corner

CZ EN DE PL

Wielki atlas historyczny

Śląska Czeskiego


Tożsamość, kultura i społeczeństwo Śląska Czeskiego

w procesie modernizacji społecznej mającej wpływ na krajobraz kulturowy


Lubor Hruška, Lenka Jarošová, Radek Lipovski (eds.)



ACCENDO - Centrum Nauki i Badań, Instytut,

Ostrava

2021

Publikacja została wydana w ramach projektu WIELKI ATLAS HISTORYCZNY ŚLĄSKA CZESKIEGO - Tożsamość, kultura i społeczeństwo Śląska Czeskiego w procesie modernizacji społecznej z wpływem na krajobraz kulturowy; kod identyfikacyjny projektu: DG18P02OVV047; projekt jest finansowany z Programu Wspierania Badań Stosowanych i Eksperymentalnego Rozwoju Tożsamości Narodowej i Kulturowej na lata 2016-2022 (NAKI II).

Przedmiotem projektu jest kompleksowe odwzorowanie procesów historycznych, które wpłynęły na ludność i krajobraz, zwłaszcza po 1848 roku do dnia dzisiejszego, na terenie Śląska Czeskiego i związanego z nim terytorialnie "klina morawskiego". Jest to multidyscyplinarny projekt o charakterze syntetyzującym, łączący historię, demografię, socjologię, ekonomię, urbanistykę i nauki przyrodnicze. Projekt integruje wiedzę zdobytą w poprzednich projektach badawczych trzech instytucji koncentrujących się na terenie Śląska Czeskiego i uzupełnia ją o inne niezbędne badania. Synteza ta zapewni nowe spojrzenie na rozwój terytorium, które było poddane istotnym zmianom historycznym w ramach obszaru Europy Środkowej, w tym interakcji między społeczeństwem a krajobrazem, zarządzania krajobrazem (historia leśnictwa, rolnictwa) i innych procesów na terytorium (wpływ górnictwa, wojny na krajobraz). Multidyscyplinarny zespół badawczy ma potencjał, aby zidentyfikować zupełnie nowe związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy procesami historycznymi a obecnym stanem społeczeństwa i krajobrazu (więcej informacji na stronie projektu: http://atlas-slezska.cz/).

Główny badacz: ACCENDO - Centrum Nauki i Badań, Instytut.
Współautor badania: Muzeum Śląskie
Współautor badania: Wydział Sztuki, Uniwersytet w Ostrawie
W ramach współpracy: Muzeum Ziemi Cieszyńskiej, organizacja finansowana

Słowa kluczowe: Śląsk, historia, krajobraz, kultura, tożsamość, atlas
Redaktorzy: Lubor Hruška – Lenka Jarošová – Radek Lipovski

Recenzenci:
prof. PhDr. Zdeněk Jirásek, CSc. – Uniwersytet Śląski w Opawie, Wydział Nauk Historycznych
doc. Ing. Petr Jančík, Ph.D. – VŠB – Uniwersytet Techniczny w Ostrawie, Instytut Technologii Środowiskowych

Kolektyw autorski:
Jiří Brňovják, Lukáš Číhal, Lumír Dokoupil, Ivana Foldynová, Martin Gajdošík, Dan Gawrecki, Tomáš Herman, Jana Horáková, Lubor Hruška, Andrea Hrušková, Lenka Jarošová, Radim Jež, Pavel Kladiwa, Ondřej Kolář, Ivana Kolářová, Igor Kyselka, Radek Lipovski, Ludmila Nesládková, Zbyšek Ondřeka, Karolína Ondřeková, David Pindur, Andrea Pokludová, Petr Popelka, Renata Popelková, Dagmar Saktorová, Pavel Šopák, Marta Šopáková, Oľga Šrajerová, Aleš Zářický, Michaela Závodná

Dane kartograficzne:
Igor Ivan, David Kubáň, Peter Golej, Ondřej Kolodziej
Interaktywną wersję atlasu w czterech językach (czeskim, polskim, angielskim i niemieckim) można znaleźć na stronie: http://mapa.atlas-slezska.cz

Oprócz ogólnodostępnych źródeł internetowych, autorzy ATLAS-u korzystali również ze źródeł prywatnych. Autorzy ATLASU pragną podziękować następującym instytucjom i osobom za zgodę na wykorzystanie ich funduszy, zbiorów i fotografii do stworzenia części obrazowej ATLASU.
Fotografie i mapy © Archiwum Miasta Ostrawy - Statutowe Miasto Ostrawa; Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Republiki Czeskiej, Praga; Czeski Urząd Geodezyjny i Kartograficzny, Praga; Czechosłowacki Kościół Husycki; Muzeum Śląska Cieszyńskiego; Muzeum Cieszyńskie; Muzeum Narodowe, Praga; Gmina Wyznaniowa Czechosłowackiego Kościoła Husyckiego, Ostrawa-Radwanice; Narodowy Instytut Dziedzictwa; Niederösterreichisches Landesarchiv St. Pölten; Urząd Miejski Sedliště; Muzeum Śląskie; Centralne Archiwum Geodezji i Kartografii, Praga; Archiwum Wojewódzkie w Opawie; Archiwum Wojewódzkie w Opawie, Państwowe Archiwum Powiatowe Bruntál z siedzibą w Krnovie; Archiwum Wojewódzkie w Opawie, Państwowe Archiwum Powiatowe Frýdek-Místek; Archiwum Wojewódzkie w Opawie, Państwowe Archiwum Okręgowe Jeseník; Archiwum Wojewódzkie w Opawie, Państwowe Archiwum Okręgowe Karviná; Archiwum Wojewódzkie w Opawie, Państwowe Archiwum Okręgowe Nový Jičín; Muzeum Wagonów w Studénce, Wojskowy Urząd Geograficzny i Hydrometeorologiczny Dobruška i M. Anděra; D. Baránek; O. Boháč; J. Bohdal; J. Brňovják; L. Číhal; J. Hamza; J. Horáková; V. Hrazdil; M. Hykel; T. Indruch; R. Janda; L. Jarošová; Z. Jordanidu; J. Juchelka; S. Juga; J. Jung; Z. Kittrich; O. Klusák; J. Kristiánová; J. Křesina; P. Koudelka; O. Kolář; I. Kozelek; J. Kubica; P. Lazárková; I. Lička; B. Lojkásek; J. Mach; K. Müller; F. Nesvadba; M. Pešata; M. Pietoň; D. Pindur; Z. Pohoda; A. Pokludová; M. Polák; M. Polášek; A. Pončová; A. Prágr; P. Proske; A. Pustka; L. Pustka; Š. Rak; V. Reichman; J. Roháček; P. Rödl; D. Saktorová; J. Sejkora; E. Schweserová; F. Sokol; J. Solnický; P. Suvorov; K. Šimeček; M. Šišmiš; P. Šopák; M. Šos; V. Švorčík; T. Urbánková; J. Vaněk; L. Wünsch; J. Zajíc; I. Zwach.

Zdjęcia lotnicze (I. Kozelek - T. Indruch) zostały wykonane w ramach projektu "Pogranicze polsko-czeskie z lotu ptaka". Projekt został zrealizowany w 2011 roku przez miasto Krnov we współpracy z miastem partnerskim Hlubčice przy wsparciu finansowym Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.

