wiele bardziej skomplikowana w regionie morawsko-ostrawskim, gdzie głównie w wyniku imigracji, ale także w wyniku germanizacji przeprowadzonej wraz z otwarciem niektórych zakładów, np. Huty Vitkovíce, udział etnicznych Niemców wzrósł do prawie dwóch piątych, a Polaków do ponad jednej dziesiątej. Obok regionu Mistek najsilniejszą pozycję miała ludność czeska we Frydku. W frydeckim okręgu sądowym w 1880 roku jego udział wynosił 97,5%. Po utworzeniu samodzielnego okręgu politycznego, do którego należały również silnie dotknięte imigracją górskie miejscowości wokół ówczesnej Polskiej (Śląskiej) Ostrawy, zmniejszyła się liczba ludności czeskiej na rzecz Niemców (1910 = 7%) i głównie Polaków (1910 = 14,8%). Jednak germanizacja najbardziej dotknęła miasto państwowe Frydek, gdzie w 1880 roku jeszcze cztery piąte mieszkańców podawało się za Czechów, a tylko niecała jedna dwudziesta za Niemców, przy czym odsetek Czechów cały czas malał i przed wojną ich reprezentacja wynosiła tylko dwie piąte.

Region Fryštát był całkowicie zdominowany przez ludność słowiańskojęzyczną z ponad połową Polaków i ponad jedną trzecią Czechów. Szczególnie pod koniec XIX wieku na ten obszar górniczy oddziaływała imigracja, przede wszystkim z Halicza, ale także umacnianie się polskiego ruchu narodowego, tak że przed wojną ludność polska stanowiła dwie trzecie mieszkańców, a tylko co czwarty mieszkaniec twierdził, że jest Czechem.

Skład etniczny w powiecie cieszyńskim był najbardziej skomplikowany, również ze względu na narodowość miejscowej ludności. W spisie powszechnym z 1880 r. ponad połowa polskiej grupy etnicznej (52,9%) stopniowo zwiększała się do trzech czwartych ogółu w 1910 r. (76,8%), wzrósł też odsetek Niemców; przyczynił się do tego tzw. ruch Ślązaka kierowany przez Josefa Koždona, który połączył ideę narodowości śląskiej ze skłonnością do niemieckości. Proporcjonalnie zmniejszył się udział Czechów (z 39,1% do zaledwie 6,2%), ale było to spowodowane przede wszystkim podziałem frydeckiego okręgu sądowego na początku XX wieku. Największa reprezentacja polskiej grupy etnicznej znajduje się w powiecie Bílsko (Bielsko) (83,5% w 1880 r.), co kontrastowało z miastem statutowym Bílsko, które przedstawiało się jako miasto niemieckie ze stosunkowo niewielką, bo tylko 15%, mniejszością polską.

Rozwój etniczny Śląska Austriackiego i obejmującego go klina morawskiego w ostatnich dziesięcioleciach XIX i na początku XX wieku charakteryzuje się dominacją niemieckiej grupy etnicznej na zachodzie i słowiańskiej grupy etnicznej na wschodzie, przy czym istotne zmiany zachodzą w uprzemysłowionym regionie ostrawsko-karwińskim.

Z 427.000 osób znajdujących się w granicach powiatu cieszyńskiego w 1910 roku, 54,8% posługiwało się językiem polskim, 27,1% czeskim i 18,1% niemieckim. Na mapie gminy z przewagą wspólnego języka polskiego zaznaczono na niebiesko, gminy z przewagą wspólnego języka czeskiego na zielono, a niemieckiego na czerwono. Proporcje innych języków w każdej miejscowości są przedstawione za pomocą kreskowania, a mapie towarzyszy legenda objaśniająca. Oprócz Cieszyna pokazuje również sytuację językową poza jego granicami, np. w powiecie Morawska Ostrawa.

Austriackie dane dotyczące języków zamieszkania z 1910 roku nie powinny być mylone z danymi dotyczącymi rzeczywistej orientacji narodowej osób przeprowadzających spis. Znaczna część ówczesnych mieszkańców Cieszyna była etnicznie obojętna. Należałoby na przykład zapytać, czy za Polaków należy uznać także licznych zwolenników Ruchu Ziemi Śląskiej (proporcje zwolenników ruchu w ludności poszczególnych gmin cieszyńskich pokazane są w postaci żółtych linii na diagramach kołowych na mapie). Ślązacy posługiwali się w większości mieszaną gwarą cieszyńską z przewagą polskich elementów językowych i dlatego zwykle odnotowywano ich jako posługujących się polską gwarą. Nie uważali się jednak za Polaków. Podkreślali, że ich rodziny często od pokoleń mieszkały w cieszyńskiej części Śląska. Prawdziwych Polaków widzieli w rzeszach biednych polskich emigrantów, którzy przed I wojną światową przybywali do uprzemysłowionych cieszyńskich wsi, gdzie znajdowali zatrudnienie w otwieranych naprędce nowych kopalniach węgla, hutach i zakładach przemysłowych.

Migracja przybrała rozmiary, które trudno sobie dziś wyobrazić. Z 427 000 osób obecnych w 1910 roku ponad 101 000, czyli 27,3%, nie miało uznanej przynależności narodowej w pierwotnych granicach województwa cieszyńskiego. Spis uświadomił Ślązakom to, że wśród migrantów rzeczywiście przeważają Polacy, głównie z sąsiedniej Hałyczy. Do Cieszyna, Moravskiej Ostravy i innych północnomorawskich gmin trafiali jednak także Czesi, Słowacy, Żydzi i w niemałej liczbie Niemcy. Statystycy austriaccy udokumentowali pochodzenie terytorialne imigrantów według dominujących języków wspólnot domowych, z których przybyli. W trzech uprzemysłowionych powiatach, które przed I wojną światową były najbardziej dotknięte migracją (dwa śląskie powiaty frysztacki i frydecki oraz powiat Morawska Ostrawa), w 1910 roku mieszkało już 332 000 osób. Jednak nawet połowa z nich nie miała uznanej przynależności narodowej. Pierwotni, rdzenni mieszkańcy stanowili na tych obszarach zaledwie 166 tys., tj. 49,9%. Natomiast w powiatach galicyjskich i śląskich z przeważającym językiem polskim jako językiem komunikacji (np. Biała, Bochnia, Chrzanów, Wadowice i Wieliczka) przynależność narodową posiadało 25,7%, w powiatach morawskim i śląskim z przeważającym czeskim językiem 12,9% i wreszcie w powiatach morawskim, śląskim lub galicyjskim z przewagą niemieckiego języka miejskiego 10,6% obecnych.

Porównanie wyników spisu z 1910 roku ze spisem z 1880 roku wskazuje na podstawową tendencję w rozwoju demografii regionu Těšína /Cieszyna w badanym okresie. Stały wzrost populacji tej ziemi koronnej był w dużej mierze spowodowany imigracją do uprzemysłowionych wiosek. Znalazło to odzwierciedlenie w gwałtownym wzroście gęstości zaludnienia, a jednocześnie w drastycznych zmianach w składzie społecznym i językowym ludności Cieszyna. Podczas gdy w Cieszynie zmniejszyła się liczba osób posługujących się językiem czeskim, wzrosła liczba osób posługujących się językiem niemieckim lub polskim. Przykładem są wyniki dla największego miasta regionu - Cieszyna. W 1880 roku mieszkało tam 12 294 osób, z czego 49,6% posługiwało się językiem niemieckim, 36,6% polskim, a 13,9% czeskim. W 1910 r. liczba ta wynosiła już 21 850 osób, z czego 60,7% posługiwało się językiem niemieckim, 31,3% polskim i tylko 6,5% czeskim.

Konferencja nie zajmowała się memorandum stron niemieckich. Choć w przypadku Cieszyna było to de iure terytorium czeskie lub czechosłowackie, cieszyńscy Polacy od końca 1918 roku zabiegali o jego przyłączenie do Polski. Na konferencji pokojowej w Paryżu długo dyskutowano o nowej granicy państwowej między Czechosłowacją a Polską. Dyplomacja czechosłowacka argumentowała na gruncie państwowo-prawnym, gospodarczym, a zwłaszcza transportowym. Jednocześnie jednak udało jej się skutecznie podważyć polską argumentację, głównie etnograficzną, opartą na twierdzeniu o bezspornej przewadze ludności polskiej na większości terytorium Cieszyna. Do Cieszyna przybyła z Paryża międzynarodowa komisja, której zadaniem było przygotowanie warunków do przeprowadzenia lokalnego głosowania ludowego, plebiscytu. 28 lipca 1920 r. na konferencji w Paryżu dokonano podziału spornego terytorium między Polskę i Czechosłowację, ustalając obowiązujące do dziś granice państwowe. Oprócz Cieszyna konferencja pokojowa zadecydowała również o granicach państwowych Czechosłowacji i Polski na dwóch innych spornych obszarach granicznych w północnej Słowacji. Zanim komisja międzynarodowa opuściła Cieszyn, 10 sierpnia 1920 roku na cieszyńskim rynku uroczyście przekazała administrację przyznanych części Cieszyna, Oravy i Spiša władzom czechosłowackim i polskim.

T worzenie się narodu czeskiego na pruskim regionie Hlučín zakończyło się dopiero w 1920. Na obszarze północnego Cieszyna i Morawskiej Ostrawy w wyniku gwałtownej industrializacji, której liderami byli austriaccy i pruscy przedsiębiorcy niemieccy, następowała masowa germanizacja, której sprzyjała znaczna imigracja nieświadomych etnicznie polskich Galicjan. Po powstaniu Czechosłowacji część Polaków wyjechała do nowo powstałej ojczyzny, a element czeski w niektórych mikroregionach został wzmocniony przez przyjazd czeskich urzędników. Nowe państwo utraciło połowę Cieszyna i odzyskało Hlučín. Czechosłowacja charakteryzowała się znaczną heterogenicznością narodową, przy czym mniejszościowe ustawodawstwo czechosłowackie gwarantowało naturalny rozwój wszystkich grup etnicznych. W przeciwieństwie do praktyki statystycznej imperium carskiego, narodowość w spisie powszechnym ustalano na podstawie wskazania języka ojczystego. Dla Żydów, bez względu na język ojczysty, stworzono specjalną kategorię narodowości żydowskiej. Rozróżniano między Żydami deklarującymi narodowość żydowską a Żydami wyznającymi judaizm (religię żydowską). Czynnikiem decydującym była tak zwana narodowość czechosłowacka według idei, która powstała w XIX wieku. Reprezentowała ona jeden naród czechosłowacki z dwoma oddziałami (czeskim i słowackim). Był to sztuczny konstrukt niezbędny do uznania nowego państwa, np. podczas negocjacji pokojowych po zakończeniu I wojny światowej.

Porównując sytuację u schyłku istnienia Cesarstwa Austro-Węgierskiego (spis z 1910 r.) z sytuacją w nowym państwie (spis z 1921 r.), stwierdzamy, że na Śląsku Czeskim wzrastała liczba Niemców, Czechów i Polaków, przy czym przeważali Niemcy (46%), Czesi i Polacy mieli prawie takie same proporcje (Czesi 28%, Polacy 26%). Pierwsza Republika zmieniła swoją dominację - 48,4% ludności zarejestrowało w spisie powszechnym swoją narodowość czechosłowacką, liczba Niemców nieznacznie się zmniejszyła, ale ich udział spadł do 39,1%. Największa zmiana nastąpiła w przypadku Polaków, wśród których była również pewna liczba Galicjan, którzy zadeklarowali nową narodowość, wielu z nich wyjechało do ojczyzny, inni nie uzyskali nowej narodowości i zostali zarejestrowani jako cudzoziemcy, co w sumie doprowadziło do zauważalnego spadku i powstania mniejszości reprezentowanej przez zaledwie 11,8% ludności. Mniej niż jeden procent reprezentował inne narodowości. Żydzi stali się w przeważającej mierze ludnością miejską, z tendencją do migracji do miast i wyjazdów za granicę. Do miast z większą społecznością żydowską należały Český Těšín, Nowy Bogumin, Frysztat, Morawska Ostrawa.

Utrzymała się wieloletnia, wielowiekowa przewaga Niemców na zachodnim Śląsku, gdzie stanowili do 97,8% ludności, a Czesi stanowili 1,6% (powiaty Jeseník, Bruntál, Krnov). W regionie opawskim zaznaczyła się lekka przewaga niemieckiej grupy etnicznej nad czeską (51,2% Niemców, 48,6% Czechów). We wszystkich pozostałych śląskich powiatach i na północno-wschodnich Morawach przeważała ludność czeska, a udział mniejszości niemieckiej wynosił od 5,3% we Frydku do 31,7% w regionie Bílovec. Polacy byli skkoncentrowani się w regionie Český Těšín (Czeskiego Cieszyna). Największe skupisko znajdowało się w powiecie Český Těšín, gdzie stanowili większość, gdzie indziej tylko różnie liczną mniejszość. Nieliczni byli też Rosjanie i Białorusini, Węgrzy i Słowacy. Do 1930 r. wzrosła liczba i udział narodowości czechosłowackiej, podczas gdy liczba narodowości niemieckiej pozostała bez zmian, a narodowość polska wykazała niewielki wzrost.

W czasie II wojny światowej nastąpiła znaczna germanizacja i depopulacja ludności oraz ponowne ludobójstwo Żydów i Romów. Wpływ na Śląsk był bardziej niszczący niż na Czechy i Morawy. Po wojnie kompromisowo rozwiązano problem obywateli niemieckich (w czasie wojny mężczyźni stali się żołnierzami Wehrmachtu) w Hlučínie i posiadaczy tzw. volkslisty w Cieszynie. Powojenne wypędzenie Niemców doprowadziło do zaburzenia dotychczasowego składu narodowościowego regionu, a na Śląsku Zachodnim stopniowo osiedlali się Czesi z głębi kraju. W okresie tzw. socjalistycznej industrializacji nastąpił wzrost imigracji Słowaków i Romów, zwłaszcza do Ostrawy i Karwiny. Spis powszechny z 1950 roku odnotował najgłębszą i najbardziej fundamentalną transformację strukturalną warunków narodowościowych i językowych w Czechosłowacji w historii. Udział ludności czeskiej na Śląsku wzrósł do 86,3%, natomiast ludność niemiecka w wyniku wypędzenia zmniejszyła się do 1,1%. Znacznie zmniejszyła się polska grupa etniczna do 7,9%. Nowym, nasilającym się elementem była dynamiczna imigracja Słowaków, którzy stanowili mniejszość liczącą 30 tys. osób.



Zmiana reżimu politycznego po 1989 roku nie znalazła zbyt szczęśliwego odzwierciedlenia w praktyce spisowej państwa, które w spisie z 1991 roku wprowadziło nowe rubryki - narodowość morawską i śląską. Nastąpiły również zmiany administracyjne i samorządowe, które uniemożliwiają porównywanie mniejszych jednostek terytorialnych i zamieszkującej je ludności. Dlatego można wymienić tylko podstawowe tendencje rozwojowe. Nadal rosła liczba ludności czeskiej, której udział wynosił prawie 90%, mniejszość polska zmniejszyła się liczebnie i udziałowo do 3,2%, natomiast dość dynamicznie rosła reprezentacja Słowaków (5,2%). Mniejszość niemiecka prawie zanikła, stanowiąc mniej niż pół procenta ludności, inne narodowości stanowiły 1,5% ogółu.

P rzed 1869 r. migracja na Śląsk Austriacki i północno-wschodnie Morawy nie była jeszcze bardzo silna, ale główne obszary imigracji - powiaty polityczne Frysztat i Místek - były już widoczne. W powiecie frysztackim powoli przybywało robotników do rozwijającego się zagłębia węglowego. kopalnie w okolicach Polskiej Ostrawy, ewentualnie w rejonie Karwiny i w powiecie Místek aż do obszaru przemysłowego tworzącego się wokół miasta Morawska Ostrawa. Większość imigrantów pochodziła oczywiście ze Śląska (w przypadku powiatu Frysztat) i Moraw (w przypadku powiatu Místek), ale były też osoby z krajów sąsiednich, w obu powiatach stanowiły one 15% ludności. W powiecie frysztackim w 1869 r. największy udział mieli imigranci z Moraw (prawie 44%), ale kolejne 32% imigrantów z regionów poza Śląskiem pochodziło z krajów niemieckich, około 11% z Czech i niecałe 8% z Galicji. Wynikało to w pewnym stopniu z bliskości pewnych terytoriów, np. pruskiego Śląska. Liczby te nie były jednak wysokie. 44% imigrantów z Moraw w powiecie frysztackim liczyło 2 228 osób, a z krajów niemieckich (prawdopodobnie głównie z pruskiego Śląska) 1 625 osób.

W pozostałych powiatach reprezentacja osób z innych krajów nie przekroczyła progu 10%, a większość z nich stanowili imigranci z krajów sąsiednich. Nawet w powiecie bruntalskim całkowicie przeważali imigranci z Moraw (prawie 72%), z którymi region bruntalski bezpośrednio sąsiadował. W powiatach Jeseník i Krnov przeważali natomiast imigranci z krajów niemieckich (głównie z pruskiego Śląska). W dzielnicy Bílsko największy odsetek "obcokrajowców" stanowiły ponownie osoby, które utożsamiały swoją tzw. przynależność domową z rejonem Galicji (61,1%). Generalnie istniał pewien naturalny ruch transgraniczny, który był tym łatwiejszy, że w przypadku Moraw i Śląska była to raczej granica formalna. Nieco inaczej wyglądała sytuacja w miastach, zwłaszcza w tak ważnym mieście jak Opawa, centrum austriackiego Śląska. Mieszkańcy z przynależnością domową spoza Śląska stanowili nawet większość (54%). Również w tym przypadku pochodzili oni głównie z Moraw i ziem niemieckich. Oprócz kupców, rzemieślników itp. do Opawy przybywali licznie pracownicy administracyjni.

Do roku 1880 sytuacja nie uległa większej zmianie, chociaż do kopalń i hut w Karwinie i Ostrawie zaczęli w większym stopniu napływać ludzie z Galicji. Nie przewyższali oni liczebnie imigrantów ze Śląska i Moraw, ale w powiecie frysztackim było ich już 2 771 (osoby z narodową przynależnością do Galicji), a w powiecie Místek 2 255. Ogromny napływ galicyjskich imigrantów do przemysłu ciężkiego nastąpił tu zwłaszcza w latach 80. i 90. XIX wieku, co oczywiście miało ogromny wpływ na reprezentację osób obcej narodowości. W 1900 r. istniał już okręg polityczny Morawskiej Ostrawy, a w Galicji mieszkało 23 217 osób z prawem do mieszkania, co przewyższało liczbę osób z prawem do mieszkania na Śląsku (20 413), chociaż Śląsk nie tylko bezpośrednio przylegał do powiatu Morawska Ostrawa, ale powiat ten był dosłownie wetknięty w terytorium Śląska. Morawska Ostrawa była wówczas terytorium z największą reprezentacją osób spoza Moraw (59%). Nie oznacza to, że wszyscy z nich uważani byli za imigrantów. W rzeczywistości, dzieci imigrantów nabywały prawa przynależności domowej od swoich rodziców. Mimo tego nawet miasta Bílsko, Frýdek i Opawa nie miały takich proporcji "obcokrajowców", Opawa jedynie 28%. Jedynym powiatem, który mógł z nim z przymrużeniem oka ‘konkurować’ był Frysztat, w którym mieszkało 33% ludności, która deklarowała przynależność poza Śląskiem (44 694 osoby), z czego 29 329 pochodziło z Galicji (65,6%), a tylko 8 168 z Moraw (18,3%).