© ACCENDO - Centrum Nauki i Badań, Instytut, 2021

SPIS TREŚCI


Wykaz skrótów

a. v. Wyznanie Augsburskie
AMO Archiwum Miasta Ostrawa - Statutowe miasto Ostrawa
AOPK Agencja Ochrony Przyrody Republiki Czeskiej
c. k. cesarsko-królewski
ČCE Czeski Kościół Ewangelicki
CČS Kościół Czechosłowacji
CČSH Czechosłowacki Kościół Husycki
ČR Republika Czeska
ČSAD Czechosłowacki Transport Samochodowy
ČSD Koleje Czechosłowackie
ČSR Republika Czechosłowacka
ČSSS Czechosłowackie Państwowe Gospodarstwa Rolne
ČSTV Czechosłowacki Związek Wychowania Fizycznego i Sportu
ČSÚ Czeski Urząd Statystyczny
ČÚZK Czeski Urząd Geodezji i Kartografii
DMR cyfrowy model ukształtowania terenu
CHKO Obszar chronionego krajobrazu
JZD Zjednoczona Spółdzielnia Rolnicza
k. ú. terytorium katastralne
KSČ Komunistyczna Partia Czechosłowacji
KBD Kolej Koszyce-Bogumin
LECAV Kościół Ewangelicko-Luterański Augsburskiego Wyznania w Republice Czeskiej
LFA obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania
MHD Transport publiczny miejski
MLL Masarykova letecká liga
MT Muzeum Těšínska
MSK Moravskoslezský kraj
MŚC Muzeum Śąska Cieszyńskiego
MU Uniwersytet Masaryka
MV ČR Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Republiki Czeskiej
MZV ČR Ministerstwo Spraw Zagranicznych Republiki Czeskiej
n. p. przedsiębiorstwo krajowe
NDVI Normalized Difference Vegetation Index (znormalizowany wskaźnik różnicy wegetacji)
NHKG Nowa huta Klementa Gottwalda
NM Muzeum Narodowe
NPR Narodowy Rezerwat Przyrody
NPÚ Narodowy Instytut Dziedzictwa
OKD Kopalnie Ostrawsko-Karwińskie
OKR rejon ostrawsko-karwiński
OLK region ołomuniecki
OU Uniwersytet w Ostrawie
Urząd gminy
ÖNB Österreichische Nationalbibiothek Wien
PR Rezerwat przyrody
PřF Wydział Nauk Przyrodniczych
RVHP Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej
s. o. okręg sądowy
s. p. przedsiębiorstwo państwowe
s. r. o. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością
SCEAV Śląski Kościół Ewangelicki Wyznania Augsburskiego
SLDB Spis Ludności, Domów i Mieszkań
SO OPR okręg administracyjny gminy o rozszerzonych kompetencjach
SOkA Bruntál Archiwum Wojewódzkie w Opawie, Państwowe Archiwum Powiatowe Bruntál z siedzibą w Krnovie
SOkA Frýdek-Místek Archiwum Wojewódzkie w Opawie, Państwowe Archiwum Powiatowe Frýdek-Místek
SOkA Jeseník Archiwum Wojewódzkie w Opawie, Państwowe Archiwum Powiatowe Jeseník
SOkA Karviná Archiwum Wojewódzkie w Opawie, Państwowe Archiwum Powiatowe Karwina
SOkA Nový Jičín Archiwum Wojewódzkie w Opawie, Państwowe Archiwum Powiatowe Nový Jičín
StS PGR
SZM Śląskie Muzeum Wojewódzkie
SZEŠ Średnia Szkoła Rolnicza
SZTŠ Średnie Technikum Rolnicze
ÚAZK Centralne Archiwum Geodezji i Katastru
VGHMÚř Wojskowe Biuro Geograficzne i Hydrometeorologiczne Dobruška
VOKD Budownictwo - Kopalnie Ostrawa-Karwina
z. ú. zarejestrowany instytut
ZAO Archiwum Wojewódzkie w Opawie
zl złoty
ZPF Fundusz gruntów rolnych
ŽNO Żydowska społeczność religijna

Podregiony Śląska Czeskiego

Uzasadnienie pisemnej formy połączenia Śląska Czeskiego, Austriackiego, Pruskiego i Cieszyńskiego

Współcześnie spotykamy się z różnymi wariantami formy pisemnej wyrażenia "ŚLĄSK CZESKI". Z jednej strony argumenty te opierają się na zgodności z aktualną formą kodyfikacji językowej, z drugiej zaś szukają oparcia w zwyczajowym stosowaniu podobnych nazw (np. Śląsk Austriacki) w piśmiennictwie. Zespół autorów postanowił pozostać w zgodzie z obowiązującą gramatyką języka czeskiego, dlatego też w tekście używamy sformułowania Śląsk Czeski. Poniżej przedstawiamy pokrótce argumenty przemawiające za tą decyzją. Jest to dwuwyrazowa nazwa składająca się z przymiotnika i rzeczownika właściwego, gdzie rzeczownik właściwy nie jest częścią nazwy geograficznej, a jedynie wskazuje na bliższą lokalizację terytorium oznaczanego przez rzeczownik właściwy (podobny przykład Śląsk Opawski = terytorium na Śląsku wokół miasta Opawy). Jednocześnie w przypadku formy pisemnej nazwy "Czeski Śląsk" nie można stosować zasady łączenia przymiotnika z nazwą regionu, mikroregionu lub euroregionu, jak w przypadku Śląska Cieszyńskiego, który od 1998 r. jest euroregionem dzięki uruchomieniu europrogramu wspierającego współpracę transgraniczną w tej dziedzinie. Ostatecznie nie możemy opierać się na zasadzie pisania historycznych nazw państw, jak w przypadku Śląska Austriackiego, który decyzją cesarską w latach 1850-1918 stał się jednym z ziem koronnych Cesarstwa Austro-Węgierskiego ze stolicą w Opawie (zauważmy, że możemy tu również balansować językowo, gdyż oficjalna nazwa tego księstwa brzmiała Górny i Dolny Śląsk). Kierując się powyższymi argumentami oraz biorąc pod uwagę nadrzędny cel autorów, jakim jest kompleksowe odwzorowanie procesów historycznych, które wpłynęły na ludność i krajobraz, zwłaszcza po 1848 roku aż do czasów współczesnych na terenie Śląska Czeskiego i związanego z nim terytorialnie "klina morawskiego", zespół autorski postanowił w ten sam sposób zastosować formę pisaną Śląska Austriackiego, Pruskiego i Cieszyńskiego. W przypadku dwóch pierwszych opieramy się na argumencie braku oficjalnej nazwy historycznej; w przypadku Śląska Cieszyńskiego pracujemy z inną definicją czasową i przestrzenną niż obecny euroregion.

Mgr. Lucie Dokoupilová, Ph.D., MBA

STRONA GŁÓWNA

Dzisiejszy obszar Śląska Czeskiego jest bardzo zróżnicowany i składa się z kilku regionów: opawskiego, hluczyńskiego, ostrawskiego, cieszyńskiego i jesenickiego. Większa część obszaru leży w kraju morawsko-śląskim, a zachodni kraniec (Jesenicko) w kraju ołomunieckim. W obecnej strukturze administracyjnej Republiki Czeskiej jego granice nie są łatwe do określenia, ponieważ granice Śląska Czeskiego przebiegają obecnie przez terytorium kilku gmin i miast (np. Ostrawa, Frydek-Mistek). Ślad pamięci historycznej Śląska jest tu wciąż widoczny, zarówno w strukturze osadniczej, krajobrazie i twórczej działalności człowieka w nim, jak i w świadomości mieszkańców tych terenów, w ich obyczajach, wartościach i kulturze.

Wielki Atlas Historyczny Śląska Czeskiego" (ATLAS) został stworzony przez multidyscyplinarny zespół ekspertów z dziedziny historii, demografii, socjologii, ekonomii, urbanistyki i nauk przyrodniczych. Synteza wiedzy ekspertów, która jest interpretowana w przyjazny dla użytkownika sposób w systemie ATLAS, stworzyła kompleksowe spojrzenie na rozwój terytorium, które często podlegało dużym zmianom historycznym w ramach obszaru Europy Środkowej. Wojny śląskie to nazwa trzech konfliktów zbrojnych pomiędzy Królestwem Prus a Monarchią Habsburską, toczonych w latach 1740-1763 o kontrolę nad dawnym austriackim Śląskiem. W wyniku tych konfliktów Śląsk został podzielony na część austriacką i pruską (do dziś żyjące i popularnie nazywane "kajzerowską" i "pruską"). W momencie rozpadu Austro-Węgier doszło do sporu o Cieszyn między nowo powstałymi państwami Czechosłowacją i Polską. Kolejnym znaczącym wydarzeniem w przemianach terytorium było wysiedlenie mieszkańców do Niemiec po II wojnie światowej, które dotknęło przede wszystkim region Jesioników. Wszystkie te wydarzenia miały istotny wpływ na pamięć historyczną mieszkańców zamieszkujących te tereny, na ich postrzeganie tożsamości z tym terytorium oraz na rozwój społeczno-kulturowy.

ATLAS integruje wiedzę uzyskaną w ramach projektów badawczych kilku instytucji skupionych na terenie Śląska Czeskiego. Tymi instytucjami są ACCENDO - Centrum Nauki i Badań, Instytut, Wydział Sztuki Uniwersytetu Ostrawskiego, Muzeum Śląskie, zwłaszcza jego Instytut Śląski. Ważna dla powstania ATLASU była również współpraca z cieszyńskim muzeum.

ATLAS składa się z zestawu adnotowanych map reprezentujących obszar Śląska Czeskiego w siedmiu sekcjach dotyczących geografii fizycznej, geografii historycznej, demografii, rozwoju społeczno-kulturowego, procesów gospodarczych, rozwoju krajobrazu oraz tożsamości mieszkańców tego obszaru.

Multidyscyplinarny zespół, dzięki wcześniejszemu wieloletniemu doświadczeniu zawodowemu w pracy nad powyższymi tematami, miał potencjał nie tylko do porównania zmian, ale przede wszystkim do zidentyfikowania zupełnie nowych związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy procesami historycznymi a obecnym stanem społeczeństwa i krajobrazu. Oprócz informacji historycznych i geograficznych, zespół pracował również z socjologicznymi koncepcjami tożsamości i kultury. Środkiem do uzyskania informacji socjologicznych o mieszkańcach badanego obszaru było szeroko zakrojone badanie ilościowe na próbie ludności (3000 respondentów), które zostało pogłębione badaniem jakościowym w postaci 10 dyskusji grupowych w pięciu obszarach badanego obszaru. Uzyskane informacje są włączone do siódmej sekcji ATLAS.

Głównym celem projektu ATLAS jest identyfikacja procesów historycznych, które wpłynęły na ludność i krajobraz po 1848 r. do chwili obecnej na terenie Śląska Czeskiego i powiązanych z nim terytorialnie obszarów.

"klin morawski", opisano wzajemne interakcje między społeczeństwem a krajobrazem, gospodarkę krajobrazową (historia leśnictwa, rolnictwa) oraz inne procesy zachodzące na tym terenie (wpływ górnictwa, wojny). Ogólnie rzecz biorąc, chodzi o rozwój społeczeństwa czeskiego Śląska w procesie modernizacji z wpływem na krajobraz kulturowy, w którym ludzie żyli od wieków. Oprócz celu głównego istnieją cele cząstkowe, które obrazują całą sytuację. Przedstawiono i wyjaśniono przyczynowość rozwoju tożsamości terytorialnej, regionalnej, narodowej i kulturowej, w tym zwiększania zadowolenia mieszkańców z jakości życia i postrzegania krajobrazu, w którym żyją. Dane, które są kartograficznie odwzorowane na terytorium, wyjaśniają długotrwałe procesy gospodarcze i społeczno-demograficzne, w tym ewolucję struktury osadniczej. Jednocześnie, poprzez kompleksowe odwzorowanie specyfiki rozwoju krajobrazu kulturowego, który uległ dramatycznym zmianom, identyfikowane są ślady wydarzeń w krajobrazie w celu udokumentowania zmian, jakie zaszły na tym terytorium. Wielodyscyplinarne podejście do ATLAS pozwoliło na kompleksowe zrozumienie krajobrazu, działań społeczno-gospodarczych w jego obrębie, a także, w rezultacie, rozszerzyło możliwości historycznych prezentacji muzealnych o perspektywy z różnych dyscyplin nauk przyrodniczych i społecznych, które wyjaśniają wzajemnie powiązane historyczne i współczesne wpływy populacji na krajobraz i osady.

Ponieważ przedstawione tu informacje mają zasięg ponadnarodowy, można założyć, że posłużą jako podstawa do bieżącej dyskusji nad problemami tożsamości narodowej oraz do prześledzenia ewolucji relacji między człowiekiem a krajobrazem. Autorzy uważają, że uzyskane informacje mogą być wykorzystane zarówno do prezentacji muzealnych, jak i do edukacji uczniów, studentów i mieszkańców tego terenu.

PhDr. Andrea Hrušková
introduction image

1. HISTORISCH-GEOGRAPHISCHER KONTEXT







TREŚĆ ROZDZIAŁU

1.1 Powstanie osadnictwa
Ing. arch. Dagmar Saktorová (ACC), Ing. Ivana Foldynová, Ph.D. (ACC)
1.2 Typy osadnictwa
Ing. arch. Dagmar Saktorová (ACC)
1.3 Rozwój granicy państwowej w latach 1742-1918
PhDr. Radim Jež, Ph.D. (OU)
1.4 Rozwój granicy państwowej od 1918 r.
PhDr. Radim Jež, Ph.D. (OU)
1.5 Rozwój wewnętrznej struktury administracyjnej 1742-1918
Mgr. Karolína Ondřeková (ACC), Mgr. Radek Lipovski, Ph.D. (OU)
1.6 Rozwój wewnętrznej struktury administracyjnej od 1918 r.
Mgr. Karolína Ondřeková (ACC), Mgr. Radek Lipovski, Ph.D. (OU)
1.7 Rozwój budownictwa na terenie Śląska Czeskiego
Ing. arch. Dagmar Saktorová (ACC)

1.1 Powstanie osadnictwa

W procesie zasiedlania Śląska zastosowano pradawny schemat zabudowy wzdłuż strumieni (rzek, potoków, rzeczek). Ludność rolnicza osiedlała się najpierw na nizinach. Znaczący wpływ na lokalizację osad miały trasy szlaków handlowych, zwłaszcza tzw. szlaku bursztynowego z Bałtyku nad Adriatyk oraz tzw. szlaku trzcinowego łączącego Pragę z Krakowem.
G łównymi obszarami osadniczymi nizin i ich obrzeży na Śląsku Czeskim są Opawa, Osoblažsko, Hlučínsko, częściowo Bílovecko i przygraniczny obszar Jesenicko. Najstarszymi śląskimi miastami na tym terenie są Opawa i Krnov. Inne części czeskiego Śląska były w tym czasie pierwsze osady były w większości pokryte lasami.

Późniejsze ukształtowanie się sieci osadniczej na większości terytorium związane jest ze średniowieczną kolonizacją, która przyniosła założenie nowych miast i wsi, z których większość przetrwała do dnia dzisiejszego. Od XII w. miała miejsce kolonizacja wewnętrzna, w której główną rolę odgrywała ludność autochtoniczna, ale przeobrażenia subpaństwowe związane były z kolonizacją zewnętrzną, która rozpoczęła się w drugiej połowie XIII w., była kontynuowana w XIV w., a na terenach górskich trwała jeszcze później. Była to inicjatywa władców oraz wysokich przedstawicieli Kościoła i szlachty. W tym procesie lasy były stopniowo tracone poprzez karczowanie i wycinanie na korzyść powiększającego się obszaru krajobrazu rolniczego. Na Śląsk przybywali koloniści z różnych krajów. Przeważył nurt niemiecki, który podążał w górę Łaby przez Czechy, Morawy i Śląsk, a jego celem były Górne Węgry. Osadnicy przynieśli nowe normy prawne zarówno dla ludności miejskiej (zwierciadło szwabskie i saskie), jak i wiejskiej (prawo emfiteutyczne). Napływ ludności spowodował zasiedlenie wyżej położonych terenów, gdzie powstało szereg nowych wsi, których ludność musiała radzić sobie z niekorzystnymi warunkami naturalnymi.

Lokalizatorzy w imieniu właścicieli ziemskich zakładali nowe miasta na tzw. zielonej murawie (na do tej pory niezamieszkanym terytorium) lub na terenie dawnych wiosek. Te miasta, w przeciwieństwie do starszych, „rozwiniętych” miast charakteryzują się regularnym planem. Jako pierwsze powstawały tzw. miasta górne, do których nowych osadników przyciągały wielkie bogactwa mineralne Śląska (Góry Złote). Ich patronami byli często biskupi wrocławscy i książęta piastowscy. Nowe impulsy w osadnictwie przyniosła również budowa lub rekonstrukcja średniowiecznych grodów (Hradec nad Morawicą, Hukvaldy, Landek, Vikštejn itd.). Ukształtował się nowy model produkcji rolnej, który doprowadził do rozszerzenia systemu trójpolowego (zima, wiosna, ugór). Dzięki regularnemu rozmieszczeniu gruntów ornych nastąpiło przejście od produkcji ekstensywnej do intensywnej, a narzędzia rolnicze zostały udoskonalone.

Zauważalną ingerencją w rozwój osady w XV wieku były węgierskie kampanie wojenne. Wiele zamków zostało zdobytych, a wsie zniszczone, z których wiele nie zostało odbudowanych. Szlachta wykorzystywała to do przejmowania niezasiedlonych ziem i powiększania swoich majątków. Obok rosnącego zainteresowania wydobyciem metali szlachetnych (złoto, srebro), wzrosła również aktywność gospodarcza szlachty (np. nowe ukierunkowanie na wydobycie rud żelaza i hutnictwo). W regionie Poodrie rozwijała się hodowla ryb i powstawały nowe osady.