Morawska Ostrawa i Frysztat były powiatami charakteryzowanymi bardzo intensywną imigracją. Żaden z pozostałych okręgów politycznych Śląska Austriackiego i północno-wschodnich Moraw nie był nawet w małym stopniu porównywalny do powyższych. Wręcz przeciwnie, duża część z nich została w tym okresie dotknięta raczej emigracją. Dotyczyło to przede wszystkim niemieckojęzycznych powiatów Jesenik, Bruntál i Krnov, z których młodzi mężczyźni w wieku produkcyjnym wyjeżdżali głównie do Dolnej Austrii, zwłaszcza do Wiednia. Nie przyciągał ich przemysłowy obszar Ostrawy i Karwiny, przenosili się tam raczej ludzie z przedgórza Beskidów. Coraz więcej osób korzystało również z migracji wahadłowej, tzn. dojeżdżało do pracy w zakładach przemysłowych ze swoich stałych miejsc zamieszkania poza rdzennym obszarem przemysłowym. Stało się to jednak dopiero wraz z poprawą sytuacji transportowej, zwłaszcza dzięki powstaniu linii kolejowych.



Imigracja z Galicji osiągnęła szczyt na początku XX wieku (ok. 1902 r.), a następnie napływ ustał. Liczba ludności ustabilizowała się, a stopniowo Galicjanie uzyskali również prawa domowe w miejscowościach, w których się osiedlili. Tak więc do I wojny światowej liczba mieszkańców posiadających prawo przynależności nie wzrosła znacząco, a raczej uległa stagnacji. Najwięcej z nich mieszkało w dzielnicy Morawskiej Ostrawy (23 418), następnie w nowo utworzonym powiacie frydeckim (20 071), do którego przyłączono ważne ostrawskie ośrodki górnicze (Polska Ostrawa, Michálkovice itd.), mniej we Frysztacie (15 456), jednak było ich więcej niż w powiacie Bílskim (7394), który bezpośrednio sąsiadował z Galicją. Jeśli liczba osób o przynależności galicyjskiej wzrastała, to raczej poprzez urodzenia - narodziny nowych dzieci z przynależnością domową do Galicji od swoich ojców.

R ozmieszczenie ludności według narodowości oraz powstawanie mniejszości narodowych na terenie Śląska Czeskiego związane jest przede wszystkim z procesami migracji międzynarodowych, co odpowiednio interpretuje następujący model migracji łańcuchowej, skoncentrowany na wewnętrznej dynamice historycznych procesów migracyjnych. Model ten kładzie nacisk na nieformalne sieci społeczne (relacje, komunikacja) pomiędzy imigrantami i tubylcami, ale uwzględnia również relacje pomiędzy imigrantem a społeczeństwem przyjmującym, czyli to, jak imigrant jest akceptowany przez społeczeństwo; duży wpływ na ten fakt ma wzajemne podobieństwo wartości kulturowych i społecznych. Model opiera się na założeniu, że początkowym impulsem długotrwałego procesu migracyjnego, czyli osiedlania się migrantów, jest przede wszystkim migracja zarobkowa młodych ludzi, których głównym motywem jest gromadzenie oszczędności na terytorium o wyższych zarobkach lub lepszych możliwościach pracy. Oszczędności te chcą przeznaczyć na poprawę warunków życia po powrocie do domu. Po pewnym czasie niektórzy migranci wracają, ale inni osiedlają się na stałe w kraju przyjmującym. Castles i Miller (1993) opisują ten proces za pomocą poniższego czteroetapowego modelu:

1. czasowa migracja zarobkowa młodych pracowników i kontynuacja orientacji na kraj ojczysty;
2. przedłużenie pobytu i rozwój sieci wzajemnych relacji i więzi opartych na wspólnym pokrewieństwie lub wspólnych obszarach pochodzenia i potrzebie wzajemnej pomocy w nowym środowisku;
3. łączenie rodzin, rosnąca świadomość długoterminowego osiedlania się, rosnąca orientacja na kraj przyjmujący i powstawanie grup narodowych z własnymi instytucjami (stowarzyszenia, sklepy, kawiarnie);
4. stałe osiedlenie, które zależy od polityki rządu i zachowania ludności kraju przyjmującego, prowadzi albo do przyznania statusu prawnego i obywatelstwa, albo do wykluczenia i powstania trwałych mniejszości narodowych.

Na terenie Śląska Czeskiego zidentyfikowano kilka procesów tworzenia się mniejszości narodowych, np. tworzenie się mniejszości polskiej. Obecnie podobne procesy można zidentyfikować w podejściu Wietnamczyków i Ukraińców. Ponadto istnieją mniejszości, które opuściły swój kraj pochodzenia z powodu wojen i konfliktów w kraju ojczystym, np. Grecy po wojnie domowej w latach 1948-1949 osiedlili się głównie w Jesenikach. Ormianie wyjeżdżali w latach 1988-1994 podczas konfliktu wojennego z Azerbejdżanem i również kierowali się do Ostravy, ale te dane nie pojawiają się w SLDB. Chociaż w 2011 r. tradycyjne mniejszości narodowe (polska, słowacka, niemiecka) wykazały spadek w SLDB, to jednak stwierdzono wzrost liczby osób podających się za konkretną narodowość. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy była rosnąca liczba obcokrajowców przebywających w Republice Czeskiej na stałe lub długoterminowo. W szczególności w ciągu dekady wzrosła liczba osób z obywatelstwem ukraińskim i wietnamskim.

Od 1991 do 2011 roku na terenie powiatów całkowicie przeważała narodowość czeska, patrz poniższa tabela. W latach 2001-2011 dobrowolny charakter tego pytania został wprost zapisany w ustawie, co wpłynęło na interpretację wyników, jak również na możliwość wskazania w tych badaniach dwóch narodowości. Można stwierdzić, że długofalowa tendencja spadku liczby tradycyjnych mniejszości narodowych utrzymuje się, ale istnieje efekt braku wskazania narodowości, więc nie można jednoznacznie stwierdzić, czy proces ten uległ przyspieszeniu, czy też w rzeczywistości przebiega w mniej więcej tym samym tempie. Narodowość słowacka doświadczyła bardziej znaczącego spadku od czasu powstania niepodległych republik. Pewna liczba osób posiadających obywatelstwo słowackie wybrała obywatelstwo słowackie i powróciła do niepodległej Republiki Słowackiej, inni Słowacy wybrali obywatelstwo czeskie i pozostali w Republice Czeskiej. W 1991 r. w powiecie opawskim stwierdzono wyższy odsetek (11,2%) osób narodowości śląskiej, który następnie zmniejszył się do 2,5-2,8%. W innych powiatach narodowość śląska w latach 2001-2011 wynosiła poniżej 1%. Należy zwrócić uwagę, że w trakcie trwania każdego SLDB wzrastał udział opozycji nieokreślonych, który dla poszczególnych powiatów w 2011 r. wynosił od 20 do 28,3%. Jeśli przyjrzymy się rozkładowi tego udziału w podziale na gminy, to zaskakująco wysoki jest udział niewymienionych (do ponad 33,5%) w gminach Jesenice, co sugeruje albo niechęć ludności do wypełniania tych danych, albo mniejszą przynależność do tożsamości narodowej. Upadek tradycyjnych mniejszości na terenie Śląska Czeskiego potwierdzają również badania socjologiczne przeprowadzone w 2018 roku, które odwzorowały niższe potrzeby młodego pokolenia w zakresie identyfikacji z przynależnością narodową, wpływ globalizacji społeczeństwa przejawiający się w wymienianiu przez respondentów tożsamości europejskiej.

P rzyjazd cudzoziemców na teren Śląska Czeskiego związany jest z procesami migracji międzynarodowych. W teoriach modernizacji migracja jest sposobem na przeniesienie nadwyżki siły roboczej z gospodarek głównie rolniczych do sektora przemysłowo-miejskiego i jest uwarunkowana wzrostem ekonomicznym. Migracja zarobkowa (w poszukiwaniu wyższych zarobków) to przemieszczanie się z obszarów, gdzie występuje nadwyżka dostępnej siły roboczej do obszarów, gdzie występuje jej niedobór, czyli z obszarów wiejskich do miast i ich okolic. Obecnie jest to głównie tymczasowa i stała migracja zarobkowa obywateli słowackich i polskich. Kolejnym czynnikiem wpływającym na przyjazd obcokrajowców są bezpośrednie inwestycje zagraniczne międzynarodowych firm (np. budowa fabryki samochodów południowokoreańskiej firmy Hyundai w Nosovicach doprowadziła do wzrostu liczby Koreańczyków na tym terenie). Na terenie Śląska Czeskiego występuje relatywnie wyższy odsetek przedsiębiorstw przemysłowych należących do firm zagranicznych. Obecnie migracje zagraniczne nie mają większego wpływu na strukturę ludnościową na terenie Śląska Czeskiego.

Cudzoziemcy mogą przebywać na terenie kraju czasowo lub na stałe. Jeśli mieszkają tu tymczasowo, to czynią to bez konieczności ubiegania się o wizę, na podstawie wizy wjazdowej(krótkoterminowej, długoterminowej, dyplomatycznej, specjalnej), na podstawie zezwolenia na pobyt tymczasowy lub na podstawie nakazu opuszczenia kraju. Jeżeli cudzoziemiec ma stałe miejsce zamieszkania na terytorium Republiki Czeskiej, jest traktowany jak obywatel Republiki Czeskiej, tzn. nie musi mieć pozwolenia na pracę i nie jest w inny sposób ograniczony w wyborze zatrudnienia. Wyjątek stanowią zawody, w przypadku których, zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem Republiki Czeskiej, wymagane jest obywatelstwo. Zob. również ustawa nr 326/1999 Sb. o pobycie cudzoziemców na terytorium Republiki Czeskiej, z późniejszymi zmianami.

Wyświetlane dane są monitorowane przez Dyrekcję Służby Policji Zagranicznej Republiki Czeskiej poprzez statystykę obcokrajowców z dozwolonym pobytem w Republice Czeskiej na poziomie powiatowym (tzn. obcokrajowców z pobytem stałym na podstawie wizy na okres ponad 90 dni, liczba obcokrajowców z ważnym azylem nie jest tu uwzględniona).

W 1996 roku na terenie badanych powiatów przebywało 23 102 cudzoziemców. Na koniec 2019 roku nastąpił wzrost do 29 760 cudzoziemców, przy czym pod względem narodowościowym większość stanowili obywatele Republiki Słowackiej (9 742). Kolejną pod względem liczebności grupą byli obywatele Polski (5 739), a trzecią Wietnamczycy (4 473). Wzrost liczby obcokrajowców był spowodowany wzrostem gospodarczym, zwłaszcza w okręgu Ostrawa-Miasto. W 1996 r. udział Ostravy we wszystkich badanych powiatach wynosił 35%, tyle samo co w powiecie karwińskim, ale w 2019 r. udział Ostravy wzrósł do 41%, podczas gdy udział powiatu karwińskiego spadł do 24%. Spadek liczby obcokrajowców w powiecie karwińskim wynikał głównie z zamknięcia kopalń, które zatrudniały więcej polskich górników. Liczba obcokrajowców wzrosła również w powiecie frydecko-misteckim, co było spowodowane przede wszystkim budową fabryki samochodów w Nosovicach. Dane te nie uwzględniają codziennych dojazdów pracowników transgranicznych (tzw. pendlerów), którzy dojeżdżają do kopalń na czeskim Śląsku. Na przykład, autobus z polskimi pracownikami regularnie jeździ do firmy Husqvarna Manufacturing CZ s.r.o., która znajduje się we Vrbnie pod Pradědem. Jest to dawna fabryka formowania tworzyw sztucznych, która została kupiona przez szwedzką firmę.

Istotną część cudzoziemców stanowią również osoby o wysokich kwalifikacjach (naukowcy, badacze pracujący na uczelniach i w instytutach badawczych, doktoranci), kadra zarządzająca firm zagranicznych. Studenci uczelni wyższych i szkół średnich. Rodziny i dzieci cudzoziemców pracujących na czeskim Śląsku. Z wyżej wymienionych powodów w Ostrawie powstają przede wszystkim przedszkola, szkoły podstawowe i średnie z wykładowym językiem angielskim, a także programy studiów wyższych w języku angielskim.

R egion Jeseník. Ze względu na swój charakter cały obszar charakteryzuje się niską gęstością zaludnienia. Funkcja mieszkaniowa obszaru jest bardzo słaba i jest to głównie budownictwo w domach jednorodzinnych z wyjątkiem miast Bruntál, Jeseník, Krnov, Rýmařov, Vrbno pod Pradědem. Na tym obszarze nie obserwuje się znaczącego wzrostu terenów mieszkaniowych i komercyjnych. Ludność zamieszkująca ten obszar ma znaczny udział komponentu allochtonicznego (tj. odsetek osób, które się tu nie urodziły), co świadczy o niestabilności osadnictwa, a tym samym o pewnym słabszym powiązaniu z otoczeniem. Jest to obszar o niskim odsetku dzieci, ale także o niskim odsetku osób starszych, na co wpływa niższa średnia długość życia (zwłaszcza kobiet, ale także mężczyzn). Obszar ten charakteryzuje się również wyższą częstotliwością występowania zagrożeń społecznych i ekonomicznych, które wynikają z niższych wskaźników aktywności ekonomicznej ludności, wzrostu stopy bezrobocia, zmniejszenia liczby miejsc pracy na tym terenie oraz wyższego wskaźnika rozwodów.

Opawa. Rdzenna część ludności jest nierównomiernie reprezentowana w regionie, jest wyższa w mieście Opawa i w gminach Těškovice, Větřkovice, Písek, Skřipov, Březová, Pustějov. Obszar charakteryzuje się średnią gęstością zaludnienia i średnią funkcją mieszkaniową terenu. Jest to obszar o niższym odsetku dzieci, ale z drugiej strony o wysokim odsetku seniorów. Obserwuje się niewielki wzrost terenów mieszkaniowych i usługowych.

Region Hlučín. Komponent autochtoniczny jest wysoki na całym obszarze. Obszar ten charakteryzuje się większą gęstością zaludnienia, która jest potęgowana przez migracje i której towarzyszy wzrost liczby osiedli mieszkaniowych. Rośnie funkcja mieszkaniowa obszaru, choć większość mieszkańców mieszka w domach jednorodzinnych. Ludność zamieszkująca ten obszar ma znaczący komponent autochtoniczny, co wskazuje na stabilność osadnictwa. Jest to tzw. Prajzsko, tzn. ludność ma wdrukowany niemiecki lub pruski model zachowania. Ten model zachowań przejawia się większą aktywnością zawodową, większą religijnością i konserwatyzmem mieszkańców oraz dużą aktywnością w zagospodarowywaniu terenów i przestrzeni własnych oraz publicznych (silne przywiązanie do ziemi). Obszar ten charakteryzuje się przestrzeganiem tradycji kulturowych. W południowej części gminy (Ludgeřovice, Markvartovice i Hlučín) zauważalny jest proces suburbanizacji, gdzie przemieszcza się ludnośc z Ostravy. Można zatem założyć coraz większy napływ migracyjny ludności na cały obszar, co spowoduje presję na budowę nowych domów jednorodzinnych, a w związku z tym również wzmocnienie potencjału mieszkaniowego obszaru.

Śląsk Cieszyński. Rdzenni mieszkańcy obszaru ma różną reprezentację na tym terytorium. Zachodnia część obszaru ma niższe wartości komponentu autochtonicznego z powodu intensywnej migracji, głównie z Ostravy. Cały obszar charakteryzuje się dużą gęstością zaludnienia, z wyjątkiem południowej części obszaru, gdzie znajdują się wsie podgórskie. Obszary mieszkalne rozwijają się w regionach Třinec, Jablunkov i Frýdek-Místec. Ponad połowa ludności na obszarze miast Třinec, Těšínsko, Jablunkovsko jest autochtoniczna, istnieje stosunkowo znaczący związek z terytorium, co przejawia się w wielu działaniach społeczno-kulturalnych i sportowych na tym obszarze. Na obszarze miast Karwina, Orlová występuje zwiększona częstotliwość występowania zagrożeń społecznych, bezpieczeństwa i ekonomicznych, które potęgują niestabilność osadnictwa. Innym wskaźnikiem niestabilności jest wyższy odsetek rozwodów.

Ostrawa. Ludność zamieszkująca ten obszar ma nieco wyższy udział komponentu autochtonicznego. Cały obszar ma wysoką funkcję mieszkaniową, co wynika również z dużej gęstości zaludnienia. Wschodnia część obszaru od rzek Ostravicy i Odry jest pod wpływem luźnej zabudowy śląskiej, spowodowanej różnymi porządkami budowlanymi, które były różne dla morawskiej i śląskiej części regionu ostrawskiego. Morawski Kodeks Budowlany z 1894 r., wspierał zwartą zabudowę w śródmieściu wsi, a z drugiej strony na Śląsku obowiązywał śląski kodeks budowlany z 1883 r. nr 26, który dopuszczał luźną zabudowę, tzw. budownictwo śląskie. Ten niekompaktowy rozwój jest obecnie zagęszczany, a obszary mieszkalne rozrastają się.

D o pewnego stopnia rozwój gospodarczy w regionie można wywnioskować z zachowań migracyjnych ludności. Jednocześnie, rozwój gospodarczy miasta i jego otoczenia może być również wykorzystany do wnioskowania o atrakcyjności migracyjnej miasta w ramach większego obszaru geograficznego.

Tutaj skupimy się tylko na migracji wewnętrznej. Od 2001 r. do końca 2019 r. terytorium Śląska Czeskiego straciło prawie 50 tys. mieszkańców, a migracje odpowiadały za 61% tego ubytku (średni roczny ubytek migracyjny wyniósł 1 451 mieszkańców). Największe straty migracyjne miały miejsce po 2008 roku, kiedy to terytorium zostało dotknięte globalną recesją (skrajne roczne straty migracyjne wyniosły 2 060 mieszkańców w 2009 roku i kolejne 2 861 mieszkańców w 2010 roku na terenie Śląska Czeskiego). Od 2018 r. straty migracyjne wynoszą już tylko poniżej 1 000 mieszkańców.

Pozostałe procesy migracyjne, które miały miejsce na terenie Śląska Czeskiego, skierowane były głównie na zaplecze dużych miast o dobrej jakości środowiska, co znalazło odzwierciedlenie we wzroście liczby mieszkańców SO ORP Kravaře, Hlučín, Frýdlant, Frýdek-Místek, Třinec. Największy względny odpływ mieszkańców nastąpił z SO ORP Orlová, następnie z SO ORP Jeseník, Bruntál, Karwina, Havířov, Kopřivnice. W powyższych obszarach występują dwa typy obszarów ze stratami migracyjnymi. Z jednej strony obszary dotknięte restrukturyzacją przemysłu (odpowiednio są to obiekty służące do zakwaterowania osób pracujących w tej branży) to SO ORP Orlová, Havířov, Karwina, Kopřivnice. W drugim przypadku chodzi o obszary podgórskie, zwłaszcza SO ORP Jeseník i Bruntál.

Aby uchwycić procesy suburbanizacji, konieczne jest zobrazowanie procesów migracyjnych na poziomie gminy. Szczególnym obszarem, w którym wzrasta liczba mieszkańców, jest północna część regionu ostrawsko-karwińskiego, składająca się z gmin Dolní Lutyně, Dětmarovice i Petrovice u Karwiné, które oferują stosunkowo przyjemne warunki mieszkaniowe w luźnym krajobrazie. Kolejnym specyficznym obszarem są Horní Bludovice, które w znacznym stopniu pozytywnie kompensują negatywny trend SO ORP Havířov. Bardziej znaczący przepływ migracyjny można również zaobserwować w kierunku południowym w obrębie klina morawskiego, zwłaszcza na południe od Frýdku-Místku do gmin Palkovice, Baška, Staré Město, które są dobrze dostępne transportowo. Dalsze gminy atrakcyjne dla migracji to SO ORP Frýdlant nad Ostravicí, zwłaszcza gminy Frýdlant nad Ostravicí, Ostravice, Čeladná, Kunčice pod Ondřejníkem, a w SO ORP Frenštát pod Radhoštěm gmina Tro- janovice. W SO ORP Nový Jičín jest to gmina Starý Jičín, w SO ORP Opawa jest to gmina Hradec nad Moravicí. W SPO ORP Třinec odnotowuje się znaczny wzrost liczby migrantów, zwłaszcza w rejonie Vendryně i Komorní Lhotka, gdzie znajduje się dom dla osób starszych, co może pozytywnie wpłynąć na ten wzrost.

Oceniając ruchy migracyjne z Ostravy, można zidentyfikować różne tendencje. Wzrost liczby mieszkańców wyjeżdżających do małych wsi nie jest tak znaczący. Bardziej znaczące ruchy migracyjne występują przede wszystkim na zapleczu Ostravy, gdzie również zaznacza się dominacja kierunku wschodniego, czyli wzrost migracji ludności w gminach Šenov, Petřvald, Rychvald i Vratimov. Jest to głównie zagęszczanie luźnej zabudowy śląskiej. Znaczący wzrost liczby ludności odnotowano w miejscowościach Klimkovice, Vřesina i Velká Polom. W tym przypadku mamy do czynienia z migracją wyższych warstw dochodowych ludności, co znajduje odzwierciedlenie w wyższych cenach gruntów pod budowę domów jednorodzinnych. Podobny proces ma miejsce w gminach Ludgeřovice, Krmelín i Brušperk. Tendencje te wskazują na wzrost liczby osiedli głównie w kategorii wielkości do 10 000 mieszkańców, jak już wspomniano w rozdziale 4.1 Ludność ogółem.

W celu oceny procesu migracji stworzono następującą typologię obszarów na terenie Śląska Czeskiego i tzw. klina morawskiego, która uwzględnia zarówno krótkoterminowy, jak i długoterminowy rozwój migracji, czyli saldo migracji, a także bierze pod uwagę przyczyny migracji wynikające z uwarunkowań danego obszaru: A – obszary sprzyjające migracji
- morawski klin, z dobrym dostępem do aglomeracji - obszar z dobrym dostępem do Ostravy (w okolicach Ostravy głównie kierunek północny i zachodni)

B – obszary o względnie stabilnej migracji

C – obszary ze stratami migracyjnymi
- są to obszary silnie zurbanizowane, dotknięte restrukturyzacją o dużych stratach migracyjnych
- wewnętrzne i zewnętrzne peryferia regionu dotknięte odpływem ludności z powodu braku możliwości zatrudnienia.

P rzyrost naturalny na terenie Śląska Czeskiego w latach 2001-2019 był ujemny, z wyjątkiem lat 2007 i 2008 następował spadek naturalny. Od 2010 roku utrzymuje się na poziomie od -1000 do -1500 mieszkańców rocznie. Podobna negatywna tendencja w przyroście naturalnym oprócz terytorium czeskiego Śląska, sąsiadujących z nim województw opolskiego i śląskiego. Dla województwa opolskiego oznacza to średnioroczny ubytek 1 200 mieszkańców w ciągu ostatnich 10 lat, natomiast dla województwa śląskiego - 4 300 mieszkańców rocznie. Jeśli chcemy porównać regiony o różnej wielkości populacji, odnosimy ten przyrost do każdego tysiąca mieszkańców regionu, tworząc w ten sposób wskaźnik przyrostu naturalnego brutto w promilach. W 2017 roku województwo opolskie ma roczny wskaźnik przyrostu naturalnego brutto -1,8‰, a województwo śląskie -1,4‰, terytorium Śląska Czeskiego -1,5‰, ale w 2019 roku Śląsk Czeski osiąga już wartość -1,7‰. Na spadek ogólnej liczby ludności w latach 2001-2019 na terenie Śląska Czeskiego z 39% wpłynął ubytek naturalny. Na pozostałą część miała wpływ migracja lub ujemna wartość salda migracji.

Kształtowanie się przyrostu naturalnego rozpatrywane jest dla okresu od 2001 do 2019 r. Jest to oczywiste, że w tym długofalowym ujęciu regiony pogrupowały się w dwie grupy pod względem przyrostu naturalnego. Jedna grupa składa się z SO ORP o dodatnim przyroście naturalnym, do której należą SO ORP Kopřivnice, Frýdek-Místek, Nový Jičín, Kravaře i Český Těšín. Spośród nich tylko SO ORP Kravaře i Český Těšín, częściowo Frýdek-Místek, znajdują się na terytorium Czeskiego Śląska. Roczny wskaźnik przyrostu naturalnego brutto w latach 2001-2019 dla tych SO ORP waha się od 0,1‰ do 1,3‰. Są to głównie terytoria o wysokim odsetku nowych przybyszów z dużych miast. Jednocześnie obszary te są dobrze dostępne komunikacyjnie, co jest istotne z punktu widzenia codziennych dojazdów do pracy.

Drugą grupę stanowią inne SO ORP, które charakteryzują się ujemnym naturalnym przyrostem lub spadkiem. Najwyższe wartości ubytków naturalnych występują w SO ORP Ostrawa i Karwina, które średnio wynoszą od -9‰ do -12‰. Nawet w 2018 r. wartości dla ORP SO Karvina osiągnęły -18‰. Pod koniec okresu objętego przeglądem w Karwinie rodzi się mniej dzieci, wyższa jest również śmiertelność. Młodzi ludzie opuszczają region i zakładają rodziny w miejscach o wyższej jakości środowiska i łatwiej dostępnych miejscach pracy. Podobnie sytuacja wygląda w SO ORP Orlová. W przypadku SO ORP Krnov, ujemne wartości przyrostu naturalnego są spowodowane niską dostępnością pracy.

Pierwszym czynnikiem wpływającym na przyrost naturalny jest liczba urodzonych dzieci, na którą wpływa odsetek kobiet w wieku rozrodczym, ale także opóźnienie wieku urodzenia pierwszego dziecka, kiedy jednocześnie maleje prawdopodobieństwo posiadania kolejnego dziecka. W szczególności w regionie Bruntál, gdzie w przeszłości rodziło się wiele dzieci, z powodu długotrwałego ujemnego salda migracji spowodowanego głównie wyjazdem młodego pokolenia, liczba urodzeń spadła, a całe terytorium wchodzi w okres ujemnego przyrostu naturalnego.

Drugim czynnikiem wpływającym na przyrost naturalny jest ogólny wskaźnik umieralności w danych regionach. W pasie byłych państw socjalistycznych od republik nadbałtyckich do Morza Czarnego jest on wyższy niż w pozostałych krajach UE. Z kolei najniższe wskaźniki umieralności ogólnej dla obu płci stwierdzono w większości Francji, Włoch, Hiszpanii oraz w południowej części Wielkiej Brytanii i Szwecji. Ogólny standaryzowany współczynnik umieralności (tj. skorygowany względem wieku) na Śląsku Czeskim jest nieco wyższy niż średnia dla UE-28. Najczęstszą przyczyną zgonu dla obu płci były choroby układu krążenia, następnie nowotwory złośliwe (rak), choroby układu oddechowego, rak płuc (ICD-10 oskrzela, oskrzelik i rak płuca), a ostatnią najczęstszą przyczyną zgonu były przewlekłe choroby dolnych dróg oddechowych.

W przypadku Austrii przyczyny tych problemów leżały w niezdolności reżimu przedmarcowego do znalezienia odpowiednich rozwiązań palących problemów pańszczyzny i patrymonialnego systemu administracji, narodowych aspiracji emancypacyjnych poszczególnych narodów, ogólnego niezadowolenia z państwa policyjnego i cenzury oraz transformacji gospodarczej (uprzemysłowienia) utrudnionej przez pauperyzm i nieurodzaj w rolnictwie. Klęska urodzaju w latach 1845-1847 miała poważne skutki na Śląsku, zwłaszcza na obszary podgórskie i górskie. Z Moravki i regionu Jablunkov mamy doniesienia o strasznej biedzie, głodzie i wysokiej śmiertelności.

W drugim tygodniu czerwca 1848 r. odbyły się w Wiedniu wybory do Reichstagu, którego głównym zadaniem było przygotowanie konstytucji i uregulowanie warunków narodowościowych, społecznych i gospodarczych. Bierne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom Austrii płci męskiej, którzy ukończyli 24 lata i mieszkali w okręgu wyborczym od co najmniej sześciu miesięcy. Robotnicy pracujący za dniówkę lub tygodniówkę nie byli uprawnieni do głosowania. Wybory były pośrednie - poszczególne gminy wybierały elektorów, którzy następnie szli do centrum okręgu wyborczego i wybierali posła. Na Śląsku było dziewięć wiejskich okręgów wyborczych, każdy liczący ok. 50 tys. mieszkańców, oraz miejski okręg wyborczy w Opavie. Na Ziemi Opawskiej było sześć okręgów wyborczych, a na Ziemi Cieszyńskiej cztery. Łączna liczba uprawnionych do głosowania wyniosła 45 885 osób, czyli prawie jedną dziesiątą ludności. Wśród wybranych wyborców w okręgach wiejskich najliczniej reprezentowani byli chłopi, ogrodnicy, gospodarze domów, dziedziczni poszczepieńcy i rzemieślnicy, w Opavie zaś kupcy, przedsiębiorcy, wolni strzelcy i urzędnicy. Jeden z wybranych posłów, Hans Kudlich, student prawa z Úvalna, złożył w Reichstagu w Wiedniu wniosek o zniesienie pańszczyzny i poddaństwa.

Ustawa o zniesieniu poddaństwa i pańszczyzny za odszkodowaniem została następnie wydana 7 września 1848 roku. To właśnie kwestia pracy i pańszczyzny była najważniejsza dla wsi, a więc dla ogromnej większości ówczesnej ludności. W Archiwum Wojewódzkim w Opavie zachowały się skargi i postulaty 21 śląskich gmin (oraz dowody skarg trzech innych gmin i trzech miast), które od kwietnia do lipca były kierowane do zaznaczonego kółkiem na mapie Śląskiego Zjazdu Publicznego (Sejmu Wojewódzkiego). Mieszkańcy wsi domagali się zniesienia pańszczyzny, płac i świadczeń pieniężnych i rzeczowych, wpłat na fundusz domestykalny, dziesięcin, skarżyli się na szkody wyrządzane przez dworskie zwierzęta na ich polach oraz uciążliwe laudemium (opłata uiszczana przy przekazywaniu ziemi i dóbr).

Sytuacja narodowościowa na Śląsku Austriackim była taka, że Czesi stanowili najsłabszą z trzech narodowości pod względem liczebności i wpływów politycznych. Ludność słowiańska zamieszkująca środkową i wschodnią część Śląska austriackiego była w większości nieokreślona narodowościowo, a decydującą rolę w jej profilu narodowym odegrała agitacja. Polska agitacja w Cieszynie była o wiele bardziej aktywna niż czeska w 1848 roku, to samo dotyczy roli Polaków ze Śląska na Kongresie Słowiańskim. Przedstawiciele inteligencji czeskiej w Cieszynie częściej popierali ideę solidarności słowiańskiej, natomiast przedstawiciele obozu polskiego częściej podkreślali polski program narodowy. Niemcy przyjechali na rewolucję 1848 r. lepiej przygotowani politycznie, w czym pomogło im środowisko opawskie. W Opavie przenikanie idei niemieckiego nacjonalizmu wiązało się z kontaktami z Wiedniem i znaczną rotacją inteligencji (urzędników, nauczycieli, prawników itp.).

Rok 1848 był właściwie końcem możliwości dla Śląska Austriackiego - ludzie stawali się coraz bardziej podzieleni na Niemców, Czechów, Polaków. W Cieszynie Ludwik Klucki, Andrzej Ciencała i Paweł Stalmach rozpoczęli w maju 1848 r. wydawanie Tygodnika Cieszyńskiego. W czeskim duchu pracowali Jan Kozánek, aplikant sądowy i prawniczy w Opavie, oraz Arnošt Plucar, profesor gimnazjum ewangelickiego w Cieszynie. Niemcy opawscy z dezaprobatą odnieśli się do postulatów państwowych Pragi (zjednoczenie ziem Korony Czeskiej pod centralną władzą w Pradze) i na początku kwietnia 1848 r. wysłali do Wiednia deputację pod przewodnictwem Franza Heinego. Jeżeli Niemcy nie zgodzili się na przywrócenie Korony Czeskiej, Czesi ze swej strony nie zgodzili się na włączenie ziem czeskich do projektu wielkoniemieckiego i odmówili udziału w obradach parlamentu frankfurckiego. Na Śląsku jednak, w przeciwieństwie do Czech i Moraw, wybory do Frankfurtu odbyły się we wszystkich siedmiu okręgach wyborczych. Prawdopodobnie najbardziej znanymi śląskimi posłami we Frankfurcie byli Lichnovský, Kalchberg, Demel i Kudlich. Felich Lichnovský z Voštic posiadał majątki zarówno na Śląsku austriackim (Hradec nad Moravicí), jak i pruskim i został wybrany do Frankfurtu z pruskiego okręgu wyborczego Ratiboř.

Josef von Kalchberg, były profesor nauk państwowych w Akademii Rycerskiej w Terezinie, był zarządcą dóbr Karola Ludwika Austriacko-Cieszyńskiego i wychowawcą synów Karola. Cieszyński prawnik (a później cieszyński burmistrz oraz ambasador wojewódzki i cesarski) Johann Demel von Elswehr był jednym z filarów niemieckiego obozu liberalnego w Cieszynie. Starszym bratem Hansa Kudlicha był Josef Hermann Kudlich (później także poseł wojewódzki i cesarski). Ostatecznie do parlamentu frankfurckiego wybrano Czecha, ale z regionu Hlučín na pruskim Śląsku. Był to hluczyński kapelan Cyprian Lelek. Rewolucja na ziemiach Habsburgów została ostatecznie stłumiona (podobnie jak rewolucja na ziemiach niemieckich), austriacki Reichstag i parlament frankfurcki zostały rozproszone poprzez stopniową eliminację różnych ognisk rewolucji (Praga, Wiedeń, północne Włochy, Węgry). Na ziemiach habsburskich rewolucja przyniosła jednak znaczne korzyści - zniesienie niewolnictwa i pańszczyzny oraz wprowadzenie samorządu miejskiego. Dla Śląska rewolucja przyniosła jeszcze jeden ważny aspekt - odłączenie od Moraw, a tym samym odzyskanie statusu samodzielnej ziemi koronnej (który Śląsk utracił za czasów Józefa II).

W ybranym w czerwcu 1848 r. leszczyńskim Konwencie Publicznym (jak nazywano wówczas sejmik prowincjonalny) zasiadało po dziewięciu przedstawicieli z majątków ziemskich, miast i chłopów pańszczyźnianych. W lipcu 1848 roku, po wyborach uzupełniających, powiększono ją do 16 przedstawicieli dla każdej z trzech grup. Jego działalność zakończyła się wraz z patentami sylwestrowymi w 1851 roku.

Od 1861 r. w skład sejmiku prowincjonalnego wchodzili: biskup wrocławski, dziewięciu członków kurii wielkich właścicieli ziemskich, 10 członków kurii miejskiej, dwóch członków Izby Przemysłowo-Handlowej w Opawie i dziewięciu członków kurii gmin wiejskich. Na całym Śląsku istniał tylko jeden okręg wyborczy, a wybory odbyły się w Opawie.

W kuriach miejskich i w kuriach gmin wiejskich, mężczyźni, którzy spełniali tzw. cenzus podatkowy, tzn. jeśli płacili podatki bezpośrednie w wysokości co najmniej 10 zł. rocznie. W 1897 r. spis podatkowy został obniżony o połowę, tj. do 5 zł podatków bezpośrednich w skali roku. Oprócz wyborców podatkowych prawo głosu w kuriach miast i gmin wiejskich, niezależnie od płacenia podatków, mieli tzw. wyborcy inteligenccy, tj. duchowni, urzędnicy sądowi, państwowi i wojewódzcy oraz urzędnicy kas publicznych, oficerowie w stanie spoczynku, służący i emerytowani żołnierze bez stopnia oficerskiego, posiadacze stopni doktorskich uzyskanych na miejscowej uczelni oraz nauczyciele. Wybory w kurii wiejskiej były najpierw pośrednie (wyborcy wybierali elektorów, a tylko elektorzy wybierali deputowanych), a od 1897 r. bezpośrednie.

W Radzie Rzeszy mały Śląsk Austriacki miał niską reprezentację - od 1861 r. było to 6 posłów na 343, od 1873 r. 10 posłów na 353, od 1897 r. 12 posłów na 425 i od 1907 r. 15 posłów na 516. W latach 1861-1873 nie było oddzielnych wyborów, ale członków Rady Rzeszy wybierał Sejm Prowincjonalny spośród swoich członków - dwóch członków delegował powiat ziemski, jednego miasto Opawa i Izba Handlowa w Opawie, jednego miasta poza Opavą i dwóch powiaty wiejskie.

Od 1873 r., kiedy nie stosowano już głosowania zamiast delegowania, trzech posłów było wybieranych przez duży okręg właścicieli ziemskich (który, podobnie jak w przypadku wyborów wojewódzkich, był jedynym dla całego Śląska), jeden poseł z Opavy wraz z Izbą Przemysłowo-Handlową w Opawie, po jednym pośle z trzech miejskich okręgów wyborczych i po jednym pośle z trzech okręgów wiejskich obejmujących kilka okręgów sądowych. Głos każdego wyborcy nie "ważył" tyle samo, system faworyzował klasy zamożniejsze i lepiej wykształcone. Na przykład w 1885 r. na trzech deputowanych w kurii wielkomiejskiej przypadało tylko 53 wyborców, w kurii miejskiej na tę samą liczbę deputowanych głosowało 7 879 wyborców, a w kurii wiejskiej 22 008 (za pośtrednictwem 1 025 elektorów). Różnice wystąpiły także w obrębie poszczególnych kurii - w kurii miejskiej na jednego posła z okręgu opawskiego głosowało 1 242 wyborców, na jednego posła z okręgu cieszyńskiego - 3 012 wyborców, w kurii wiejskiej na okręg bruntalski głosowało 5 506 wyborców, na okręg cieszyński - 9 823 wyborców.

Reforma wyborcza Badeniego dodała Śląsku w 1897 r. dwa nowe miejsca w wyborach do Rady Rzeszy i tym samym dwa nowe okręgi wyborcze w nowo utworzonej piątej kurii generalnej, w której głosowali wszyscy dorośli mężczyźni posiadający obywatelstwo austriackie, niezależnie od płaconych podatków. Oprócz 32 833 wyborców, którzy mieli prawo głosu w tym roku w kurii wielkich posiadłości lub kurii miast lub kurii gmin wiejskich, było 77 939 wyborców, którzy delegowali tylko dwóch deputowanych.