Od początku XVI wieku zaczęło się nowe zjawisko, jakim była tzw. kolonizacja wołoska. Wołosi przybyli do Cieszyna i wschodnich Moraw ze wschodu wzdłuż łuku karpackiego. Ich specyfiką był górski sposób hodowli bydła i produkcji wyrobów owczarskich. Na wiosnę stada pędzono do bacówek w górach, gdzie w niezadaszonych zagrodach (kosharach) przetrzymywano je do jesieni. W XVII wieku w górę rzek i potoków rozprzestrzeniła się również tzw. kolonizacja pasterska, a obie te grupy przenikały się i łączyły. Wojna trzydziestoletnia doprowadziła do wyludnienia ludności oraz dewastację osiedli - miast i wsi, zwłaszcza na trasach ruchów wojsk i starć. Nie nastąpiły natomiast większe zmiany w sieci osadniczej. W okresie powojennym nastąpiła kulminacja procesu umacniania gospodarki włościańskiej, zróżnicowanie szlachty, w tym zmiany w składzie? majątku (odejście niekatolików).

Ostatnią ingerencją w warunki osadnicze tradycyjnego jeszcze społeczeństwa była parcelacja dworów i kolonizacja józefińska związana z zakładaniem nowych osad. Wynikało to z faktu, że wpływy podatkowe z rozparcelowanych gruntów były wyższe niż dochody z własnej działalności rolniczej właścicieli. Z inicjatywy austriackiego ekonomisty Raaba powstały tzw. osiedla raabizacyjne, charakteryzujące się bardzo regularnym układem przestrzennym. Na terenie czeskiego Śląska należały do nich Ditrichštejn (dziś część miasta Jese- ník), Lipina (dziś część gminy Štáblovice), Tábor (dziś część gminy Velké Heraltice) i inne. W XVIII wieku długotrwały proces zasiedlania krajobrazu został w zasadzie zakończony. Nowe impulsy przyniosła industrializacja, która rozwijała się od XIX wieku, a także masowe wsparcie dla górnictwa i rozwój przemysłu ciężkiego w Czechosłowacji po II wojnie światowej.

Strona ze średniowiecznej niemieckiej księgi prawniczej zawierająca spis prawa ziemskiego i lennego. Biblioteka Uniwersytecka w Heidelbergu (Universitätsbibliothek Heidelberg).
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Czeski Cieszyn w 1933 r. ÖNB.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Dzisiejszy Czeski Cieszyn został założony jako nowe miasto po 1920 roku.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


1.2 Typy osadnictwa

Obszar dzisiejszego Śląska Czeskiego obejmuje zasadniczo trzy obszary osadnictwa wiejskiego według typów osad i regularności ich rozmieszczenia oraz dwa podstawowe historyczne typy miast.
N ajstarsze tereny osadnicze na niższych wysokościach charakteryzują się skoncentrowanymi typami wsi (wsie ulicowe, ulicówki, wsie przydrożne) z polami uprawnymi ułożonymi w tzw. tor, ewent. pługi wzdłużne. O ile sama osada jest stosunkowo zwarta, o tyle grunty właścicieli podzielone są na tory, które dalej dzielą się na wąskie pasy, zwane też pentelami.

Na terenach środkowych, porośniętych wcześniej ciągłymi lasami i zasiedlonych w okresie późnośredniowiecznej kolonizacji, wsie mają bardziej luźny, ale regularny układ z większymi odległościami między zagrodami. Osią tych szeregowych wsi, zwanych inaczej leśnymi, jest zazwyczaj strumień i droga. W odróżnieniu od poprzedniego typu gospodarstwa właścicieli skupione są w pasie za zagrodami, tworząc tzw. pole orne. Granice tych pasów są jeszcze w wielu miejscach widoczne dzięki dojrzałym drzewom, które je otaczają. Rozległy obszar wsi łanowych obejmuje cały Wysoki i Niski Jesionik z wyjątkiem najwyższych wzniesień i części Poodří i Podbeskydí. Do najlepiej zachowanych należą pługi linowe w rejonie Holčovic.

Wsie łańcuchowe podregionu beskidzkiego i części ostrawskiego mają podobny, ale jeszcze luźniejszy i mniej regularny układ, tworząc typ przejściowy do trzeciego i najmniej regularnego typu - rozproszonego osadnictwa Śląska Cieszyńskiego z pluwialnym układem podzielonych sekcji. Nieregularny układ mają również masowe wsie położone na wyższych wysokościach Beskidów. Wsie typu mieszanego występują jednak również na Śląsku Czeskim.

Zachowane miasta czeskiego Śląska noszą, poza nielicznymi wyjątkami, cechy założonych miast kolonialnych z regularnym rdzeniem w postaci centralnego placu o kwadratowym lub prostokątnym planie i z mniej lub bardziej prostokątną siatką dróg wybiegających z niego. Wyjątkiem są Krnov i Opawa (oraz Cieszyn po stronie polskiej), nieregularny układ których wskazuje na starsze pochodzenie. Nowe miasta powstawały również na miejscu wcześniejszych wsi, które obejmowała nowa parcelacja. Miasto Hawierzów zostało założone dopiero w stosunkowo niedawnych czasach (w 1950), a także Czeski Cieszyn, który został zbudowany zgodnie z planem urbanistycznym jako nowe miasto po podziale Cieszyna przez granicę polsko-czeską. Do wymarłych osad należy pierwotna łanowa wieś Karviná (obecnie Karviná-Doly), która musiała ustąpić miejsca wydobyciu kamiennego węgla.

Typowe cechy domu ludowego w Jesionikach zachowały się w wielu miejscach (Holčovicko). D. Saktorová.







Valštejn - leśna wieś łańcuchowa. ČÚZK
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


1.3 Rozwój granicy państwowej w latach 1742-1918

11 czerwca 1742 r. we Wrocławiu pod mediacją brytyjską Austria i Prusy zawarły wstępny (tymczasowy) pokój, kończący osiemnastomiesięczny konflikt zbrojny, który przeszedł do historii jako I wojna śląska. Ostateczne podpisanie traktatów pokojowych nastąpiło 28 lipca 1742 r. w Berlinie. Protokół pokojowy przewidywał, że król pruski, jako zwycięzca, otrzyma cały Dolny Śląsk i znaczną część Górnego Śląska, w tym Kłodzko, które nigdy nie było częścią Śląska, lecz Czech. W monarchii habsburskiej miało pozostać tylko całe terytorium Księstwa Cieszyńskiego, do którego dołączono część niższych dóbr Bogumina z pierwotnego regionu Racibórz, a także większość księstw opawskiego i krnowskiego, mniejszą część księstwa niżańsko-grotkowskiego i w zasadzie wszystkie tzw. enklawy morawskie na Śląsku. Udział Austrii w całkowitej powierzchni Śląska wynosił zatem niecałe 14 %. Nazwa nowo powstałej jednostki terytorialnej została przyjęta jako Księstwo Śląskie, później Księstwo Górnego i Dolnego Śląska, jako reminiscencja poprzedniego państwa oraz wyraz prestiżu państwowego i suwerennego. Na ogół jednak określano go mianem Śląska Austriackiego.
P rzebieg granicy państwowej miała ustalić wspólna komisja graniczna powołana na podstawie instrukcji Marii Teresy z 8 września 1742 roku.Naturalne przeszkody przyrodnicze (zbiorniki wodne, pasma górskie) oraz dominanty w krajobrazie (drogi, ważne punkty orientacyjne) miały stanowić wytyczne do wyznaczenia granicy. Komisja pracowała nieprzerwanie przez prawie miesiąc (od 22 września do 20 października 1742 r.), a wynikiem jej obrad było 18 protokołów, które 6 grudnia 1742 r. zostały potwierdzone jako tzw. reces graniczny w Raciborzu. Po częściowych modyfikacjach kształt nowej granicy państwowej został ratyfikowany 14 sierpnia 1743 r. w Wiedniu.

Wytyczanie granicy bezpośrednio w tych miejscach rozpoczęto 22 września 1742 roku na granicy Cieszyna i Pszczyńska u zbiegu rzek Beli i Wisły w pobliżu wsi Dědice. Granica na tym obszarze była wyznaczona przez rzekę Wisłę aż do miasta Strumień, ale dalej na zachód przebiegała przez tereny otwarte, co doprowadziło do konieczności rozstrzygnięcia szeregu sporów pomiędzy właścicielami gruntów po obu stronach linii granicznej. Po stronie cieszyńskiej granicę tworzyły majątki Zbytkov, Bonkov, Rychuld i Zebrzydowice, gdzie granica po stronie pruskiej zaczęła stykać się z dolnym majątkiem Vladislav. Granica państwa przebiegała następnie wzdłuż biegu rzeki Petrůvki aż do jej zbiegu z rzeką Olzą. Podążał on wzdłuż biegu tej rzeki na północny zachód, aż do jej ujścia do Odry w miejscowości Kopytov. Jedynym znaczącym wyjątkiem był obszar w pobliżu Věřňovic, gdzie komisarze respektowali konieczność zachowania integralności majątku, który był częścią niższego majątku Německá Lutyně. Granica biegła w górę rzeki Odry aż do jej zbiegu z rzeką Opawą w Trzebowicach. W konsekwencji dolny majątek Bogumina został podzielony na dwie części, z których Austriakom przypadło samo miasto oraz wsie Kopytow, Pudlov i Šunychl, natomiast po stronie pruskiej zamek Bogumin ze Starym Dworem oraz wsie Zabełków, Odra, Olza, Velké Hořice i Belšnice.

W Księstwie Opawskim rzeka Opawa stanowiła granicę jego centrum prowincji. Tereny na prawym brzegu rzeki, tj. przedmieście Raciborza, wieś Kateřinky i należące do miasta pola uprawne, pozostały częścią stolicy Śląska Austriackiego. Niedaleko za nią, w kierunku północno-zachodnim, granica koło wsi Vávrovice wróciła na rzekę Opawę, wzdłuż której przebiegała w kierunku w górę rzeki do miasta Krnov. Podobnie jak w przypadku Opawy, i tutaj jej prawobrzeżne przedmieścia pozostały częścią teritorium austriackiego. Linia graniczna biegła dalej strumieniem Opavicy, co spowodało podział kilku majątków i gospodarstw. Podobna sytuacja panowała przy wyznaczaniu granic tzw. enklaw morawskich, które jednak pozostawały w dużej mierze związane z monarchią habsburską.

Sytuacja była dość skomplikowana w Księstwie Nyskim, gdzie komisarze nie mogli skorzystać z naturalnych przeszkód, jak w przypadku innych omawianych terytoriów, i w związku z tym byli zmuszeni do kierowania się przebiegiem lokalnych dróg, małych cieków wodnych i innych punktów orientacyjnych, przy czym w pierwszej kolejności uwzględniano granice poszczególnych majątków ziemskich szlachty. Nie zawsze jednak było to możliwe. Nowe granice w najbardziej widoczny sposób dotknęły posiadłości Velké Kunětice i Bílá Voda. Kolejne spory, które rozgorzały między właścicielami posiadłości po obu stronach granicy, musiały być rozwiązywane w sposób częściowy nawet po rozwiązaniu komisji granicznej, której ostatnie posiedzenie odbyło się w Białej Wodzie 20 października 1742 roku.


Projekt znaku granicznego z 1742 r. umieszczonego na drewnianych słupach wzdłuż granicy austriacko-pruskiej. ZAO.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Podczas wytyczania granicy komisarze i upoważnieni przez nich pracownicy mieli ustawiać w terenie drewniane słupki, przez które przebiegać miała linia graniczna. W sumie po stronie austriackiej ustawiono ich 138. Na słupach znajdowały się również znaki, na których namalowana była korona królewska, z której wyłaniał się czerwony płaszcz królewski podszyty gronostajami. Na płaszczu widniały złote inicjały: M.T.R.I.H.B.R, skrót od imienia i tytułu monarchy w wersji łacińskiej. W tłumaczeniu czytamy: Maria Teresa, cesarzowa rzymska i królowa czeska. Drewniane słupki nie wytrzymywały jednak długo warunków atmosferycznych i dlatego zostały zastąpione kamieniami granicznymi. Każdy z nich posiadał oznaczenie numeryczne, a w górnej części godło korony cesarskiej lub orła pruskiego albo kombinacji obu. Ich lokalizacja została naniesiona na specjalne mapy. Tylko na terenie granicy Księstwa Cieszyńskiego zainstalowano ich około 50, z czego około dwudziestu zachowało się do dziś jako pamiątka po nieistniejącej już od dawna linii granicznej. Granica ustalona jesienią 1742 roku obowiązywała aż do końca monarchii w 1918 roku.

1.4 Rozwój granicy państwowej od 1918 r.

Pod koniec I wojny światowej, gdy w rozpadającej się monarchii austro-węgierskiej zaczęto tworzyć nowe jednostki państwowe, konieczne było rozstrzygnięcie przebiegu granicy państwowej na obszarze zanikającego Śląska Austriackiego. Żądania terytorialne przedstawicieli Czechów, Niemców, Polaków i Ślązaków opierały się na argumentach praw historycznych, uwarunkowaniach narodowych i etnograficznych oraz interesach gospodarczych. Przedłużający się spór o terytorium historycznych krain, które od czasów wysokiego średniowiecza tworzyły się i w pewnym stopniu rozwijały jako samodzielne księstwa, musiał zostać zakończony dopiero dzięki interwencji mocarstw pojednawczych.
D nia 30 października 1918 r. Niemcy śląscy proklamowali istnienie województwa sudeckiego z siedzibą w Opawie, które obejmowało prawie cały zachodni Śląsk, niemieckie tereny północnych Moraw i przyległe części wschodnich Czech. Jego powierzchnia wynosiła 6 536 km2. Sudety miały zostać przyłączone do Austrii. Po szybkiej interwencji rządu czechosłowackiego i zajęciu przez wojsko Opawy, Krnova i Jesenicka w drugiej połowie grudnia 1918 r. rozwiązano wszystkie władze Sudetów, a administrację tej części byłego Śląska Austriackiego w jej historycznych granicach ustalonych w 1742 r. przejął ponownie Śląski Rząd Prowincjonalny.

Rząd czechosłowacki domagał się jednak aneksji lewobrzeżnego terytorium wokół rzeki Opawy. Była to południowa część regionu Racibórz, tzw. region Hlučín, gdzie na powierzchni prawie 316 km2 żyło około 50 000 mieszkańców. Przyłączenie Hlučínska do Czechosłowacji było przewidziane w traktacie pokojowym podpisanym z Niemcami w Wersalu 28 czerwca 1919 r. Mimo oczywistego sprzeciwu większości miejscowej ludności, Hlučínsko zostało przyłączone do terytorium Czechosłowacji bez plebiscytu 4 lutego 1920 r. Prace komisji de-limitacyjnej trwały do 1923 r., kiedy to przyłączono dodatkowo wsie Hata i Píšt', a wieś Ovsiště zwrócono Niemcom.

Najbardziej skomplikowana sytuacja była w Cieszynie. Przedstawiciele części polskiej reprezentacji utworzyli w Cieszynie 19 października 1918 r. własną grupę zwana Radą Narodową Księstwa Cieszyńskiego, która w oświadczeniu z 30 października 1918 r. zażądała przyłączenia całego Cieszyna w jego historycznych granicach do odrodzonej Polski. Jeszcze tego samego dnia Czesi rozpoczęli organizację Wojewódzkiego Komitetu Narodowego dla Śląska i 1 listopada w Ostrawie zgodzili się na objęcie rządów na całym terytorium Śląska. Tymczasowa linia demarkacyjna, o której ostatecznym kształcie miały zadecydować rządy obu państw, została ustalona 5 listopada 1918 r. zgodnie ze składem narodowościowym rad miejskich. Po ogłoszeniu przez rząd polski pod koniec listopada 1918 roku wyborów do Sejmu Ustawodawczego, które zgodnie z życzeniem Krajowej Rady Narodowej miały się odbyć 26 stycznia 1919 roku również na terenie Cieszyna, rząd czechosłowacki zdecydowanie sprzeciwił się temu krokowi i pod koniec stycznia 1919 roku zbrojnie zajął część Cieszyna aż do górnego biegu Wisły. Po interwencji uzgodnionych mocarstw i długich negocjacjach Rada Ambasadorów w Spa 28 lipca 1920 r. postanowiła, że Cieszyn zostanie podzielony w następujący sposób - Czechosłowacja otrzyma, zgodnie ze swoimi minimalnymi wymaganiami, okręg ostrawsko-karwiński i kolej koszycko-bohumińską, czyli z historycznego terytorium księstwa o powierzchni ok. 1270 km2, na którym mieszkało ok. 300 tys. mieszkańców. 1 012 km2 z 140 000 mieszkańców zostało przyłączonych do Polski. Administrację uznanych części Ziemi Cieszyńskiej przekazano rządowi czechosłowackiemu i polskiemu 10 sierpnia 1920 r. Cztery lata później granica została dodatkowo zmodyfikowana, gdy osada Hrczawa została przyłączona do Czechosłowacji.