Czynne prawo wyborcze w kuriach miast i w kuriach gmin wiejskich było do 1907 r., podobnie jak w przypadku wyborów wojewódzkich, związane ze spisem podatkowym, wynoszącym początkowo 10 zł, a od wyborów 1885 r. obniżonym do 5 zł, natomiast od wyborów w 1897 roku do 4 złotych.

W 1907 roku wprowadzono powszechne, tajne, bezpośrednie i równe prawo wyborcze dla mężczyzn do Rady Rzeszy. Całkowita liczba uprawnionych do głosowania wynosiła 126,668 na 634,800 mieszkańców. System kurialny został w ten sposób zniesiony. Śląsk został podzielony na sześć miejskich i dziewięć wiejskich okręgów wyborczych. Nawet po zniesieniu systemu kurialnego, głos każdego wyborcy nie miał jednakowej wagi. Na przykład w miejskim okręgu wyborczym w Opawie było 4 498 wyborców, a w okręgu miejskim w Radvanicach 14 154.

Na Śląsku Austriackim całkowicie dominowali polityczni przedstawiciele klas niemieckojęzycznych, podczas gdy znacznie słabiej reprezentowani przedstawiciele Czechów i Polaków na Śląsku przeszli od wzajemnej współpracy w latach 80-tych XIX wieku, opartej na progresji przeciwko uprzywilejowanej pozycji elit niemieckich, poprzez wzajemną rywalizację na przełomie wieków, aż do ostrego antagonizmu w ostatnich latach przed wojną.

Przedstawiciele Czechów i Polaków mieli od czasu wprowadzenia powszechnych wyborów do Rady Rzeszy znaczniejszą reprezentację niż na Śląskim Sejmiku Prowincjonalnym, co jest logiczne, zważywszy na ich mniejszą reprezentację w klasach średnich i wyższych - Rada Rzeszy od 1907 r. miała mniej honorowy, a więc mniej elitarny charakter. W 1907 r. na Śląsku, oprócz dziewięciu posłów niemieckich, do Rady Rzeszy wybrano trzech Czechów (socjaldemokratę-centralistę Petra Cingra, socjaldemokratę-autonomistę Čeňka Pospíšila i członka Partii Staroczeskiej Karla Rolsberga) oraz trzech Polaków (socjaldemokratów Tadeusza Regera i Ryszarda Pawła Kunickiego oraz katolickiego księdza Józefa Londzina ze Związku Katolików Polskich).

Z czeskich posłów do sejmiku wojewódzkiego należy wymienić Antonína Grudę, opawskiego proboszcza, współzałożyciela Macierzy Opawskiej, Věnceslava Hrubýego, prawnika działającego w służbach państwowych w Cieszynie i Opawie, wydawcę pierwszej czeskiej gazety w Cieszynie od 1894 r. oraz Františka Stratila, pierwszego czeskiego prawnika w Opawie i ważnego członka Macierzy Opawskiej. Ważnymi polskimi przedstawicielami byli nauczyciel ze Skočova i założyciel ruchu szlonzakowskiego Józef Kożdoń, cieszyński prawnik Jan Michejda (przedstawiciel protestantów) oraz katolicki katecheta cieszyńskiego gimnazjum Ignacy Świeży.

O dbywały się one w Czechosłowacji w latach 1920, 1925, 1929 i 1935. W wyniku licznych sporów o granice państwa w 1920 roku nie odbyły się wybory parlamentarne w części Cieszyna włączonej do Czechosłowacji w lipcu 1920 roku (okręgi sądowe Czeski Cieszyn, Jablunkov, Frydek, Frysztat, Bogumin i Śląska Ostrawa); nie odbywały się też w okręgu sądowym (i politycznym) Hlučín, którego terytorium zostało przyłączone do Czechosłowacji w lutym 1920 roku. Oprócz sytuacji gospodarczej i związanego z nią rozwarstwienia społecznego oraz oczywiście wewnętrznej i międzynarodowej sytuacji politycznej, wpływ na wyniki wyborów miał również skład narodowościowy ludności (przewaga obywateli niemieckich w północno-zachodniej części Śląska i Polaków w szeregu gmin cieszyńskich).

Wyniki wyborów parlamentarnych na Śląsku do Izby Poselskiej Zgromadzenia Narodowego Czechosłowacji zawierają pewne osobliwości w porównaniu z wynikami wyborów parlamentarnych w południowych regionach ziem czeskich. Jedną z przyczyn tych różnic jest gospodarczy charakter poszczególnych okręgów, co znalazło odzwierciedlenie w silnej pozycji partii, które działały jako partie robotnicze w okręgach ostrawskiego okręgu przemysłowego (KSČ, ČSSD); w okręgach z silną reprezentacją lub przewagą ludności niemieckiej w regionach Jeseníka, Krnova, Bruntálu była to DSAP (w latach 20.), lub w tym samym okresie i w tych samych okręgach, DNSAP. KPCz często dominowała w powiatach i miastach zagłębia węglowego, miała też znaczącą pozycję we Frydku i w powiatach sądowych Czeskiego Cieszyna i Jablonkova, gdzie mieszkała duża liczba ludności narodowości polskiej.

Partie agrarne: partia czeska (REP) była słabsza od średniej krajów czeskich, stosunkowo najwięcej sympatyków znalazła w powiatach sądowych Frydek, Opawa, Klimkovice i Bílovec, nieco mniej w powiatach Vítkov i Český Těšín. Niemiecki Związek Rolników (BdL), który był najsilniejszą z niemieckich partii aktywistycznych w Czechosłowacji, nie miał tradycji na Śląsku, w latach 20. działał w okręgach sądowych Albrechtice, Osoblaha i Jindřichov.

Narodowe i narodowo zorientowane partie czeskie były znacznie słabsze niż w skali kraju. Czechosłowaccy narodowi socjaliści (CSNS) byli najsilniejsi w okręgu sądowym Opawa, częściowo w Klimkovicach, a w połowie lat trzydziestych, w okresie narastających napięć narodowościowych, pojawili się także w niektórych miastach zagłębia węglowego, w regionach Český Těšín i Jablunkov.

Narodowi Demokraci (ČND) i zainspirowana przez nich w 1935 r. Partia Zjednoczenia Narodowego nie zdobywały w okręgach sądowych na ogół więcej niż 5% głosów, stosunkowo największe sukcesy odnieśli w okręgu sądowym Frysztat w 1935 r. (6,27%), a w latach trzydziestych również głównie w miastach i większych gminach zagłębia węglowego (Karwina, Orlova, Petřvald itd.). Pozostałe partie czeskie generalnie nie odniosły sukcesu w wyborach, przy czym Partia Ludowa (CSL) w większości okręgów nie uzyskała więcej niż 6% głosów; najsilniej zaznaczyła się w 1935 roku w okręgach sądowych Opawy (poniżej 15%), Klimkovic (prawie 17%) i Frydku (poniżej 13%).

Partie niemieckie dzieliły się na partie aktywistyczne (współpracujące z rządzącym reżimem) i partie nieaktywistyczne (nie współpracujące, dążące do rozbicia Republiki Czechosłowackiej). W wyborach parlamentarnych w kwietniu 1920 r., w których działały w koalicji, partie negacjonistyczne (DNP, DNSAP) zdobyły ponad połowę głosów. Większość wszystkich głosów w kilku okręgach w górzystych regionach Jesenik, Krnov i Bruntál, a mniej w regionach Opawa i Bílovec. Po zaprzestaniu działalności lub rozwiązaniu tych partii w 1933 roku SdP Henleina (Sudetendeutsche Partei – partia Niemców Sudeckich) dominowała wybory parlamentarne w maju 1935 roku we wszystkich okręgach z przewagą ludności niemieckiej; nawet w okręgu Hlučín, w którym większość stanowili Czesi, SdP zdobyła 64,35% oddanych głosów.

Wśród niemieckich tzw. partii aktywistycznych najsilniejszą partią w tych wyborach była Socjaldemokracja (DSAP), która zdobyła najwięcej głosów w okręgach Vrbno (30,83%) i Bruntál (21,83%), a następnie Chrześcijańska Partia Społeczna (DCV), która miała ponad 20% tylko w okręgu Cukmantl (Zlaté Hory, 26,01 %). Najwięcej niemieckich agrarystów było w powiecie Osoblaž (16,13%). Komunistyczna Partia Czechosłowacji nigdzie nie zdobyła znaczących wpływów w powiatach i gminach z przewagą ludności niemieckiej.

Partie polskie działały przeważnie w koalicji, w 1935 r. weszły nawet w skład bloku autonomistycznego, w którym główny głos miały najsilniejsze partie słowackie. Koalicja ta zdobyła prawie 35% głosów w okręgu sądowym Český Těšín i prawie 57% w okręgu sądowym Jablonkov. Jako podstawowe jednostki terytorialne do oceny wyników wyborów wybrano dane statystyczne dotyczące powiatów grodzkich i gmin powyżej 5 tys. mieszkańców, co pozwala również na porównanie w odniesieniu do województwa śląskiego, a nawet ziem czeskich. Z punktu widzenia porównania ogólnokrajowego możemy dowiedzieć się na przykład, że w 1935 roku SdP Henleina była najsilniejsza ze wszystkich okręgów sądowych na ziemiach czeskich w śląskim okręgu sądowym Frývaldov, albo że spośród wszystkich gmin na ziemiach czeskich liczących ponad 5 tys. mieszkańców partia komunistyczna zdobyła największy procent głosów w gminie Lazy w 1929 i 1935 roku.

B yły to siedziby administracyjne szlachty oraz regionalne ośrodki handlu, usług i produkcji rzemieślniczej nastawione na rynki lokalne. W tych miastach, podobnie jak na wsi, nowoczesna infrastruktura była całkowicie nieobecna: wodę czerpano ze studni lub rzek, teren publiczny nie był oświetlony w nocy, nie było systematycznej budowy utwardzonych dróg. Budowa i ewentualna rozbudowa miasta była nieuregulowana. Jeżeli obszar miejski był zabudowany, budownictwo przenosiło się na przedmieścia, tak jak w Cieszynie.

Lata rewolucji 1848/49 stanowiły istotny punkt zwrotny w życiu miast, które uzyskały samorząd na mocy tymczasowej ustawy miejskiej (Ustawa o gminach z 1862 r.). Zapoczątkowany został proces łączenia się rdzeni miejskich z przedmieściami (Opawa, Cieszyn itd.; proces funkcjonalnego łączenia się miast z okolicznymi gminami trwał przez cały XX wiek - Śląska Ostrawa, Karwina, Bogumin, Třinec). W połowie

XIX wieku tylko miasto Opawa przekroczyło liczbę 10 000 mieszkańców, które w wyniku zmian administracyjnych stało się stolicą Księstwa Górnego i Dolnego Śląska, co w następnych dziesięcioleciach stymulowało jego rozwój urbanistyczny. Wzrost liczby ludności miejskiej jest uważany za jeden ze wskaźników urbanizacji; miał on miejsce w regionie już w pierwszej połowie XIX wieku i nasilił się w wyniku jednoczesnych efektów migracji i przejścia demograficznego w drugiej połowie XIX wieku. W miejscowościach z koncentracją przemysłu ciężkiego powstawały miasta przemysłowe, np. Karviná, w pobliżu tradycyjnych ośrodków administracyjnych, takich jak Frysztat. U schyłku monarchii dynamiczny rozwój dotyczył innych miast przemysłowych, tj. Polska Ostrawa, Frýdek, Krnov.

Inne małe miasta stanęły w miejscu w swoim rozwoju. Liczba mieszkańców u schyłku monarchii nie była atrybutem nowoczesnego miasta, ale nowoczesnej infrastruktury i rozwiniętego życia kulturalnego. Sieci wodociągowe i kanalizacyjne wybudowano w centrach administracyjnych, tj. w Opawie, Frydku, Cieszynie, Boguminie, Krnovie, Bruntalu. Nie było to powszechne dla wszystkich małych miast. Gazownie rozprowadzające gaz do sieci publicznej istniały w Opawie (1859), Krnovie (1866) i Cieszynie (1882). Najstarszą elektrownię wybudowano we Frydku (1890/91), do końca istnienia monarchii działały jeszcze elektrownie miejskie w Polskiej Ostrawie (1895), Krnovie (1903), Opawie (1904) i Cieszynie (1911). Budowa elektrowni była zazwyczaj związana z funkcjonowaniem kolei ulicznej w danej miejscowości.

Wydarzenia wojenne XX wieku również miały wpływ na rozwój śląskich miast, np. podział Cieszyna na Cieszyn i Český Těšín w 1920 roku. Wraz z wysiedleniem ludności niemieckiej po 1945 r. pogłębiło się wyludnienie miejscowości w zachodniej części regionu (Jesioniki), które mimo powojennej polityki osadniczej trwa do dziś ze względu na stagnację rozwoju gospodarczego regionu. Do 1989 roku w miastach aglomeracji przemysłowej powstawały intensywne osiedla mieszkaniowe, np. Orlová-Lutyně, Karwina-Ráj. W wyniku osłabienia i intensywnej działalności przemysłowej niektóre tradycyjne miasta znalazły się u zenitu swojego rozwoju, np. Śląska Ostrawa, Orlová, Frysztat. Havířov stał się nowym miastem, zbudowanym na terenach zielonych, dla którego wyludnienie stało się symptomatyczne w dobie postsowieckiej gospodarki transformacyjnej. Dziś wszystkie miasta regionu spełniają kryteria nowoczesnych miejsc do życia, pomimo zanieczyszczenia powietrza, będącego jedną z konsekwencji produkcji przemysłowej, lokalnych trucicieli i ruchu samochodowego. Miasta w regionie przechodziły i przechodzą wiele faz rozwoju w drodze do przekształcenia się w nowoczesne osiedla (np. obecnie suburbanizacja), a nawet w tych, które obecnie mają stagnację wzrostu liczby ludności lub wyludniają się, proces ten może nie być trwały.

Fryštát po polsku Frysztat, po niemiecku Freistadt to historyczna część miasta statutowego Karwina. Do połowy XX wieku była to siedziba administracyjna powiatu o tej samej nazwie, tj. siedziba starostwa i sądu. W 1939 roku w wyniku połączenia Frysztatu z górską gminą Karwina (dziś nieistniejąca) powstało miasto partnerskie Karwin-Freistadt. Po wojnie Frysztat stał się "centrum" powojennej Karwiny, wybudowanym zgodnie z ówczesnym planem przestrzennym, który kładł nacisk na budowę dzielnic mieszkaniowych, a później typowych dla miasta osiedli mieszkaniowych.

W potocznym języku czeskim słowa szpital i hospicjum są do dziś swobodnie używane zamiennie, co w powszechnej opinii wypacza historię publicznej opieki zdrowotnej. W okresie przedmarcowym większość "szpitali" należała do kategorii domów opieki, czyli szpitali, które zapewniały opiekę nad nieuleczalnie chorymi, starcami i ubogimi opuszczonymi członkami społeczeństwa miejskiego. Ustawodawstwo uchwalone po 1848 roku ściśle określało różnicę między domem opieki a szpitalem. Dopuszczała ona jednak alternatywę w postaci placówki medycznej spełniającej funkcje szpitala z domem opieki, która jednak musiała spełniać standardy obowiązujące dla szpitali. Tym, co odróżniało szpital od domu opieki, było leczenie, a nie zaopatrzenie, taryfikacja zabiegów i prowadzenie dokumentacji pacjenta. Do szpitala przyjmowano tylko ciężko rannych lub ciężko chorych pacjentów, lub hospitalizowano osoby podejrzane o poważną chorobę zakaźną.

W latach 1872-1881 opiekę zdrowotną w kraju zapewniało trzynaście szpitali prowadzonych głównie przez miasta i zakony: w Opawie (2), Odrach, Krnovie, Cieszynie (2), Bruntalu, Bílsku (Bielsku), Mnichowie pod Pradziadem, Skočovie, Frydku, Jablonkovie i miejscowości Osoblaha. Tylko publiczny szpital powszechny w Opawie posiadał tzw. prawo publiczności, które zobowiązywało go do przyjmowania pacjentów bez względu na stan zdrowia, wyznanie czy chorobę. Za opiekę szpitalną płacili w dużej mierze sami pacjenci; system ubezpieczeń zdrowotnych dopiero zaczynał się kształtować. Tylko ubodzy byli zwolnieni z obowiązku płacenia za takie leczenie.

Do 1910 r. liczba szpitali w kraju wzrosła do 29; przedsiębiorstwa przemysłowe i górnicze również zakładały nowe placówki medyczne. Niektóre placówki miały tylko kilka łóżek, jak np. Szpital Miejski w Jablonkovie, największe, jak np. szpital w Opawie, mogły przyjąć jednorazowo ponad 250 pacjentów. Najnowocześniejszymi szpitalami w przededniu Wielkiej Wojny były szpitale ogólne w Cieszynie, Bílsku i Bruntalu, które posiadały izolowane oddziały zakaźne, oddziały urazowe, sale operacyjne, nowoczesny sprzęt do hospitalizacji i opieki ambulatoryjnej. Nowoczesnym obiektem szpitalnym był również wybudowany w 1889 roku Śląski Okręgowy Zakład dla Chorych Psychicznie w Opawie.

W latach międzywojennych nowe szpitale powstawały sporadycznie, a inwestycje dotyczyły głównie zwiększenia liczby łóżek w istniejących placówkach oraz ich modernizacji. Jednym z priorytetów opieki publicznej stało się tworzenie szpitali chorób płuc, a w szczególności gruźlicy. Rozwinęła się pediatria, położnictwo, opieka nad długotrwale chorymi i nowoczesne lecznictwo uzdrowiskowe. Opieka uzdrowiskowa, oparta na wykorzystaniu naturalnych zasobów leczniczych do leczenia i zapobiegania chorobom, jest postrzegana jako integralna część systemu zdrowia publicznego. Niektóre z uzdrowisk założonych na terenie Śląska Austriackiego w ciągu "długiego" XIX wieku działają do dziś (Jeseník, Darkov, Karlova Studánka, Dolní Lipová), inne niedawno zakończyły swoją działalność (Jánské Koupele).

S zkoła średnia w prawdziwym tego słowa znaczeniu była instytucją edukacyjną służącą jako poziom pośredni pomiędzy sferą edukacji podstawowej i wyższej. Do tej grupy należały gimnazja, gimnazja realne, szkoły realne i licea dla dziewcząt. Grupa ta nie obejmowała zatem szkół kontynuujących naukę, szkół przygotowujących do zawodu tj. technika, szkoły handlowe, technika rolnicze lub instytuty nauczycielskie.

Mimo że reforma z lat 1849/54 ograniczyła nauczanie języków klasycznych w gimnazjach, nadal zajmowały one ponad 40% godzin lekcyjnych. Matematyka, fizyka i nauki przyrodnicze otrzymały większą liczbę godzin niż w okresie wcześniejszym. Nauczane były również historia, geografia, język niemiecki, język regionalny, religia i przedmioty fakultatywne. Szkoły realne zapewniały kształcenie zawodowe w zawodach rzemieślniczych i dawały możliwość studiowania na kierunkach technicznych. Nie uczono w nich języków klasycznych, dlatego więcej miejsca poświęcono żywym językom, historii naturalnej, fizyce, rysunkowi, geografii, historii itp. Realne gimnazja powstawały w ostatnich latach przedwojennych Łączył on w sobie programy klasycznych gimnazjów i szkół realnych, ale bliżej im było do gimnazjów. Absolwenci mogli dostać się na wszystkie rodzaje uniwersytetów i szkół wyższych. Licea dla dziewcząt nie uczyły języków klasycznych. Dużo miejsca poświęcono językom nowożytnym, a program nauczania obejmował geografię, historię, religię, matematykę, nauki ścisłe, rysunek i ortografię. Wśród przedmiotów nieobowiązkowych znalazły się na przykład: rzemiosło kobiece, prowadzenie domu, stenografia.