Nowo wytyczone granice wyznaczano kamieniami granicznymi z wyrytymi skrótami nazw państw i rokiem, w którym je położono. Ponadto na przejściach granicznych w całej Czechosłowacji w latach 1925-1926 postawiono w sumie 232 graniczne słupki orientacyjne z tłoczonej blachy stalowej, pomalowane w formie stylizowanej flagi państwowej oraz dwie żeliwne tarcze z lwem z małego godła państwowego. 45 z nich zainstalowano na przejściach granicznych na terenie czechosłowackiego Śląska.



Most graniczny w Czeskim Cieszynie zniszczony przez Niemców podczas II wojny światowej, widok w kierunku Cieszyna, Polska. Foto SOkA Karviná.

Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Rząd polski wykorzystał również napięcia polityczne, których kulminacją był dyktat hitlerowskich Niemiec w 1938 r. o oddaniu czechosłowackiego terytorium przygranicznego. W kilku notach dyplomatycznych domagała się natychmiastowej ewakuacji czechosłowackiej części Cieszyna, gdzie była najliczniejsza mniejszość polska, i przekazania tego terytorium państwu polskiemu. Konfiskata objęła całe powiaty Czeski Cieszyn i Frysztat, częściowo dotknęła trzy wsie w powiecie frydeckim (Šenov, Vojkovice i Žermanice), a później inne mniejsze części powiatu Moravská Ostrava (Hrušov, Heřmanice, Michálkovice, Radvanice i Slezská Ostrava), natomiast Morávka została 10 grudnia 1938 r. włączona jako część frydeckiego okręgu politycznego do II Rzeczypospolitej, która od 16 marca 1939 r. znalazła się w granicach historycznego Śląska w Protektoracie Czech i Moraw. Powierzchnia terytorium objętego okupacją polską wynosiła około 830 km2.

Śląsk Zachodni został włączony do Rzeszy 20 listopada 1938 r. na podstawie protokołu podpisanego przez Czechosłowację i Niemcy. Okręg rządowy Opawa stał się częścią Sudetów, a region Hlučín został włączony od października 1938 r. do okręgu Racibórz w okręgu rządowym Opole w województwie śląskim (od 1941 r. Górny Śląsk).

Część Cieszyna znajdująca się pod okupacją polską została zajęta przez wojska niemieckie w pierwszym dniu II wojny światowej, tj. 1 września 1939 r., i włączona do Rzeszy jako część okręgu rządowego Katowice.

Po zakończeniu II wojny światowej polskie roszczenia terytorialne nie zostały zaakceptowane, a po interwencji Związku Radzieckiego obie strony zostały zmuszone do podpisania 10 marca 1947 r. traktatu sojuszniczego. Ostateczna decyzja o kształcie granicy państwowej zapadła dopiero po podpisaniu 13 czerwca 1958 r. w Warszawie Traktatu Czechosłowacko-Polskiego, przyjętego przez Zgromadzenie Narodowe Republiki Czechosłowackiej na posiedzeniu 18 września tego samego roku. Na Śląsku dokonano w sumie 43 zmian, z których najbardziej znaczące miały miejsce w okolicach Krnova u zbiegu rzek Opavicy i Opavy.

1.5 Rozwój wewnętrznej struktury administracyjnej 1742-1918

Od 1743 r. Śląskiem Austriackim zarządzał Urząd Królewski w Opawie, który w 1749 r. przemianowano na Przedstawicielstwo i Izbę Królewską, a w 1763 r. ponownie na Urząd Królewski. W latach 1783-1783 Śląsk austriacki został połączony z Morawami i był zarządzany przez wspólne gubernatorstwo morawsko-śląskie z siedzibą w Brnie. W tym samym czasie został podzielony na dwa regiony z siedzibami w Cieszynie i Opawie. Po zniesieniu pańszczyzny w 1848 r. władze regionalne przestały funkcjonować, a Śląsk został podzielony na siedem okręgów politycznych. Zostały one zniesione w 1855 roku, a część ich kompetencji przekazano mieszanym władzom powiatowym. W 1868 r. ponownie ustalono okręgi polityczne. Od 1849 r. władzą zwierzchnią dla tych powiatów było gubernatorstwo, które w 1853 r. przekształciło się w Śląski Rząd Ziemski.
W 1742 r. nastąpił podział Śląska na pierwotne księstwa (lub ich części) i mniejsze posiadłości. Jako zupełnie nowa jednostka terytorialna potrzebowała jednak centralnej instytucji administracyjnej, dlatego też w 1743 r. powołano do życia Kancelarię Królewską, na czele której stanął prezident i kilku radnych (liczba radnych zmieniała się z czasem). Reforma administracyjna z 1749 roku zmieniła nazwę na Reprezentację i Izbę Królewską, ale jej kompetencje pozostały niezmienione. W czasie drugiej reformy administracyjnej za panowania Marii Teresy w 1763 r. przywrócono mu pierwotną nazwę i funkcjonował jako Urząd Królewski w Opawie. Za Józefa II urząd ten został zniesiony, a w latach 1782-1783 Śląsk Austriacki został połączony z Morawami w jeden organ administracyjny - gubernię morawsko-śląską w Brnie. W tym czasie również Śląsk austriacki został po raz pierwszy podzielony na mniejsze jednostki administracyjne - kraje. Pod gubernię podlegały urzędy ziemskie opawski i cieszyński, na czele których stali hetmani ziemscy. Te organy administracji państwowej przetrwały do reform z lat 1848-1850. Przez cały okres od 1742 r. do połowy XIX w. funkcjonowała jeszcze dotychczasowa administracja klas wyższych oraz Sejm Śląski. W ten sposób kraj został podzielony na domeny (dominia), które były zarządzane przez władze klas wyższych.

Wraz ze zniesieniem pańszczyzny w 1848 r. zlikwidowano dominia i zastąpiono je urzędami administracji państwowej. Na najniższym szczeblu utworzono gminy jako organy samorządu terytorialnego, nad którymi nadzór sprawowały starostwa powiatowe zarządzające tzw. okręgami politycznymi. Jedyne miasto śląskie, które uzyskało specyficzny status, Statutowe Miasto Opawa, miało również obowiązki starostwa. Sądownictwo zostało oddzielone od administracji politycznej w ten sposób, że każdy okręg polityczny został dodatkowo podzielony na kilka okręgów sądowych. Władze regionalne zostały zniesione, a na Śląsku Austriackim nie zastąpiły ich żadne samorządy regionalne (organy administracji politycznej), jak to miało miejsce na Morawach i w Czechach. Na szczycie administracji prowincji stała gubernia, na której czele stał gubernator. Na Śląsku Austriackim, wobec braku samorządu wojewódzkiego, gubernator pełnił jednocześnie funkcję prezydenta wojewódzkiego i był bezpośrednim przełożonym starosty. Państwo morawsko-śląskie zostało podzielone, a Śląsk był ponownie reprezentowany jako samodzielne państwo, reprezentowane na szczeblu administracji państwowej przez gubernię z siedzibą w Opawie. Wciąż istniał też wybierany organ samorządowy - Konwent Śląski (od 1861 r. zwany Śląskim Sejmem Prowincjonalnym).

Ponieważ gubernatorstwo było organem administracji państwowej, a samorządy regionalne obradowały jako władze samorządowe, w 1853 r. gubernatorstwo zostało zastąpione przez Śląski Rząd Regionalny w Opawie, który łączył kompetencje i zadania rządu regionalnego i gubernatorstwa. Śląski Rząd Prowincjonalny pełnił funkcję najwyższego organu administracyjnego do końca istnienia Śląska Austriackiego. W 1860 r. został zniesiony, a Śląsk połączony z Morawami, ale zmiana ta trwała tylko rok i od 1861 r. Śląsk istniał ponownie jako samodzielne państwo z rządem prowincjonalnym. Na jego czele stał prezydent prowincji.