Na Śląsku przed I wojną światową powstało w sumie 11 gimnazjów i liceów realnych - siedem z niemieckim językiem nauczania (jedno z nich wkrótce zlikwidowano), dwa z polskim i dwa z czeskim. Szkoły średnie były w większości niemieckie. Na Śląsku męscy kandydaci do zawodu nauczyciela mogli kształcić się we wszystkich trzech językach regionu, natomiast kobiety mogły uczyć się tylko w języku niemieckim. W ostatnich latach przed wojną powstały trzy licea dla dziewcząt, dwa niemieckie i jedno czeskie.

Duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego miało kształcenie zawodowe i ustawiczne, mające na celu rozwijanie umiejętności praktycznych. W Bílsku powstała Państwowa Szkoła Handlowa, w Horních Heřmanicach - Wojewódzka Szkoła Rolnicza, w Chotěbuzi - dwuletnia Wojewódzka Szkoła Rolnicza, a w Opawie i Cieszynie - dwuletnie szkoły handlowe (wszystkie niemieckie). W pięciu lub sześciu zimowych szkołach rolniczych młodzież chłopska miała możliwość kształcenia się. Najgęstsza (66, z dwoma szkołami handlowymi w kilku miastach) była sieć kupieckich i handlowych szkół kontynuacyjnych, w których nauka odbywała się w dni powszednie wieczorem i w niedzielę rano. Istniały niemieckie, polskie i czeskie szkoły handlowe. Były też szkoły tkackie, szkoła wyplatania koszy, szkoła zawodowa dla przemysłu marmurowego i szkoła zawodowa dla przemysłu granitowego.

W początkach czeskich wystaw na Śląsku i północno-wschodnich Morawach nie można wyznaczyć granicy między wystawami etnograficznymi a gospodarczymi, ponieważ program wystaw gospodarczych obejmował występy kulturalne i niektóre z ekspozycji poświęcone były prezentacji kultury ludowej i życia codziennego ludności wiejskiej i miejskiej. Jedną z pierwszych czeskich wystaw w regionie, która wykraczała poza krótkotrwałą ekspozycję kilku przedmiotów, była wystawa gospodarcza w Mistku w dniach 7-10 września 1876 roku. W duchu rosnącego nacjonalizmu kulturalnego w regionie, wystawa "czeska" była odpowiedzią na serię niemieckich wystaw gospodarczych, które odbywały się w Novym Jičínie od 1863 roku. Można mówić o zapoczątkowaniu tradycji wystawienniczej w malowniczym miasteczku włókienniczym Pobeskydí, gdzie wystawy prezentujące rozwój przemysłu i czeskiego życia kulturalnego odbywały się w kolejnych latach w 1894 i 1926 roku.

Prezentacja osiągnięć w rozwoju nowoczesnego rolnictwa i przemysłu była również podstawą cieszyńskiej wystawy Ersten österr.-schlesischen Gewerbe-, Industrie-, land- und forstwirthschaftlichen Ausstellung in Těšín, która odbyła się w Cieszynie w dniach od 5 do 19 września 1880 roku. Pod wieloma względami wystawa regionalna była impulsem do organizacji czeskich wystaw, które nasiliły się wraz z ekspozycją Czechosłowackiej Wystawy Etnograficznej w Pradze (1895). 3 września 1893 roku w Opawie została otwarta pierwsza czeska wystawa etnograficzna zorganizowana przez Macierz Opawskąwe współpracy z Akademickim Klubem Ferialnym Opawa. W ośmiu działach przedstawiono prehistorię, historię regionu i kulturę ludową, m.in. stroje i budownictwo wiejskie. Wystawa zakończyła się 13 września 1893 r., a jej efektem było ożywienie działalności kolekcjonerskiej w zakresie śląskiej sztuki ludowej.

Uwaga czeskich pracowników kultury skierowała się następnie na region cieszyński. Zbliżająca się wystawa w Orlovej, ważnym miejscu pielgrzymkowym w regionie i nowo powstającym ośrodku przemysłowym, miała dać publiczności całościowy obraz życia ludu lachowskiego na wschodnim Śląsku. Na wystawie znalazły się: I. obiekty prehistoryczne, II. zabytki historyczne, literackie i artystyczne, III. górnictwo, IV. obiekty sakralne, V. dział obyczajowy, VI. literatura ludowa, VII. muzyka ludowa, VIII. gospodarstwo lachowskie, IX. stroje i hafty ludowe, X. dział szkolny. Wystawa w Orlovej odbyła się w dniach 2-12 września 1894 roku. Na wystawie znalazły się cenne obiekty z kolekcji nauczyciela i pracownika etnograficznego K. J. Bukovanský z Polskiej Ostravy. Na wystawę w Orlovej wykonano model chaty śląskiej, który był również przeznaczony na wystawę etnograficzną w Pradze. W ramach wystawy odbyły się również dni etnograficzne z bogatym programem muzycznym. W ciągu 10 dni wystawę odwiedziło 8 123 zwiedzających. Karel J. Bukovanský powiedział: "Ślązacy przyjechali, aby złożyć hołd przeszłości, aby dowiedzieć się nie tylko o archaicznym sposobie życia swoich rodziców i dziadków, ale także o dawnych elementach tradycyjnego życia, które nadal istniały lub przetrwały w regionie śląskim". Po latach, w 1926 r. w Orlovej odbyła się druga wystawa.

Do ważnych przedwojennych wystaw regionalnych należą również tzw. wystawy krajobrazowe, które odbyły się w miejscowości Dobrá (1910) i w Příborze (1911). W latach międzywojennych na kartach historii regionu zapisała się Wystawa Przemysłowa w Morawskiej Ostrawie w 1923 r. oraz Wystawa Kraju Bezručskiego we Frýdku w 1935 r., które wyróżniały się dużymi powierzchniami wystawowymi i wysoką frekwencją. Niektóre z eksponatów z powyższych wystaw znajdują się w zbiorach muzeów regionalnych i stanowią ważną część regionalnego dziedzictwa kulturowego.

N a mocy dekretu biskupa wrocławskiego Filipa Gottharda Schaffgotscha (1747-1795) zostały założone nowe arcykapłaństwa w Karvinie (1769) i Skočovie (1777), później dołączył Jabłonków (1806). W monarchii habsburskiej pozostała również południowa część Księstwa Nyskiego, posiadająca znaczną własność ziemskich biskupów wrocławskich. Dla administracji kościelnej tego terytorium dnia 12 marca 1746 r. został powołany tzw. nyski komisariat z nowymi arcykapłanami Vidnava i Zlaté Hory (oba 1742), Jánský Vrch (1755) i Jeseník (1770). 22 lipca 1770 r. na czele administracji kościelnej austriackiej części diecezji Vratislav stanął Justus Vilém Pražma z Bílkova (1727-1795) z podległym mu sekretarzem i czteroosobowym konsystorzem.

W 1773 roku przygotowywano podział istniejącej dużej diecezji ołomunieckiej na trzy części - brneńską, ołomuniecką i opawską. Na mocy bulli Piusa VI z 5 grudnia 1777 roku diecezja ołomuniecka została podniesiona do rangi archidiecezji z dwoma biskupstwami - brneńskim i ołomunieckim. Pierwszym arcybiskupem był Antonin Theodor Colloredo-Waldsee (1729-1811). Również diecezja opawska została formalnie zatwierdzona przez papieża, ale z powodu wielu problemów nie została powołana do życia. Utworzenie biskupstwa opawskiego stało się realne (ponownie bez powodzenia) w 1868 r. po przegranej wojnie z Prusami.

Józefińskie reformy kościelne przyniosły usprawnienie przestarzałego i niewystarczającego modelu organizacji parafii poprzez jej podział na mniejsze parafie i lokalne duszpasterstwa, zwłaszcza w górskich rejonach Beskidów i Jesioników. Józefińska kasata klasztorów na Śląsku Austriackim dotknęła tylko dominikanów (1786) i klarysek (1782) w Opawie. Dominikanie kontynuowali swoją działalność (do 1790), bracia miłosierdzia i elżbietanie w Cieszynie, minoryci w Opawie i Krnovie, rycerze niemieccy w Opawie i Bruntalu oraz pijarzy w Bíléj Vodě i Bruntalu. Na Śląsku austriackim w ramach reform józefińskich zlikwidowano 54 bractwa religijne. Podobnie jak w przypadku zlikwidowanych obiektów i instytucji sakralnych, ich majątek przekazano na fundusz religijny, który dofinansowywał powstawanie nowych kościołów i jednostek administracji duchowej.

Szczególnie na Ziemi Cieszyńskiej z różnych powodów (oddalenie, rozwój demograficzny i przemysłowy) przed I wojną światową powstało wiele nowych parafii i kościołów. W 1914 r. austriacka część diecezji wrocławskiej, zarządzana przez wikariat generalny, składała się z 12 arcykapłaństw i 111 jednostek administracji duchowej. Od 1899 r. szkoła teologiczna w Widnawie miała prowadzić własne kształcenie kapłańskie. W 1855 roku Cieszyn stał się stałą siedzibą Wikariatu Generalnego (aż do likwidacji instytucji w 1925 roku). Jedynym wikariuszem generalnym, który otrzymał święcenia biskupie (30 września 1883 r.) był urodzony w Cieszynie Franciszek Śniegoń (1809-1891). Oprócz wyżej wymienionych zakonów na tym terenie działali również jezuici, cyganeria, wincentyni i worszylkowie. Do najważniejszych miejsc pielgrzymkowych należały kościoły maryjne we Frydku i w pobliżu Zlatých Hor (Mariahilf).

Przed I wojną światową arcybiskupstwo opawskie składało się z ośmiu dekanatów (Bílovec, Bruntál, Hradec, Jakartovice, Krnov, Odry, Opawa, Osoblaha) z 96 parafiami. Wśród duchowieństwa znaczną rolę w lokalnej administracji duchowej odgrywał Zakon Rycerzy Niemieckich, który posiadał na tym terenie duże zaplecze majątkowe i instytucje. Wśród innych zakonów i zgromadzeń działających na tym terenie należy wymienić Minorytów, Siostry Zakonu Rycerzy Niemieckich, Córki Bożej Miłości, Siostry Miłosierdzia Trzeciego Zakonu św. Franciszka itd. Do najważniejszych miejsc pielgrzymkowych w tym regionie należą Cvilín i Hrabyni.

Administracja terytorium czechosłowackiego dotychczasowego wikariatu generalnego dla austriackiej części diecezji wrocławskiej (od 1929 r. archidiecezja) została zastąpiona w 1920 r. tzw. ko-misjami książęco-biskupimi dla czechosłowackiego Śląska Zachodniego (Nisza, 35 parafii) i Śląska Wschodniego (Cieszyn, 45 parafii), kierowanymi przez komisarzy z uprawnieniami wikariuszy generalnych. Zgodnie z modus vivendi (1928) oba terytoria miały należeć do archidiecezji ołomunieckiej, ale stało się to dopiero jesienią 1938 roku. Archidiecezja ołomuniecka w latach 1938-1945 przejściowo zarządzała archidiecezją Frýdek i Śląska Ostrawa. W latach 1938-1939 29 parafii z przyłączonej do Polski części czechosłowackiego regionu Těšína przekazano do diecezji katowickiej, a 1 stycznia 1940 r. ponownie do Wrocławia. Dla okupowanej przez Niemców śląskiej części archidiecezji ołomunieckiej został utworzony wikariat generalny z siedzibą w Branicach. Na jej czele stanął Josef Martin Nathan (1867-1947), biskup pomocniczy od 6 czerwca 1943 roku.

W latach 1945-1947 czechosłowacką częścią archidiecezji wrocławskiej zarządzał František Onderek (1888-1962) jako specjalny komisarz arcybiskupi. 26 czerwca 1947 r. z tego terytorium utworzono administrację apostolską podległą Watykanowi z siedzibą w Českým Těšínie. Na jego czele stanął wspomniany Onderek z pełnymi uprawnieniami biskupa rezydującego, z prawem udzielania wyższych święceń. Administracja apostolska Českiego Těšína została zniesiona 30 grudnia 1977 roku przez papieża Pawła VI. Jego terytorium, składające się wówczas z dekanatów frydeckiego, jesenickiego, karwińskiego i Śląskiej Ostrawy, zostało przyłączone do archidiecezji ołomunieckiej.

Papież Jan Paweł II 30 maja 1996 r. ustanowił diecezję ostrawsko-opawską z siedzibą w Ostrawie. W tym samym czasie mianował jej biskupa, Františka Václava Lobkowicza. Terytorium nowej diecezji obejmuje dekanaty Bílovec, Bruntál, Frýdek, Hlučín, Jeseník, Karviná, Krnov, Místek, Nový Jičín, Opawa i Ostrawa z 276 parafiami. Patronką diecezji jest św. Jadwiga, która jest również patronką Śląska.

T olerancki patent Józefa II z 13 października 1781 r. przyniósł m.in. możliwość zakładania zborów ewangelickich i budowy nowych domów modlitwy. W okresie tolerancji (1781-1861) na Śląsku powstały zbory w Bielsku, Bystrzycy, Dolnych Bludowicach, Drahomyšlu, Holčovicach. Holešovie, Javořím, Komorní Lhotce, Návsí, Starým Bílsku, Ustroniu i Wiśle. W latach 1784-1803 zbory luterańskie na Morawach, Śląsku i w Galicji były połączone w superintendencję, na czele której stał cieszyński pastor Traugott Bartelmus. Do 1918 r. istniało kuratorium dla Moraw i Śląska Austriackiego. W 1807 r. utworzono odrębne kuratorium dla Śląska Austriackiego.

Dopiero tzw. patent protestancki z 8 kwietnia 1861 r. przyniósł protestantom równouprawnienie. W latach 1861-1914 na Śląsku Austriackim powstało kilka innych zborów augsburskich (Bogumin, Bruntál, Frýdek, Jeseník, Krnov, Meziříčí u Bílska, Opawa, Orlová, Skočov, Staré Hamry, Třinec, Vráclavek) i jeden zbór helwecki (Spálené). Wśród śląskich protestantów dominowały języki niemiecki i polski.

W czasie I wojny światowej czeskie zbory były przekonane o konieczności zjednoczenia kościołów ewangelickich wyznania augsburskiego i helweckiego (reformowanego) na gruncie narodowym z odwołaniem się do tradycji czeskiej reformacji. W grudniu 1918 roku został założony Kościół Ewangelicki Braci Czeskich (zwany dalej ČCE), ale nie przystąpiły do niej kongregacje niemiecka i polska. Istniejące superintendencje i senioraty zostały odwołane. Cztery zgromadzenia ČCE ze Śląska (Český Těšín, Frýdek, Orlova, Stare Hamry) należały do Senioratu Morawsko-Śląskiego. Zbory w Českým Těšíne i Orlovej zostały zlikwidowane w czasie zaboru Polski po Monachium w 1938 roku. Po II wojnie światowej zostały odrestaurowane. Ponadto na Śląsku powstawały nowe zbory, z których wiele przejęło budynki po rozwiązanym Niemieckim Kościele Ewangelickim. Obecnie morawsko-śląski seniorat ČCE składa się z 25 kongregacji; na Śląsku są to kongregacje w Bruntalu, Českým Těšíne, Frydku-Mistku, Jaworniku, Jeseniku, Krnovie, Odrach, Opawie, Orlovej, Ostravicach (do 1951 r. Starych Hamrach), Šenovie u Ostrawy i Vítkovie.

Większość protestantów na Ziemi Cieszyńskiej po pierwszej wojnie światowej deklarowała narodowość polską. Już 20 grudnia 1918 r. utworzono Seniorat Śląski podlegający konsystorzowi w Warszawie. Na spotkaniu w Trzyńcu 16 sierpnia 1920 roku sześć zborów z czechosłowackiej części Těšína (Bystrice, Dolní Bludovice, Komorní Lhotka, Návsí, Orlová, Třinec) utworzyło Kościół Ewangelicko-Augsburski na Śląsku Wschodnim w Czechosłowacji, który został uznany przez rząd dopiero 13 lipca 1923 roku. Po klasztorze, 7 listopada 1938 r. przystąpił do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Wkrótce po upadku Polski we wrześniu 1939 r. zbory na okupowanym przez Niemców terenie Cieszyna weszły w skład tzw. Śląskiej Prowincji Kościoła Ewangelickiego we Wrocławiu. Był to okres germanizacji Kościoła i prześladowań polskiego duchowieństwa ewangelickiego i świeckich.

Pierwsze lata po wyzwoleniu charakteryzowały się tendencją do przyłączenia cieszyńskich zborów augsburskich do ČCE. Zgromadzenia jednak sprzeciwiły się temu, skonsolidowały się i zagwarantowały równe prawa dla Czechów i Polaków. Dopiero 19 maja 1948 r. Kościół Augsburski został uznany przez państwo. W 1950 r. przyjął nową nazwę Śląski Kościół Ewangelicko-Augsburski (SCEAV), na czele którego stał biskup i siedmioosobowa rada kościelna z siedzibą w Českým Těšíne. Powstało kilka nowych zborów, a zbór został podzielony na dwa senioraty: czesko-cieszyński (1969-1998 Górny) i ostrawsko-karwiński (1969-1998 Dolny).

Przedłużający się konflikt wewnątrzkościelny pomiędzy nielegalnym ruchem odrodzeniowym Dzieło Misyjne a przyjaznym reżimowi komunistycznemu kierownictwem SCEAV doprowadził do odwołania biskupa i jego zastępcy na nadzwyczajnym synodzie w Třanovice w marcu 1991 roku. Nie uznali oni jednak synodu i doprowadzili do schizmy. Zwolennicy dawnego kierownictwa założyli w końcu Luterański Kościół Ewangelicki w Republice Czeskiej (LECAV), który został zarejestrowany 19 stycznia 1995 roku. Od 2000 roku w Bystřicach ma swoją siedzibę biskup. Obecnie w ramach LECAV działa pięć kongregacji (Český Těšín, Bystřice, Hrádek, Praha, Třinec). W 1998 roku SCEAV została podzielona na pięć senioratów (Jablunkov, Třinec, Frýdek, Těšín-Havířov, Ostrawa-Karviná) z 21 kongregacjami.

26 października 1919 r. niemieccy protestanci na ziemiach czeskich utworzyli Niemiecki Kościół Ewangelicki w Czechach, Morawach i na Śląsku (Deutsche Evangelische Kirche in Böhmen, Mähren und Schlesien, dalej DEK). Jego śląska regionalna wspólnota kościelna z radą kościelną (starszym) i zarządem na czele składała się z parafii w miastach: Bogumin (Nowy), Bruntal, Český Těšín, Frýdek, Holčovice, Jeseník, Krnov, Morawska Ostrawa, Opawa, Spálené i Vráclavek. Po usunięciu Niemców DEK faktycznie przestał istnieć. Fakt ten został prawnie potwierdzony ustawą z dnia 6 maja 1948 r., stwierdzającą rozwiązanie kościoła z dniem 4 maja 1945 r.

Do niewielkich kościołów protestanckich działających obecnie na Śląsku należy Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (z początkami w Cieszynie w pierwszej dekadzie XX wieku), zbory chrześcijańskie oraz Kościół Apostolski, którego formalna siedziba znajduje się w Cieszynie. Kościół Braci zarządza terytorium Śląska w ramach dwóch senioratów (Cieszyńskiego i Północnomorawskiego).

P atent z 25 kwietnia 1848 r. gwarantował równe prawa dyskryminowanym dotąd Żydom. Rok młodszy patent cesarski zezwalał im na wolność wyznania i tworzenie kościelnej struktury administracyjnej. Pierwsze żydowskie gminy wyznaniowe (dalej ŽNO) zostały założone w Opawie (1864), Bílsku (1865), Cieszynie (1866) i Krnovie (1877). W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku w gminach Bílovec, Frýdek-Místek, Frysztat, Jeseník i Skoczów założono oddzielne ŽNO, a vidnavská ŽNO została zlikwidowana. W 1910 r. dodano ŽNO w Bogumin-Dworzec kolejowy (później Nowy Bogumin). W 1914 r. na Śląsku Austriackim w posiadaniu ŽNO znajdowały się 53 obiekty kultowe i 16 cmentarzy.

Konstytucja Republiki Czechosłowackiej z 29 lutego 1920 r. gwarantowała wyznawcom judaizmu równe prawa. Organem patronackim lokalnych JNO był Związek JNO na Śląsku, a najwyższą jednostką administracyjną na ziemiach czeskich była od 1927 r. Rada Naczelna JNO w Czechach, na Morawach i na Śląsku. W okresie I Rzeczypospolitej liczba ŽNO na Śląsku wynosiła ok. 10 (w 1922 r. np. w Českim Těšínie powstał dodatkowy ŽNO). Nadzór nad gminą żydowską sprawowała państwowa administracja kultowa. Położenie tej ludności znacznie pogorszyła aneksja części czeskiego Śląska jesienią 1938 r. przez Niemcy i Polskę. Po zajęciu reszty ziem czeskich przez Niemcy w marcu 1939 r. antysemickie ustawy norymberskie zaczęły obowiązywać również w Protektoracie. Stopniowo synagogi i miejsca kultu, cmentarze i inne budynki należące do ludności żydowskiej były atakowane i publicznie zamykane. Tylko nieliczni śląscy wyznawcy judaizmu ocaleli z hitlerowskiego ludobójstwa. Po II wojnie światowej odrestaurowano jedynie ostrawską gminę żydowską i kilka kongregacji synagogalnych w niektórych śląskich miastach (Bogumin, Český Těšín, Krnov, Opawa, Orlova), ale większość z nich stopniowo zanikła. Obecnie Żydzi na Śląsku Czeskim podlegają administracji religijnej Gminy Żydowskiej w Olomoucu (okręgi Bruntál i Jeseník) i Ostrawie (wszystkie pozostałe).

Czechosłowacki Kościół Husycki. Spośród innych większych kościołów chrześcijańskich znaczący wpływ na profil religijny Śląska Czeskiego w XX wieku wywarł Kościół Czechosłowacki (CČS, od 1971 r. Czechosłowacki Kościół Husycki). Część czeskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego już od połowy XIX wieku domagała się modernizacji Kościoła. Te tendencje i idee nasiliły się po powstaniu Republiki Czechosłowackiej, a ich nośnikiem był Klub Księży Reformatorów. W styczniu 1920 r. powstała CČS o narodowo-reformatorskiej treści ideologicznej. Znalazł on również wielu zwolenników na Śląsku, zwłaszcza w powiatach Frýdek-wieś i Frysztat oraz w przyległej części Moraw. Historia CČS zaznaczyła się w Radvanicach, gdzie 15 stycznia 1920 roku została założona pierwsza wspólnota zakonna CČS przez byłego proboszcza katolickiego Ferdinanda Stibora (1869-1956). Od 1922 roku Radvanice były siedzibą ostrawskiej diecezji CČS, a biskupem był Stibor. Od lat 20-tych XX wieku łąka koło dzwonnicy Winklera w Starych Hamrach (od 1951 roku kataster gminy Ostravice) była wykorzystywana jako diecezjalne miejsce pielgrzymkowe, gdzie w 1937 roku wybudowano kaplicę Jana Husa. Po Monachium 1938 r. kilka wspólnot wyznaniowych Śląska Czeskiego znalazło się na terenie odstąpionym, większość z nich zostało zlikwidowanych, a ich członkowie prześladowani.

W 1950 r. KK został podzielony na sześć diecezji. Diecezja ostrawska (śląska) składała się z trzech dzielnic (Ostrawa, Orlová, Svinov). W 1962 roku doszło do połączenia diecezji ołomunieckiej i ostrawskiej w jedną, która od 1963 roku jest nazywana diecezją ołomuniecką. Od 2020 r. gminy wyznaniowe Bruntál, Frýdek-Místek, Jeseník, Karwina, Krnov, Opawa, Orlová-Doubrava, Ostrawa-Heřmanice, Ostrawa-Morawska i Śląska Ostrawa, Ostrawa-Michálkovice, Ostrawa-Polanka, Ostrawa-Radwanice, Ostrawa-Svinov, Petřvald, Rychvald, Studénka i Vratimov.

Kościół starokatolicki. Powstał on w środowisku niemieckim z ruchu oporu przeciwko dogmatowi o nieomylności papieskiej ogłoszonemu na Soborze Watykańskim I w 1870 roku. Przed I wojną światową starokatolicyzm nie przeniknął na teren dzisiejszego Śląska Czeskiego w takim stopniu, aby powstała potrzeba stworzenia struktury organizacyjnej. W Bohuminie istniała jednak większa społeczność starokatolicka. Dopiero w 1925 roku w Jeseníku powstała samodzielna gmina wyznaniowa (w 1945 roku przestała istnieć). Od 2005 roku w Českim Těšínie działa aktywna diaspora starokatolicka pod przewodnictwem proboszcza parafii w Šumperku, która obecnie jest samodzielną parafią.

D o głównych ośrodków rozwoju działalności wydawniczej należały prowincjonalne ośrodki Opavy i Cieszyna - dopiero w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku dołączyła do nich Ostrawa. Pierwsze czasopismo zaczęło się ukazywać w Opawie w 1788 roku, a do bardziej znanych należały Troppauer Zeitung (1807-1919), Deutsche Post (1919-1934), Neue Zeit (1907-1933) i Deutsche Woche (1921-1942). W Cieszynie, a następnie w Morawskiej Ostrawie ukazywał się niemiecki liberalny tygodnik Silesia (1860-1939), od 1894 r. dziennik o nakładzie do 8000 egzemplarzy. Przy węższym ukierunkowaniu regionalnym, niemieckojęzyczne czasopisma ukazywały się również w innych miastach. Wśród nich były Volksbote (1875-1892) we Frýdlancie, później Altvater i Mährisch-schlesische Presse oraz tygodniki i gazety codzienne Das Echo (1851-1914), Deutscher Volksfreund (1875-1938), Jägerndorfer Zeitung (1873-1945) itp. w Krnovie, W Bruntalu wydawano Deutsche Zeitung für Sudeten-land (1881-1929) lub Freudenthaler Zeitung (1903-1943), w Hlučínie dwa razy w tygodniu Hultschiner Zeitung (1900-1937). Pierwsze gazety zaczęły ukazywać się w Bielsku w 1851 r., z których najbardziej rozpowszechnione to liberalny tygodnik Bielitz-Biala'er Anzeiger (1854/1895-1918) i Ostschlesische Deutsche Zeitung. Z ostrawskich czasopism niemieckich należy wymienić przynajmniej Mährisch-schlesischer Grenzbote (1876-1900, 1908-1914), Ostrauer Zeitung (1889-1939) i Ostrauer Tagblatt (1892-1908).

Rozwój polskiej świadomości narodowej wiązał się z powstaniem w 1848 roku pisma Tygodnik Cieszyński, które trzy lata później pod redakcją Pawła Stalmacha ukazało się jako Gwiazdka Cieszyńska (1851-1939). W Cieszynie, Fryštacie i Ostrawie ukazywało się szereg czasopism politycznych, gospodarczych, religijnych i społecznych, m.in. Wśród nich były: Nowy Czas (1877-1927), Rolnik Śląski (1885-1939), Kresowiec (1896-1903), Głos Ludu Śląskiego (1897-1931), Dziennik Cieszyński (1906-1935), Ślązak (1909-1923), Poseł Ewangelicki (1910-1938) i Głos Robotniczy (1920-1938). Znaczący regres prasy polskiej nastąpił wraz z rozpoczęciem II wojny światowej; po wyzwoleniu większości tytułów nie udało się już przywrócić. Wśród ostatnich periodyków poświęconych mniejszości polskiej zamieszkującej Ziemię Cieszyńską należy wymienić przede wszystkim Głos Ludu (od 1945 r., od 2018 r. tylko Głos) i Zwrot (od 1949 r.).

Pierwsze próby wydawania czasopisma w języku czeskim datuje się na rok 1846, kiedy to zaczął wychodzić miesięcznik Holubice (Gołąb). Pierwszym regularnie wydawanym czeskim czasopismem mającym na celu umacnianie świadomości narodowej Ślązaków był Opavský besedník (Opawski Biesiadnik; 1861-1865). Po jego upadku powstał Opavský týdeník (Tygodnik Opawski; 1870-1913), który stał się platformą wydawniczą dla wielu czeskich nauczycieli szkół średnich i intelektualistów o orientacji narodowej. Podobną funkcję we wschodniej części Śląska Austriackiego pełniły Noviny Těšínské (Nowiny Cieszyńskie ; 1894-1919), które wydawali m.in. Vincenc Prasek, Josef Zukal i František Sláma. Do czasopism politycznych należały Naše Slezsko (Nasz Śląsk; 1910-1937), Slezské slovo (Śląskie Słowo; 1911-1918), Slezský venkov (Śląska Wieś; 1912-1916, 1919-1920), Opavan (Opawianin; 1919-1928), Svobodná republika (Wolna Republika; 1920-1938) itd. Burzliwy rozwój aglomeracji ostrawskiej pod koniec XIX wieku doprowadził do powstania kilkudziesięciu gazet. W Morawskiej Ostrawie, Vítkovicach czy Přívozie ukazywały się gazety przeznaczone specjalnie dla robotników - Přítel dělníků (Przyjaciel Robotników; 1883-1894), Práce (Praca; 1891-1898), Zájmy dělnictva (Interesy Klasy Robotniczej; 1894-1897), Ostravice (Ostrawica; 1893-1897), Duch času (Duch Czasu; 1899-1938), Ostravan (Ostrawianin; 1901-1912) itd. Później zastąpiły je gazety České slovo (Czeskie Słowo; 1929-1945), Ostravský večerník (Ostrawska Gazeta Wieczorna; 1900-1941) i Ostravský kraj (Region Ostrawy). Po wojnie w regionie powstawały regionalne mutacje gazet ogólnokrajowych, których tematyka koncentrowała się na poszczególnych obszarach osadniczych (np. Region Bruntálský, Krnovské noviny, Region Karvinsko, Hlasy Havířova (Głosy Havířova) itd.).

Od drugiej połowy XIX wieku rozwój historii jako dyscypliny naukowej przyczynił się do utrwalenia śląskiej tożsamości na poziomie prowincjonalnym i lokalnym oraz do refleksji nad własną przeszłością w odniesieniu do krainy historycznej. Obok monografii poszczególnych regionów historycznych Śląska Austriackiego i jego najbliższego otoczenia na Morawach (Gottlieb Biermann, Anton Peter, Karl Knaflitsch, J. Zukal, V. Prasek, Franciszek Popiołek, Józef Londzin, Alois Adamus i in.), powstało kilka fachowych periodyków, z których część ukazuje się do dziś - np. Věstník Matice Opavské (Biuletyn Macierzy Opawskiej; od 1878 r., od 1936 r. jako Slezský sborník - Antologia Śląskia), Zeitschrift für Geschichte und Kulturgeschichte Österreichisch--Schlesiens (1905-1933) lub Zaranie Śląskie (od 1907). Z nowszych czasopism fachowych i krajoznawczych należy wymienić Časopis Slezskeho zemskeho muzea - Dziennik Śląskiego Muzeum Wojewódzkiego (od 1951 r.), Těšínsko (Region Cieszyna; od 1957 r.) czy Vlastivědné listy Slezska (Historyczne Listy Śląska; od 1975 r.). Tożsamość z macierzystym regionem wśród potomków wysiedlonych Niemców wzmacniają stowarzyszenia i organizacje zakładane w ich ośrodkach w Niemczech, które wydają także własne periodyki - np. miesięcznik Troppauer Heimat-Chronik czy Jägerndorfer Heimatbrief (oba z 1949 r.).

Z iemie określane w latach 1848-1918 jako Śląsk Czeski stanowiły unikalny wielonarodowy region zamieszkiwany przez czeskie, niemieckie, polskie i żydowskie grupy etniczne według współczesnego pojęcia narodowości. Zwykli ludzie żyjący w tym regionie na przełomie XIX i XX wieku nie postrzegali swojej tożsamości etnicznej tak wyraźnie. W czasach, gdy szerzyły się idee nacjonalizmu, gdy zaczynano uważać się za Niemców, Czechów i Polaków, jednocześnie uważano się za Ślązaków/Schlesier/Slezany, niezależnie od tego, czy mówiło się po czesku, niemiecku, polsku, czy posługiwali się regionalnymi dialektami; we współczesnej muzyce język potoczny używany we wschodniej części regionu uchwycił Jaromír Nohavica w piosence Těšínská - "mówiłaby po polsku i kilka słów po niemiecku...". W ten sposób dwujęzyczność i obojętność narodowa stały się integralną częścią życia codziennego na pograniczu czesko-polsko-niemieckim.

Idea suwerenności narodowej została przyjęta na Śląsku w okresie Wiosny Ludów przez przedstawicieli inteligencji niemieckiej, czeskiej i polskiej. Polityczną walkę czeskich i polskich działaczy o równość językową i prawo mniejszości do edukacji w języku ojczystym można uznać za bezpośrednie echo ideałów rewolucyjnego fermentu lat 1848/1849. W porównaniu z polską emancypacją w regionie, czeska nie osiągnęła takiego natężenia w latach rewolucji 1848 i 1849; jej przedstawicielem był Jan Kozánek, prawnik i dziennikarz działający w Opawie. Pojawienie się reakcji politycznej zadało cios wysiłkom prowadzącym do równości językowej w kraju, a mianowicie dekretowi nr 13470 z 3 listopada 1851 roku. Język niemiecki stał się językiem urzędowym administracji państwowej i sądownictwa, język czeski i polski straciły status języków prowincjonalnych w Księstwie Górnośląskim i Dolnośląskim. W społeczeństwie wieloetnicznym powoli otwierała się puszka Pandory antagonizmów etnicznych: kluczem do niej stał się język, zarówno w formie pisanej, jak i potocznej.

Czescy działacze narodowi uważali, że wprowadzona nierówność językowa jest sprzeczna z ideałami rodzącego się nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego. W latach sześćdziesiątych XIX wieku zmobilizowali swoje siły i zwołali (Antonín Gruda, Kazimír Tomášek i profesor Antonín Vašek) 12 września 1869 roku na Ostrou Hůrku koło Chabičova wiec manifestacyjny, na którym przedstawiono filary czeskiego programu politycznego w kraju: kształcenie dzieci i młodzieży w języku ojczystym, wydawanie czeskiej prasy, zakładanie bibliotek, wspieranie działalności stowarzyszeń, zakładanie jednostek gospodarczych i instytucji pieniężnych. Przyjęta uchwała jest wynikiem wieloletniej pracy czeskich posłów na Zgromadzeniu Prowincjonalnym, JUDr. Františka Stratila, Věnceslava Hrubego i Petra Foltysa.

Mapa przedstawia kluczowe etapy realizacji czeskich działań emancypacyjnych na czeskim Śląsku. Priorytetem stało się założenie gimnazjów z czeskim językiem wykładowym, które miały przygotować przyszłą czeską inteligencję do studiów uniwersyteckich. Ministerstwo Kultury i Nauki przychyliło się Symbolicznym zwycięstwem w dziedzinie czeskiego szkolnictwa narodowego było upaństwowienie gimnazjum w 1897 r., podobnie jak założenie gimnazjum realnego w Orlovej (1894). Gimnazja i Instytut Nauczycielski w Ostrawie powstały na bazie sieci czeskich szkół miejskich w kraju, które istniały tylko dzięki niestrudzonym wysiłkom stowarzyszeń szkolnych i osób świadomych narodowo, które były przy ich narodzinach i wspierały je w różny sposób, czy to politycznie poprzez lobbing na najwyższych Szczeblach, darowizny finansowe, czy też nawet poprzez sprzedaż gruntów czeskiemu stowarzyszeniu szkolnemu, jak to miało miejsce we Frydku w 1900 roku.

Emancypacyjne wysiłki działaczy narodowych nie powiodłyby się, gdyby nie udało im się dotrzeć do jak najszerszych warstw ludności, poprzez czeską prasę periodyczną, zawierającą wiadomości i komentarze pisane nie tylko językiem, ale i stylem zrozumiałym dla czytelnika w wiejskiej chacie czy kolonii robotniczej. Umiejętność czytania i pisania oraz znajomość języka czeskiego rozpowszechniały się dzięki popularnym kalendarzom zawierającym różne lekcje i porady, czytaniu w wolnym czasie i spędzaniu wolnego czasu, np. rozwiązywaniu krzyżówek. Nie należy pomijać odprawiania nabożeństw w języku czeskim i możliwości śpiewania czeskich kantyków.

Ważną rolę w procesie emancypacji odegrały stowarzyszenia, nie tylko tzw. stowarzyszenia obronne i gospodarcze, czyli sztandarowe okręty działaczy narodowych, ale także powstające na wsiach na początku XIX w. kółka czytelnicze, śpiewacze, teatr amatorski i związki "Sokoła" na początku XX wieku.

Niejedna demonstracja w kraju była sponsorowana przez stowarzyszenia i organizowana przez ich członków. Ważne miejsca tych spotkań stały się miejscami pamięci i wybudowano na nich pomniki, które do dziś przypominają nam o czeskich wysiłkach emancypacyjnych.

Za podstawowy rezultat czeskich starań emancypacyjnych uważamy dekret Śląskiego Sejmu Prowincjonalnego z 7 stycznia 1908 roku, na mocy którego język czeski i polski zostały uznane za wspólne języki kraju. Język czeski uzyskał równość językową dopiero po proklamowaniu Republiki Czechosłowackiej. Okres ten można uznać za kulminację czeskich działań emancypacyjnych w regionie.

„Ale to my wiemy, żesmy Ślązaci czężś narodu polskiego…“


W latach 1848-1918 wschodnia część Śląska Austriackiego była regionem wieloetnicznym, w którym żyły grupy etniczne czeskie, niemieckie, polskie i żydowskie według dzisiejszych kryteriów narodowościowych. Zwykli ludzie na przełomie XIX i XX wieku powszechnie uważali się za Ślązaków(Slezany/Schlesier), be względu na to czy mówili po niemiecku, polsku czy w dialektach regionalnych. Idee świadomości narodowej zasiewała wśród nich głównie inteligencja, poprzez prasę, szkoły narodowe i działalność stowarzyszeniową.