W 1849 r. na Śląsku Austriackim utworzono siedem okręgów politycznych - Bruntál, Frývaldov (Jeseník), Krnov, Opava, Frýdek, Těšín i Bílsko. Istniały 22 okręgi sądowe - Bílsko, Skočov, Strumeň, Jablunkov, Těšín, Fryštát, Bogumin, Frýdek, Bílovec, Klimkovice, Odry, Opava, Vítkov, Albrechtice, Krnov, Osoblaha, Bruntál, Horní Benešov, Cukmantl (Zlaté Hory), Frývaldov (Jeseník), Javorník i Vidnava. Kiedy w 1855 roku miała miejsce kolejna reforma administracyjna, zniesiono okręgi polityczne, część ich kompetencji przekazano rządowi prowincjonalnemu, a część okręgom sądowym, które zaczęły być zarządzane przez mieszane urzędy okręgowe. Na ich czele stali starostowie.


Rozmieszczenie księstw śląskich w 1742 r. MT.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


W 1868 r. ponownie rozdzielono administrację sądową od politycznej. Okręgi sądowe pozostały bez zmian, jedynie w 1869 r. powstał kolejny okręg sądowy Vrbno (z Bruntala), w 1873 r. Jindřichov (z Osoblahy) i w 1904 r. Polská Ostrava (z Bogumina). Dla administracji politycznej ponownie utworzono gubernatorstwa powiatowe z gubernatorami na czele. Śląsk austriacki został podzielony na siedem okręgów politycznych, ale nie były to te same okręgi, co przed 1855 rokiem - Bruntál, Frývaldov (Jeseník), Krnov, Opava, Frysztat, Cieszyn i Bílsko. Opawa jako miasto statutowe posiadała kompetencje starostwa powiatowego, a miasta Bílsko i Frydek uzyskały w późniejszym czasie specyficzny status. W ten sposób powstała trójinstancyjna administracja państwowa (gubernatorstwo powiatowe - rząd prowincjonalny - państwo). Ten system administracyjny trwał do końca monarchii, dopiero z czasem pojawiła się potrzeba bardziej racjonalnego podziału jednostek administracyjnych, dlatego w 1896 r. z powiatu opawskiego wydzielono powiat polityczny Bílovec, a w 1901 r. z powiatu cieszyńskiego wydzielono powiat polityczny Frýdek. Składał się z jednego okręgu sądowego - frydeckiego, ale w 1904 r. dodano do niego okręg sądowy Polská Ostrava.

Samorząd miał też trzy instancje. Na najniższym szczeblu reprezentowały ją zarządy gminne, na średnim - od 1898 r. powiatowe komitety drogowe, a na szczeblu wojewódzkim - Sejm Śląski.

1.6 Rozwój wewnętrznej struktury administracyjnej od 1918 r.

Po powstaniu Czechosłowacji przyjęto austriacki system administracyjny. -Węgry. Dopiero w 1928 roku nastąpiła reforma administracji, w wyniku której powstał Kraj Morawsko-Śląski. Powstały władze regionalne z siedzibą w Brnie oraz władze powiatowe jako organy samorządowe. W czasie II wojny światowej zachodnia część Śląska została włączona do Sudetów, a większa część Cieszyna do województwa śląskiego, później górnośląskiego, z siedzibą w Katowicach. Tylko powiat frydecki pozostał w tzw. drugiej republice, a później w protektoracie. Po wojnie na wszystkich szczeblach powstały komitety narodowe, a w wyniku reformy z 1949 r. utworzono regiony. Większa część Śląska została włączona do województwa ostrawskiego, a od 1960 r. cały Śląsk do województwa północnomorawskiego. Regiony zostały zniesione w 1990 roku, ale przywrócone w 2000 roku, większość Śląska należy do Kraju Morawsko-Śląskiego, tylko powiat jesenicki należy do Kraju Ołomunieckiego.
P odstawowym prawem niepodległego państwa czechosłowackiego stała się tzw. norma recepcyjna, która utrzymywała w mocy wszystkie dotychczasowe austro-węgierskie ustawy i przejęła austro-węgierską administrację publiczną. W ten sposób w Opawie nadal funkcjonował Śląski Urząd Wojewódzki, ale w tym samym czasie różne partie polityczne podejmowały kroki w celu przejęcia władzy poprzez komitety narodowe. Ważnym organem był Wojewódzki Komitet Narodowy dla Śląska z siedzibą w Morawskiej Ostrawie, który powstał 31 października 1918 r. Sejmik Wojewódzki nie został odnowiony, więc jako instytucja samorządowa pozostał tylko Komitet Wojewódzki, który w 1919 r. został przekształcony w Wojewódzką Komisję Administracyjną.

Komitety narodowe powstawały również na poziomie powiatów i gmin i na krótko przejęły administrację państwową. Poza tym do tego układu zostały na nowo włączone powiaty Frývaldov (Jeseník), Bruntal, Krnów, Opawa, Bílovec, Frysztat i Czeski Cieszyn (w ramach secesji części Cieszyna), miasta statutowe Opawa i Frýdek oraz powiat Hulczyn. Okręgi polityczne zostały następnie podzielone na pierwotne okręgi sądowe, których na Śląsku Czechosłowackim było 23.

W 1928 roku przeprowadzono reformę administracyjną na podstawie tzw. ustawy o organizacji, zgodnie z którą państwo zostało podzielone na cztery kraje - czeski, morawsko-śląski, słowacki i podkarpacki. Śląsk został połączony z Morawami, a Brno stało się siedzibą władz regionalnych. Tym samym przestał istnieć samorząd prowincji śląskiej. Administracja i samorząd zostały połączone na szczeblu wojewódzkim, powiatowym i gminnym. W Brnie utworzono urząd prowincjonalny z kompetencjami także dla Śląska, na czele z prezydentem prowincji, który miał do dyspozycji radę, komitet i komisje. W ten sam sposób podzielone były władze powiatowe, na czele stał starosta, który miał do dyspozycji radę, komitet i komisje. Okręgi te były identyczne jak poprzednie okręgi polityczne. Na poziomie gminy istniał burmistrz, rada gminy, zarząd gminy i komisje.

Po układzie monachijskim duża część czechosłowackiego Śląska została przyłączona do Rzeszy i stała się częścią Kraju Sudeckiego. Podlegał rządowemu powiatowi opawskiemu, który dzielił się na 15 powiatów wiejskich z landratami na czele i powiat miejski z burmistrzem na czele. W sumie było sześć śląskich powiatów - Bílovec, Bruntal, Frývaldov (Jeseník), Krnów i Opawa (miejski i wiejski). Region Hulczyn został przyłączony bezpośrednio do Rzeszy i stał się częścią okręgu Racibórz. Po zajęciu przez Polaków tzw. Zaolzia utworzono powiaty cieszyński i frysztacki, które podlegały województwu śląskiemu z siedzibą w Katowicach. Po zajęciu tych terenów przez wojska niemieckie oba powiaty zostały połączone w jeden powiat cieszyński, który wszedł w skład katowickiego okręgu rządowego prowincji śląskiej z siedzibą we Wrocławiu, na czele z prezydentem naczelnym. W 1941 r. województwo śląskie zostało podzielono i utworzono województwo górnośląskie z prezydentem rządu w Katowicach. W ramach tzw. drugiej republiki pozostał tylko okrojony powiat frydecki, do którego przyłączono kilka gmin byłego powiatu Czeski Cieszyn. Terytorium to w 1939 roku stało się częścią Protektoratu Czech i Moraw. Powiat frydecki został zlikwidowany w 1942 roku i włączony do powiatu Mistek. Terytorium podlegało Oberlandratowi w Morawskiej Ostrawie.



Granice Protektoratu na Śląsku (1942-1945). Wikipedia
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Po II wojnie światowej przywrócono podział administracyjny sprzed 1938 roku, ale administrację przejęły Komitety Narodowe w miejsce dawnych władz na podstawie programu rządu koszyckiego. Z okresu okupacji pozostało włączenie dzielnicy Frydek do dzielnicy Mistek oraz istnienie statutowego miasta Ostrawa (dzielnica Morawska Ostrawa została zlikwidowana). Na terenach z przewagą ludności niemieckiej powoływano powiatowe i gminne komisje administracyjne. Na szczeblu wojewódzkim Śląsk był zarządzany przez Morawsko-Śląski Wojewódzki Komitet Narodowy w Ostrawie. Konstytucja z 9 maja 1948 r. nie mówiła jednak o wojewódzkich komitetach narodowych, lecz dzieliła komitety narodowe na komitety lokalne, powiatowe i regionalne. 1 stycznia 1949 r. powołano wojewódzkie komitety narodowe, których organami wykonawczymi były: rada, przewodniczący (i jego zastępcy), urzędnicy i komisje. Terytoria regionów nie respektowały granic województw. Region ostrawski obejmował śląskie powiaty: Bílovec, Czeski Cieszyn, Frysztat, Hulczyn, Krnów, Opawa, Ostrawa i Vítkov. Powiaty Bruntal i Jeseník zostały włączone do Kraju Ołomunieckiego.