Cieszyn (Těšín/Teschen) stał się regionalnym centrum polskiego dziennikarstwa. Pierwszy numer Tygodnika Cieszyńskiego: Pismo poświęcone dla ludu wiejskiego, tygodnik społ.-oświat. ukazał się 6 maja 1848 roku. Wiosną 1851 r. zastąpiła ją Gwiazdka Cieszyńska, która przez dziesięciolecia pełniła rolę kluczowego medium w szerzeniu idei polskiego ruchu emancypacyjnego w regionie. Za równie ważny ośrodek polskiego dziennikarstwa uważamy Návsí, gdzie działał ewangelicki pastor Franciszek Michejda: Pismo ewangelickie (1885) umacniało etniczną przynależność polskojęzycznych protestantów do polskiej wspólnoty narodowej. Łączność polskojęzycznych Ślązaków z narodem polskim umacniał także Głos Ludu Śląskiego (1897), gazeta wydawana we Fryštácie przez polskiego działacza Franciszka Friedla. Polskie czasopisma miały jednak trudności z zadomowieniem się w statutowym mieście Bielsko. Nawet Równość, organ polityczny Socjaldemokratów Polskich, ukazywała się tu krótko pod koniec XIX wieku, mimo że w 1899 roku miała 3 tysiące prenumeratorów.

Wieloletnie starania polskich działaczy o założenie gimnazjów z polskim językiem wykładowym zostały spełnione pod koniec XIX wieku, najpierw w Cieszynie, a następnie w Orlovej. Otwarcie w Cieszynie zakładu pedagogicznego z polskim językiem wykładowym, przygotowującego do zawodu przyszłych nauczycieli szkół miejskich, było kolejnym sukcesem ruchu emancypacyjnego, który na przełomie XIX i XX wieku miał już solidne podstawy w stowarzyszeniach, na których barkach często spoczywało finansowanie edukacji narodowej.

Jesień 1918 r. była w regionie burzliwa, a wyobrażenia działaczy narodowych poszczególnych wspólnot narodowych o przyszłej strukturze państwowo-prawnej różniły się od siebie diametralnie. Ludność identyfikująca się z narodem polskim demonstrowała za przyłączeniem tych terenów do Polski w Orlovej, Cieszynie i Bohuminie. Głoszono idee o granicach nowego państwa polskiego, które miałyby być utworzone albo przez rzekę Olzę, albo przez rzekę Ostravicę.

N ajwcześniejsze osiedla zamkowe powstawały w wyniku przebudowy gotyckich warowni lub budowy nowych obiektów, prawdopodobnie w mało okazałym duchu renesansowym. Budynków, które były związane z zamkami królewskimi lub książęcymi, a które później przeszły w ręce szlachty było niewiele (Bruntál, Frýdek, Fryštát, Hradec nad Moravicí); w rękach książęcych pozostał zamek miejski w Opavie (Lichtensteinów) oraz zamek biskupów wrocławskich Jánský Vrch.

W drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII wieku wybudowano lub przebudowano w stylu barokowym szereg śląskich pałaców, które zachowały tę formę przez wiele następnych stuleci (Bílovec, Hošťálkovy, Linhartovy, Melč, Ropice, Velké Heraltice). Zamki Kravaře i Linhartovy oraz nieistniejące już zamki Hrabyně i Odry są przykładem recepcji architektury dojrzałego baroku w wiedeńskim kręgu dworskim. Było to typowe dla wielu osad szlacheckich w Czechach i na Morawach, ale nie na Śląsku. Duże późnobarokowe rekonstrukcje miały miejsce w miastach Slezské Rudoltice, Bruntál i Velké Hoštice.

Warstwy renesansowa i barokowa zostały znacznie nadbudowane lub uzupełnione dopiero w okresie klasycyzmu i empiru, odpowiednio biedermeieru, po których nastąpiły historyzujące style XIX wieku (Hošťálkovy, Kyjovice, Melč, Oldřišov, Orlová, Ropice, szereg mniejszych budowli na pograniczu javornicko-vidnavskim). Wyjątkowe, ale bardzo wartościowe adaptacje w duchu dworskiego neoklasycyzmu palladiańskiego (czasem nieściśle nazywanego "śląskim empirem") ilustrują rezydencje w miastach Hnojník, Konská czy Chotěbuz. Z pewnością ze względu na słabość kapitałową większości tutejszej szlachty, od połowy XVIII wieku rzadko budowano nowe rezydencje. Do późnobarokowych i klasycystycznych miejscowości należały Dubová, Hlavnice, Neplachovice, Orlová, Prostřední Bludovice, Prstná, Studénka (nowy zamek), Šilheřovice czy Štemplovec.

Na wygląd budowli zamkowych w XVIII i XIX wieku zasadniczy wpływ miała strategia mieszkaniowa ich właścicieli. Cieszyńscy Habsburgowie, Lichtensteinowie z Opavy-Krnova i Wilczkowie, jako posiadacze największych posiadłości ziemskich, odwiedzali swoje majątki rzadko, a ich główne rezydencje zamkowe (Frýdek, Krnov, Opava, Klimkovice, Poruba) służyły potrzebom zarządzania dużymi majątkami lub interesami przemysłowymi, okazjonalnym pobytom sezonowym lub wycieczkom in spe. Reprezentacyjny zamek w Šilheřovicach był również wykorzystywany tylko sezonowo przez wiedeńskich bankierów Rothschildów. Z kolei rodzina Larisch-Mönnich, mimo działalności na dworze, nigdy nie zerwała swoich związków z ziemią cieszyńską. Ich pierwotną siedzibą był zamek w Karvinie, który pod koniec XVIII wieku został zastąpiony zamkiem we Fryštácie, oba pałace zostały przebudowane w stylu klasycystycznym. Charakterystyczna rekonstrukcja Fryštátu świadczy o wyjątkowym kontakcie z dworskim środowiskiem artystycznym. Śląską architekturę zamkową znacząco wzbogaciła również rodzina Lichnov z Voštic, która od końca XVIII do początku XX wieku zainwestowała w kilka adaptacji zamku i jego obiektów gospodarczych w Hradcu nad Moravicą, podobnie Blüchersi z Wahlstatt postępowali na Raduniu.

Pod koniec XIX wieku zostały zmodernizowane rezydencje Razumovskich w Dolních Životicach i Melču. Zaniedbany zamek w Bruntalu został przebudowany w stylu późnobarokowym przez niemieckich rycerzy, a renesansowy zamek został ostatecznie przekształcony w bardziej komfortową rezydencję Jánský Vrch, która przez pewien czas była stałą siedzibą biskupów wrocławskich. W metropoliach historycznych księstw śląskich szlachta rzadko budowała swoje miejskie pałace, a jeśli już musiała, to wolała posiadać domy klasyczne (do połowy XIX w. były to wolne, okazałe domy) lub wynajmować mieszkania w kamienicach. Na terenie dzisiejszego Śląska Czeskiego prawdziwe pałace miejskie powstały tylko w Opavie (pałace Blücherów i Sobków wśród szeregu okazałych domów przy dzisiejszej alei Masaryka, podmiejski pałac wystawowy Razumovskich z końca XIX wieku) i w Bohuminie (Gusnarovie z Komorna, klasycystyczna rekonstrukcja hrabiny Rudnickiej).

Po powstaniu Czechosłowacji państwo skonfiskowało cieszyńskie posiadłości Habsburgów. Późniejsza reforma rolna zmniejszyła wielkość majątków, ale pozostawiła w rękach właścicieli zamki wraz z ich zapleczem gospodarczym i parkami. Decydujący punkt zwrotny nastąpił wraz z zakończeniem II wojny światowej. Wielu właścicieli opuściło swoje majątki przed nadejściem Armii Czerwonej i udało się na emigrację. Niektóre z budynków ucierpiały podczas przejścia frontu przez Osoblažsko i podczas operacji ostrawsko-opawskiej, poważnie uszkodzone Dobroslavice, Hrabyně, Třebovice zostały później rozebrane. Wiele zamków zostało splądrowanych zaraz po wyzwoleniu, wielu właścicieli wysiedlono do Niemiec ze względu na ich niemiecką narodowość. Konfiskata wielkich majątków przez państwo zakończyła upadek prywatnej własności zamków. Wywłaszczone zamki były wykorzystywane przez przedsiębiorstwa rolne, leśne i przemysłowe, zjednoczone spółdzielnie rolnicze lub służyły jako państwowe obiekty socjalno-wychowawcze. Budynki były adaptowane do nowych celów w sposób niewrażliwy, cierpiały z powodu braku odpowiedniej opieki i niszczały, niektóre w końcu popadły w ruinę lub zostały celowo rozebrane, jak na przykład wypalona perła baroku w Odrach. Duże straty wystąpiły w regionie cieszyńskim, gdzie zniknęły budynki wystawowe w Karvinie, Orlovej, Raju i Solce, a także szereg małych budynków zamkowych. Wraz z zabudowaniami zamkowymi poważnie uszkodzone lub wręcz zniszczone zostały także przyległe parki. Tylko kilka zrekonstruowanych budynków reprezentacyjnych (Bruntál, Hradec nad Moravicí, Jánský Vrch, Raduň) wyposażonych we własne lub przewiezione meble zostało udostępnionych zwiedzającym. Paradoksalnie, okres restytucji po 1989 roku był fatalny dla wielu innych zamków (Kunčice w Ostravie), wiele z nich nadal niszczało i niszczeje (Deštné), tylko kilka z nich udało się uratować i zrewitalizować dzięki zainteresowaniu gmin i podmiotów prywatnych (Rychvald, Ropice, Štáblovice) lub nawet udostępnić zwiedzającym (Fryštát, Hošťálkovy, Neplachovice, Slezské Rudoltice).

W budynkach zamkowych odbywały się bankiety, bale i uroczystości z udziałem znamienitych gości. Szczególnie w okresie baroku odbywały się tu przedstawienia teatralne lub muzyczne (Bruntál, Slezské Rudoltice, Velké Hoštice, pałac Blücherów w Opavie), na zamku Jánský Vrch kompozytor Karel Ditters z Dtersdorfu pracował w służbie biskupa wrocławskiego Schaaffgotscha. Poprzez biblioteki, zbiory dzieł sztuki i osobliwości zagranicznych, galerie portretów rodzinnych i archiwa rodowe, wnętrza zamkowe zgromadziły niezwykle cenne bogactwo kulturowe. Szlacheckie zainteresowanie lokalnymi wydarzeniami naukowymi, kulturalnymi i społecznymi przejawiało się we wspieraniu instytucji pamięci, takich jak Muzeum Prowincjonalne dla Śląska Austriackiego (1814) czy Śląskie Prowincjonalne Muzeum Sztuki i Przemysłu (1882), których fundacje i zbiory wspierały rodziny Mikuschów z Buschbergu, Renardów, Lichtensteinów i Wilczków.

Od XVII wieku przyległy park z obiektami małej architektury (fontanny, oranżerie, altany) i samotną dekoracją rzeźbiarską stał się częścią posiadłości zamkowych. Kravaře, Melč i Slezské Rudoltice są przykładami parków barokowych. Od przełomu XVIII i XIX wieku wiele parków uzyskało charakter przyrodniczo-krajobrazowy w stylu angielskim (Hradec n. M., Karvina-Fryštát, Šilheřovice).

W bezpośrednim sąsiedztwie osad grodowych powstawały obiekty gospodarcze ze spichlerzami, stodołami, browarami, ogrodami i sadami, stajniami, owczarniami i mniejszymi obiektami przemysłowymi. Szlachta zakładała również samodzielne folwarki z przyległymi osadami (wzorcowy folwark Rothschildów na miejscu pierwotnej owczarni w miejscowości Paseky, majątek Šilheřovice). W okresie powstawania wielkich domen ziemskich wiele zamków straciło swoją pierwotną funkcję mieszkalną i służyło potrzebom administracji folwarcznej lub majątkowej. Brak zainteresowania właścicieli tymi budowlami mógł mieć fatalne skutki: na przykład zniszczony zamek Larisch-Mönnich w Šenovie został rozebrany w 1927 roku, a podkopany zamek hrabiów Wilczków w Slezskiej Ostravie w tym samym czasie zamienił się w ruinę z powodu wpływów górniczych.

Hodowla koni związana była z gospodarką arystokratyczną i prezentacją stylu życia. Unikatowe połączenie obu aspektów reprezentuje tzw. Czerwony Zamek w Hradcu nad Moravicą, zbudowany przez Lichnowskich w drugiej połowie XIX wieku jako gospodarstwo zamkowe wraz ze stajniami. Istniejące do dziś nazwy miejscowości świadczą o działalności możnych: nowe dwory i osady nazywano od imienia lub nazwiska założyciela, dlatego znane uzdrowisko Karlova Studánka od 1803 roku nosi nazwę na cześć arcyksięcia Karola Ludwika, wielkiego mistrza Zakonu Rycerzy Niemieckich i właściciela dóbr bruntalskich, nazwisko arcyksięcia znajduje się również w nazwie pobliskiego Ludvíku.

Często rozległe gospodarstwa leśne były okazją do reprezentowania bogactwa i statusu społecznego właścicieli szlacheckich. Budynki administracji leśnej, gajówki i domki myśliwskie poszczególnych pasm były budowane w stylu "alpejskim", później projektowano je w duchu modernistycznym architektury przełomu XIX i XX wieku (zwłaszcza Lichnowowie). Aby przedstawić budowniczych, fasady lub szczyty tych budynków były zdobione herbami rodowymi. W przypadku dużych majątków, gospodarka leśna mogła być związana z łowiectwem ich właścicieli. Duży rezerwat zwierzyny łownej, który pierwotnie znajdował się na zamku w Hradcu nad Moravicą, stał się podstawą tutejszego angielskiego parku zamkowego. Do dziś w kompleksie zamkowym Rothschildów w Šilheřovicach znajduje się tzw. pałacyk myśliwski z zagrodami dla psów myśliwskich. Rothschildowie założyli również bażantarnię, która wraz z gajówką zastąpiła pierwotny ośrodek administracji leśnej (Dwór Anny). Heraldyka rodowa była szeroko stosowana w dekoracji zewnętrznej i wewnętrznej kościołów patronackich, których budowę w całości lub częściowo finansowali właściciele majątku (Taaffe w Dolní Lutyni, Prażmowie z Bilkowa we Frydku, Razumowie w Dolnych Żywoticach). Na herbach fundatorów znajduje się wiele samotnych figur świętych i boskich męczarni. Stanowiły one również część fasad dawnych budynków gospodarczych i przemysłowych (Wilczkowie - Heřmanice, Hrušov, Svinov lub Klimkovice; Ro- thschildowie - kopalnia Anselm, Petřkovice, Habsburgowie - Sedliště). Wydobyte z nich figury heraldyczne lub godła podkreślały autorytet kamieni granicznych, jak na przykład znak graniczny na szczycie Pradziada, gdzie stykały się granice śląskich posiadłości Frývaldova (dziś Jeseník) biskupów wrocławskich i Bruntala zakonu rycerzy niemieckich z morawską posiadłością hrabiów Žerotín Vízmberk (dziś Loučná nad Desnou).

Do końca XVIII wieku szlachta chowana była przeważnie w grobowcach rodzinnych w kryptach kościołów patronackich i kaplicach. Miejsca pochówku ich szczątków oznaczano kamiennymi nagrobkami, płytami nagrobnymi lub epitafiami, które posiadały dekorację figuralną, heraldyczną lub kombinację obu tych elementów. Obszerne zespoły nagrobków można zobaczyć na przykład w Klimkovicach (rodzina Bzenców z Markvartovic i krewni) lub w Šenovie (Skrbeńscy z Hříště). Obecna lokalizacja wielu z tych zabytków jest wtórna, przemieszczenia miały miejsce w XIX i XX wieku. Tylko sporadycznie budowano osobne mauzolea rodzinne, jak np. kaplica pogrzebowa Wilczków przy kościele parafialnym w Klimkowicach. Reformy józefińskie położyły kres pochówkom w budynkach kościelnych a szlachta zaczęła zakładać nowe nekropolie grzebalne w postaci oddzielnych grobowców (Bellegardowie w Velkých Heralticach, Larisch-Mönnichowie we Fryštácie) lub płatnych miejsc honorowych przy murach kościelnych lub cmentarnych (Razumowie w Radkovie). Te miejsca ostatniego spoczynku wyposażone były najczęściej w nagrobki inskrypcyjne i heraldyczne lub proste płyty nagrobne. Do unikalnych budowli grobowych należy neogotycki grobowiec Lichnowskich z Voštic z lat 1902-1903 w (wówczas prusko-śląskim) Chuchelné; grobowiec Larisch-Mönnichów w formie antycznej świątyni w parku zamkowym w Solce (obecnie Karvina-Doly, 1916-1920, architekt Leopold Bauer), który został zburzony w 1986 roku z powodu podkopania. Na cmentarzach miejskich w Opavie lub Cieszynie pochowano niektórych przedstawicieli tradycyjnej i nowej szlachty, którzy pracowali w wojsku, administracji państwowej lub samorządowej.

P ierwsza faza konfliktu wybuchła spontanicznie w październiku 1918 r. Po upadku monarchii inicjatywę przejęli lokalni urzędnicy, którzy zaczęli przejmować kontrolę nad władzami i punktami strategicznymi. W ten sposób grupa polskich oficerów cieszyńskiego garnizonu pod koniec października opanowała miasto. Obie strony spontanicznie dążyły do tworzenia formacji zbrojnych z ochotników i żołnierzy powracających z frontu. Tę początkową fazę konfliktu zakończyło porozumienie lokalnych władz (czeskiego Wojewódzkiego Komitetu Narodowego dla Śląska i polskiej Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego) z 5 listopada 1918 r. o prosektoryjnym podziale administracyjnym spornego terytorium według przewagi czeskiej lub polskiej w radach gminnych. Nie uspokoiło to jednak sytuacji, a starcia na tle narodowościowym mnożyły się. Wzajemne napięcia nasiliły się, gdy 23 stycznia 1919 r. rząd czechosłowacki podjął działania zbrojne, aby nie dopuścić do wyborów do polskiego sejmu w regionach Cieszyna, Oravy i Spišu. Tzw. wojna siedmiodniowa zakończyła się interwencją dyplomatyczną państw porozumienia, gdy linia frontu została ustabilizowana na górnej Wiśle. W dniu 25 lutego czechosłowackie siły zbrojne musiały wycofać się za linię demarkacyjną ustaloną w protokole paryskim z 3 lutego. Pomiędzy strefą czechosłowacką a polską wyznaczono strefę neutralną o długości około pięciu kilometrów. Linie przebiegały mniej więcej wokół linii kolejowej Koszyce-Bohumín, pozostawiając po stronie polskiej większe miasta i wsie Doubrava, Fryštát, Cieszyn, Dolní Žukov, Třinec i Jablunkov, a po stronie czeskiej Bohumín, Lazy i Karvinę.

Sytuacja na Ziemi Cieszyńskiej zaostrzała się od wydarzeń z lutego 1919 roku. Mnożyły się incydenty zbrojne na linii demarkacyjnej, a w końcu sierpnia wybuchł strajk generalny w kopalniach. Poważny problem stanowiła strefa neutralna, gdzie brak służb bezpieczeństwa doprowadził do wzrostu przestępczości a także rozprzestrzeniania się ospy.

Na przełomie lata i jesieni 1919 r. zrodził się pomysł rozwiązania problemu w drodze plebiscytu. We wrześniu powołano międzynarodową komisję plebiscytową, w skład której weszła czechosłowacka (w Moravskiej Ostravie) i polska (w Cieszynie) komisja plebiscytowa. Inne organy plebiscytowe funkcjonowały na poziomie powiatów i gmin. 2 lutego 1920 r. władzę na Śląsku przejęła Międzynarodowa Komisja Plebiscytowa, która następnie postanowiła, że linia ustalona 3 lutego 1919 r. zostanie utrzymana jako granica administracyjna, a strefa neutralna zostanie zniesiona. Z okręgu polskiego utworzono prefekturę wschodnią, a z czeskiego zachodnią. Ich najwyżsi urzędnicy administracyjni byli bezpośrednio podporządkowani Komisji Międzynarodowej. Ponadto obszar byłego gubernatorstwa karwińskiego, którym międzyzwiązkowa komisja plebiscytowa chciała zarządzać samodzielnie, został oddzielony od prefektury zachodniej przez nowo utworzoną komisję administracyjną ds. porozumienia. Na rozkaz Międzynarodowej Komisji Plebiscytowej wojska obu rywalizujących stron zostały wycofane poza granice Cieszyna i zastąpione przez wojska francuskie i włoskie. Żołnierze porozumienia, wraz z żandarmerią, podlegając bezpośrednio komisji międzynarodowej, byli odpowiedzialni za spokój i porządek na spornym terytorium.

W czasie przygotowań do plebiscytu ludność niemiecka i żydowska, jak również zwolennicy autono-mistycznego ruchu "Schlonzac", w przeważającej mierze popierali partię czechosłowacką. W środowisku niemieckim zastanawiano się również nad ustanowieniem międzynarodowej administracji nad Cieszynem.

Jednak dyskusje na temat daty i formy głosowania powszechnego przeciągały się. Głównym punktem spornym było czechosłowackie żądanie, aby głosować mogły tylko osoby, które przed wybuchem I wojny światowej zamieszkiwały lub miały prawo do zamieszkania w regionie, co wykluczało z plebiscytu uchodźców wojennych z Galicji, którzy osiedlili się w Cieszynie. Obie partie starały się pozyskać jak największą liczbę wyborców poprzez propagandę, obietnice różnych korzyści i inne środki. Długotrwałe przygotowania doprowadziły jednak do nasilenia się nacisków i przemocy po obu stronach. Oprócz częstych starć między czeskimi i polskimi mieszkańcami podczas różnych spotkań i demonstracji, obywatele narodowości czeskiej lub polskiej byli eksmitowani z mieszkań i miejsc pracy. Ponadto dochodziło do zamachów na urzędników państwowych obu stron. Częstym celem ataków były także patrole i posterunki żandarmerii, zwłaszcza wiosną 1920 r. W Doubravie 26 maja i w Szumbarku 1 lipca 1920 r. wspomniane ataki spowodowały ofiary śmiertelne.

O losie Cieszyna zadecydowała ostatecznie konferencja ambasadorów w Spa i późniejszy protokół paryski z 28 lipca 1920 r., pod wpływem eskalacji napięcia. Czechosłowacja otrzymała 56% spornego terytorium, w tym większość zagłębia węglowego i linię kolejową Koszyce-Bohumín. Nowa granica przebiegała zasadniczo wzdłuż biegu rzeki Olzy, choć w niektórych miejscach została przesunięta bardziej na wschód. Konkretnie strona czechosłowacka otrzymała powiaty Frýdek, Bohumín, Slezská Ostrava (Śląską Ostrawę) i większe części powiatów Fryštát, Těšín (Cieszyn) i Jablunkov. Wytyczanie granic trwało do połowy lat dwudziestych.

N a oficjalne negocjacje w Paryżu delegacja czechosłowacka przygotowała dwa warianty przyszłej granicy państwowej (w tym przedstawienie mapy z francuską nazwą rectification de la frontiére de la silésie). Pierwszy wariant przewidywał przyłączenie miast Racibórz (Ratiboř) i Głubczyce, druga zostawiła je Niemcom i liczyła nawet na cesję części regionu Osoblaža na rzecz Niemiec. Oba warianty liczyły jednak na Rybnickie Zagłębie Węglowe (które ostatecznie trafiło do Polski).

W memorandum napisanym na konferencję pokojową Republika Czechosłowacka oświadczyła, że domaga się tego terytorium przede wszystkim ze względów ekonomicznych, ale także z powodów historycznych i etnicznych. Czechosłowacja otrzymała jednak tylko południową część Ratibořska (odtąd zwanego Hlučínsko), zacofanego gospodarczo obszaru rolniczego (z wyjątkiem dwóch kopalni węgla w Petřkovicach i fabryki przetwórstwa lnu w Chuchelné) z dużą nadwyżką siły roboczej, która z powodu modernizacji rolnictwa już od połowy XIX wieku musiała szukać pracy gdzie indziej, głównie w niemieckiej części śląskiego okręgu przemysłowego oraz w innych częściach Niemiec, najczęściej jako górnicy, murarze, domokrążcy i robotnicy rolni. Kilka wsi na północ od nowej granicy państwowej, gdzie mówiło się głównie po czesku (lub w dialekcie morawskim), pozostało w Niemczech.

Zgodnie z traktatem wersalskim ludność Hlučína mogła opowiedzieć się za Niemcami: okres opcji został ustalony na dwa lata od daty wejścia w życie traktatu (10 stycznia 1920 r.), a dwunastomiesięczny okres na wysiedlenie rozpoczynał się od daty deklaracji opcji. Z rejonu Hlučína wyjechało cztery i pół tysiąca osób. Znaczna część optantów przeniosła się zaledwie kilka kilometrów dalej, a mianowicie do ówczesnego niemieckiego północnego regionu Ratiboř. Skoro przesiedleńcy znaleźli pracę w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, podczas gdy mieszkańcy Hlučína borykali się z ogromnym brakiem możliwości zatrudnienia, które w czasie kryzysu gospodarczego uległy zwielokrotnieniu, niejedna osoba musiała zadać sobie to samo pytanie: Dlaczego Republika nas chciała, skoro nie miała dla nas pracy?

Mieszkańcy Hlučínska, mimo że wykazywali obiektywne oznaki czeskiego pochodzenia etnicznego i mówili czeskim dialektem, nie uważali się za Czechów i nie lubili ich. Kwestia religijna (duża religijność w regionie Hlučína) oraz kwestia ekonomiczna i językowa były głównymi polami konfliktu, które były ze sobą powiązane. Chociaż Czechosłowacja nie lubiła, gdy Hluczynianie pracowali w Niemczech, gdyż byli indoktrynowani antyczeską ideologią, nie mogła zapewnić im wystarczających możliwości zatrudnienia w kraju, nawet w czasach rozkwitu (a co dopiero w czasie Wielkiego Kryzysu). Z powodów ekonomicznych, a prawdopodobnie także z powodu pewnego buntu, znaczna liczba mieszkańców Hlučína była zainteresowana tym, aby ich dzieci uczęszczały do niemieckich szkół. Republika zlikwidowała jednak niemieckie szkolnictwo gminne w regionie Hlučín (z wyjątkiem przeważnie niemieckich gmin Sudice i Třebom), "tymczasowo" znosząc obowiązujące w kraju przepisy prawne w regionie Hlučín. Gdy protesty ludności nie pomogły, w kilku gminach przy pomocy niemieckiej irredenty i wsparciu finansowym z Niemiec wprowadzono tzw. szkolnictwo domowe w języku niemieckim (Privatunterricht), tzn. część dzieci nie uczęszczała do szkół publicznych. Niemieckie organizacje działające na terenie terenie Hlučína w 1936 roku zareagowały na zakaz nauczania domowego wprowadzeniem korepetycji z języka niemieckiego po godzinach lekcyjnych.

Spis powszechny z 1921 i 1930 roku wykazał wyraźną przewagę narodowości czeskiej (morawskiej) na Hlučínszczyźnie, ale należy zaznaczyć, że władza państwowa, która była zainteresowana uzyskaniem jak najbardziej "odpowiednich" liczb, aby udowodnić czeski charakter terytorium w stosunku do cudzoziemców (tj. zasadność roszczeń do Hlučína), nie zezwoliła na swobodną rejestrację na podstawie woli osoby liczonej. Tysiące osób miało oficjalnie skorygowane wpisane obywatelstwo, nawet bez zgody osoby wyliczonej, która mogła się odwołać, ale jej odwołanie nie miało skutku zawieszającego. Na przykład w Bobrownikach w spisie powszechnym z 1921 roku tylko 165 z 552 mieszkańców zadeklarowało narodowość morawską i dopiero na podstawie procedury korekty oficjalny wynik wynosił 502 obywateli narodowości czechosłowackiej (91,6%) i 46 obywateli narodowości niemieckiej. W Dolním Benešovie udział narodowości niemieckiej zmniejszył się podobnie z 79 % do 12 %. Nie dziwi więc fakt, że według oficjalnych wyników spisu opublikowanych w podręczniku statystycznym w 1924 roku, tylko 7 707 (16,3%) Czechosłowaków było zarejestrowanych z narodowością niemiecką. Stało to w jawnej sprzeczności z wynikami niemieckich partii politycznych w wyborach miejskich, prowincjonalnych i parlamentarnych - na przykład w wyborach parlamentarnych w 1925 roku w okręgu Hlučín niemiecka chadecja zdobyła 51,7% głosów, a niemieckie partie polityczne 61,9%.

P o podpisaniu układu monachijskiego, na początku października 1938 r. Ostrava stała się praktycznie miastem trójmiejskim. Nowa granica Polski przebiegała w Radwanicach i Michałkowicach, a Svinov, Poruba i inne miejscowości na lewym brzegu Odry przypadły nazistowskim Niemcom i zostały następnie włączone do Okręgu Sudeckiego Rzeszy. Czechosłowaccy urzędnicy musieli opuścić zarówno tereny polskiej, jak i niemieckej okupacji, a ludność cywilna była często wypędzana lub uciekała z okupowanej Ziemi Cieszyńskiej. Ostrava stała się naturalnym centrum gromadzenia uchodźców. Podczas gdy większość wypędzonych chciała pozostać w Ostravie - w nadziei, że wkrótce będzie mogła wrócić do domu - władze, w obawie przed rozprzestrzenianiem się chorób i przestępczości, starały się przenieść jak najwięcej uchodźców w głąb kraju. W tym samym czasie Polacy byli przymusowo wysiedlani z okolic Ostravy i Frýdka do Cieszyna.

Jesienią 1938 r. wśród czeskich zesłańców z Cieszyna zaczął się tworzyć tzw. śląski ruch oporu. Chodziło o kilka rozproszonych grup walczących z polską administracją w Cieszynie. Po zajęciu Czech i Moraw niektóre z tych nielegalnych grup włączyły się do walki z hitlerowcami, głównie poprzez przekazywanie żołnierzy do powstającej armii cudzoziemskiej w Polsce oraz innych uchodźców.

Zarówno pod okupacją niemiecką, jak i polską wkrótce zlikwidowano większość czeskich partii, stowarzyszeń i szkół. Usunięto lub zniszczono również pomniki i miejsca pamięci, np. pomnik poległych za Cieszyn w Orlovej lub pomnik oporu ludu śląskiego na Ostrej Hůrce w Opavie. Ze względów pragmatycznych niemiecka administracja okupacyjna musiała jednak pójść na pewne ustępstwa wobec mniejszości czeskiej, która w tzw. Okręgu Opawskim (Regierungsbezirk Troppau) liczyła prawie 170.000 osób. W związku z tym w szkołach mogły w końcu funkcjonować czeskie klasy, ale nie wolno było korzystać z czeskich podręczników. W dniu 4 grudnia 1938 r. na okupowanych terenach przygranicznych odbyły się wybory uzupełniające do Reichstagu, w których głosowano wyłącznie za lub przeciw kandydatowi zjednoczonej partii nazistowskiej. O oporze czeskiej ludności na ziemi opawskiej świadczy fakt, że z 27.000 głosów przeciwko temu kandydatowi w całym regionie przygranicznym, ponad 21.000 pochodziło z tego regionu.

Szczególna sytuacja powstała w regionie Hlučína, który po Monachium został przyłączony bezpośrednio do III Rzeszy jako część tzw. Altreichu. O ile Czesi z opawskiego okręgu rządowego nie byli w praktyce postrzegani jako pełnoprawni obywatele niemieccy, o tyle mężczyźni z Hlučína podlegali poborowi do wojska.

Wielu mieszkańców regionów Opavy i Hlučína dojeżdżało do pracy do aglomeracji przemysłowej Ostravy. Podróże te umożliwiały przemyt towarów, a także organizowanie ruchu oporu. W listopadzie 1938 r. w Hlavnicach na ziemi opawskiej powstała konspiracyjna grupa Obrana Slezska (Obrona Śląska), powiązana ze strukturami wojskowymi i policyjnymi w Moravskiej Ostravie.

W połowie marca 1939 roku naziści zajęli resztę Czech i Moraw. Wojska niemieckie wkroczyły do Ostravy wieczorem 14 marca, zanim prezydent Emil Hácha, pod naciskiem Berlina, wyraził zgodę na zajęcie miasta. Przyczyną pospiesznego zajęcia regionu była obawa niemieckich generałów, że Polska może wykorzystać napiętą sytuację po ogłoszeniu niepodległości Słowacji i zająć region przemysłowy. Pośpieszne posuwanie się wojsk niemieckich doprowadziło do starcia z żołnierzami 8 Pułku Piechoty "Śląsk" w koszarach Czajanka w Mistku.

Po utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw Ostrava stała się ośrodkiem przerzutu ludzi do zagranicznego ruchu oporu w Polsce, ale także sceną niemieckiej wojny wywiadowczej przeciwko Polsce. Wprowadzono system reglamentacji i rozpoczęto nacjonalizację ważnych przedsiębiorstw przemysłowych.

Wybuch II wojny światowej w regionie zwiastował tzw. incydent jablonecki z 26 sierpnia 1939 roku. Tego dnia miał się rozpocząć niemiecki atak na Polskę, który Hitler w ostatniej chwili przełożył na 1 września. Niemieckie siły dywersyjne, które nie otrzymały na czas wiadomości o przesunięciu terminu, wyruszyły jednak z terytorium Słowacji, aby zająć tunele kolejowe pod Jablonkovem. Niemcy musiały przeprosić za tę sprawę. Jednak już 1 września rozpoczęła się prawdziwa inwazja na ziemię cieszyńską, którą wojska niemieckie szybko zajęły. W niektórych wsiach czescy mieszkańcy witali niemieckich żołnierzy, wierząc, że po zniesieniu polskiej administracji zostaną przywrócone czeskie szkoły i stowarzyszenia. Zamiast tego tereny te zostały włączone do prowincji Rzeszy - Górnego Śląska, gdzie zarówno ludność czeska, jak i polska poddana została silnym naciskom germanizacyjnym. W pierwszej fazie aresztowań polskiej inteligencji jesienią 1939 r. więźniowie zostali skoncentrowani w obozie w Skrochovicach na ziemi opawskiej, którym kierował Heinrich Jöckel, późniejszy naczelnik więzienia w Małej Twierdzy w Terezinie.

W sumie do końca 1939 r. cały obszar Śląska i Ostravy został włączony w struktury nazistowskiej administracji okupacyjnej, przy czym na terenach Protektoratu, Okręgu Sudeckiego i Górnego Śląska panowały znacznie odmienne warunki.

D ziałania wojskowe na granicy morawsko-śląskiej pod koniec drugiej wojny światowej należały do najcięższych walk na terenie dzisiejszej Republiki Czeskiej. Rankiem 10 marca 1945 r. 4 Front Ukraiński rozpoczął tzw. Operację Ostrawsko-Morawską, inaczej zwaną Morawsko-Ostrawską lub w j. czeskim Ostrawsko-Opawską 38. Armia miała przejść przez Karvinę i Bohumín, a następnie południowo-wschodnim obejściem odciąć Ostravę. Z powodu silnej obrony i złej pogody natarcie radzieckie zatrzymało się pod Strumieniem. Pierwsza faza ofensywy została zatrzymana 17 marca. W międzyczasie trwały działania 60 Armii w rejonie Ratibořsko i Hlubčicko. 22 marca oddziały Kuroczkina zajęły Osoblahę, która stała się pierwszym wyzwolonym miastem w Czechach. Następnie 60. armia dotarła od północnego zachodu do Krnova, ale jego garnizon wojskowy bronił się do 6 maja.

W ostatniej dekadzie marca Petrov postanowił zaatakować Ostravę od północnego zachodu, przez rejon Ratibořa i Hlučína. W czasie walk Petrowa zastąpił Andriej Jeremenko. Główną siłą uderzeniową była 38. Armia Moskalenki, a Greczko dokonywał częściowych wypadów z północnego wschodu na Bohumin. W skład 38. Armii wchodziła również 1. Czechosłowacka Samodzielna Brygada Czołgów w ZSRR. Na początku kwietnia Moskalenko zdołał przeprawić się przez Odrę pod Tworkowem. Do 10 kwietnia 38. Armia osiągnęła w przybliżeniu linię graniczną przedmonachijską w rejonie Hlučína. Dla dalszych postępów Jeremienko poprosił o przydzielenie mu pod komendę 60. Armii. Granica sektorów 38. i 60. armii przebiegała pod Sudicami. Tutaj 15 kwietnia rozpoczęła się na dobre trzecia faza Operacji Ostrawsko-Opawskiej, która toczyła się już na terytorium Czechosłowacji.

W dniach 15-18 kwietnia armia posuwała się w stosunkowo otwartym terenie Hlučínska, gdzie doszło do ciężkich walk czołgowych i artyleryjskich. Do intensywnych starć doszło w okolicach Bolatic i Kravařa. Armia Czerwona odniosła ważne zwycięstwo w nocy 18 kwietnia, kiedy to udało jej się przekroczyć rzekę Opavę w pobliżu miejscowości Štítina.

W następnych dniach 60. armia Kuroczkina posuwała się wzdłuż obu brzegów rzeki w kierunku silnie ufortyfikowanej Opavy. Szczególnie wytrwale broniły się oddziały 1. Dywizji Narciarskiej (Gustav Hundt) na wzgórzach wokół Oldřišova i Pustych Jakartic. Dopiero w godzinach porannych 22 kwietnia Sowieci przedostali się do Opavy i zepchnęli Niemców na zachód w kierunku Slavkova i Stěbořic. Tymczasem 38. Armia kontynuowała działania w kierunku Ostravy. Po przełamaniu w dniu 18 kwietnia linii obronnej na rzece Opavie, Niemcy mogli dalej zdobywać pozycje na płaskowyżu wokół Hrabyni i Velkiego Polomu oraz na linii przedwojennych czechosłowackich umocnień granicznych.

Walki wokół Hrabyni trwały ponad tydzień, 27 kwietnia Niemcy oczyścili wieś. 26 kwietnia czechosłowacka brygada czołgów, wspierana przez radziecką piechotę, zdobyła Velky Polom i posuwała się dalej w kierunku Klimkovic. Pod koniec kwietnia ruszyło również zachodnie skrzydło armii Greczka, które przez Hlučín dotarło do brzegów Odry w pobliżu Petřkovic. Do 29 kwietnia oddziały Moskalenki dotarły również do Odry. W rejonie operacyjnym 1. Armii Gwardii wsparcie lotnicze zapewniała również 1. Czechosłowacka Mieszana Dywizja Powietrzna w ZSRR.