W 1960 r. miała miejsce kolejna reforma administracyjna, która utrzymała system regionalny, ale zmieniła podział regionów i zmniejszyła liczbę regionów i dystryktów. Czechosłowacki Śląsk wraz z przyległymi częściami Moraw stał się częścią jednego Kraju Północnomorawskiego, który był podzielony na 10 powiatów, z których powiaty ostrawski, frydecko-mistecki, kar- winacki, opawski, bruntalski i szumperkowski leżały na Śląsku lub z nim kolidowały. Okręgi te istniały nawet po 1990 roku, kiedy to zniesiono regiony, a główną administrację publiczną sprawowały władze okręgowe. W 1994 roku dołączył powiat Jeseník. W 1997 r. przyjęto ustawę o utworzeniu wyższych jednostek samorządu terytorialnego, którymi były województwa z urzędami wojewódzkimi. Powiaty zostały utworzone w 2000 roku i większa część Śląska Czeskiego znalazła się w kraju morawsko-śląskim, tylko powiat jesenicki w kraju ołomunieckim. W 2002 roku, w ramach drugiego etapu reformy administracji terytorialnej, zlikwidowano urzędy powiatowe, a pozostawiono jednostki terytorialne - powiaty. Kompetencje te zostały częściowo przekazane władzom regionalnym, a częściowo gminom o rozszerzonych kompetencjach.



1.7 Rozwój budownictwa na terenie Śląska Czeskiego

Terytorium północnych Moraw i czeskiego Śląska w ciągu ostatnich dwustu lat przechodziło gwałtowne zmiany ludnościowe, które znalazły swoje odzwierciedlenie również w rozwoju terenów zabudowanych. Zmiany te można zaobserwować zarówno w miastach, jak i na wsi. Niektóre osady zwielokrotniły swoją populację, podczas gdy gdzie indziej ludność jest tylko ułamkiem tego, co było sto lat temu. Wiele wsi stało się miastami, a niektóre miasta stały się wsiami z powodu spadku liczby ludności.
O zdobny charakter zabudowy wiejskiej w różnych częściach Śląska Czeskiego jest widoczny z poziomu gruntu, ale szczególnie widoczny jest z lotu ptaka. Pod pojęciem zagospodarowania rozumiemy przede wszystkim projekt urbanistyczny, czyli kompozycję układu przestrzennego w skali osiedla i przyległych części krajobrazu, a nie projekt architektoniczny poszczególnych budynków. Dla zilustrowania rozwoju zabudowy wybrano charakterystyczne obszary typologiczne: region Jesenicka, Opawy, Frysztatu (Karwiny) i Cieszyna.

Najstarszym obszarem osadniczym jest obszar nizin, takich jak Nizina Śląska (Opawa, Hulczyn i Osoblažský výběžek). Charakteryzują się one stosunkowo zwartą koncentracją wsi. Z reguły mają domy ustawione blisko siebie wzdłuż drogi lub placu wiejskiego. Wnętrze jest znacznie oddzielone od pól płotami ogrodowymi i drogami. Pola, czyli orka, podzielone są na bloki - linie, które następnie dzielone są na wąskie pasy - pentle. Pentele w różnych liniach mogą należeć do tego samego budynku.

Jesioniki są młodszym obszarem zasiedlonym głównie w okresie wysokiego i późnego średniowiecza (kolonizacja niemiecka). Występują tu rozplanowane, zwykle wydłużone wsie tarasowe i wsie leśne. Domy rozmieszczone są luźno wzdłuż drogi lub strumienia, a ich rozstaw zależy od szerokości pasa pól (orki) rozciągającego się za klepiskiem każdego gospodarstwa.

Na obszarze na wschód od Ostrawy, podobnie jak w Podbeskidziu, planowy charakter wsi szeregowych jest mniej wyraźny niż w leśnych wsiach lanowych, zagrody są rozmieszczone zgodnie z drogą w nieregularnych granicach. Ten typ przejściowy nazywany jest wsią łańcuchową. W górzystych rejonach Beskidów wsie najmłodszego osadnictwa mają luźniej zgrupowany plan masowy. Są one typem przejściowym pomiędzy wioskami i odizolowanymi wioskami.

Wsie z drogami masowymi w regionie Frysztatu (Karwiny) i Cieszyna charakteryzują się nieregularną zabudową wzdłuż dróg. Rozproszony rozwój Śląska związany jest tu ze zmianą sposobu utrzymania i wzrostem liczby ludności, który datuje się od końca XVIII wieku.

Oprócz wyżej wymienionych typów osiedli wiejskich na terenie północnych Moraw i Śląska można znaleźć przejściowe formy osiedli noszące cechy kilku typów. Należy podkreślić, że charakter osady zmieniał się w czasie, osady powstawały i znikały, pierwotny charakter osady był przykrywany "nową warstwą".

Podstawowe typy miast. Miasta na terenie północnych Moraw i Śląska można podzielić według typu podzielone na następujące grupy: najstarsze miasta rozwojowe, przedkolonialne, o nieregularnym podłożu (Opawa, Krnów), miasta założone planowo w fazie kolonizacji w okresie wysokiego średniowiecza, które charakteryzują się prostokątnym planem rdzenia i kwadratowym (Bruntal, Beneszów Górny, Hulczyn) lub prostokątnym (Osoblaha, Bílovec, Klimkovice) kształtem placu, miasta powstałe z wiosek, pozbawione centralnego rynku o charakterze miejskim (Město Albrechtice, Śląska Ostrawa, Rychvald), miasta nowoczesne, których funkcja miejska powstała w kontekście industrializacji (Třinec), oraz miasta zaplanowane częściowo lub w całości według nowoczesnego planu regulacyjnego (Czeski Cieszyn, Hawierzów, Nový Bogumin, częściowo "nowa" Karviná i "nowa" Orlová).

Rozwój według obszarów. Podstawą do badania rozwoju terenów zabudowanych są mapy stabilnych kataster z lat 1830-1840, pruska mapa wojskowa z 1877 roku, zdjęcia lotnicze z 1955 roku oraz regularnie skanowane kolorowe ortofotomapy z okresu po 2000 roku.

Jesenicko. Krajobraz Jesioników nie jest w dużym stopniu dotknięty początkiem industrializacji, nowe zakłady produkcyjne znajdują się głównie w miastach. W drugiej połowie XIX wieku Krnów stał się centrum przemysłu i handlu w regionie. Fundamentalne znaczenie dla miasta miało wytyczenie nowej drogi do Osoblahy oraz budowa węzła kolejowego w 1872 roku. Obok fabryk, po wszystkich stronach śródmieścia powstały nowe dzielnice mieszkaniowe. Niestety, pod koniec II wojny światowej miasto zostało poważnie zniszczone. Z historycznego rdzenia pozostał tylko tors, dzieła zniszczenia dopełniła socjalistyczna ekspansja. Zewnętrzne dzielnice mieszkaniowe były mniej zaburzone, ale prefabrykowana zabudowa nie zachowała przedwojennej sieci ulic. Pod koniec II wojny światowej w podobny sposób zniszczone zostały inne miejscowości, w tym przede wszystkim Osoblaha. Wyburzenie historycznych rdzeni i nieczułe nowe budownictwo zniszczyły osady w sposób nieodwracalny. W wielu z nich zniknął centralny plac i zastąpił go węzeł drogowy (Andělská Hora), inne utraciły status miasta z powodu spadku liczby mieszkańców (Osoblaha).

Wraz z początkiem industrializacji ludność wiejska przenosi się do ośrodków przemysłowych w poszukiwaniu pracy, a jej liczba zaczyna maleć. Pod koniec XIX wieku w Jesionikach przeważały wsie o niekorzystnym bilansie ludnościowym. Największy spadek nastąpił w powiatach przygranicznych, jedynie Kr- novsko odnotowało korzystny rozwój. Liczba ludności wiejskiej nie uległa jednak istotnym zmianom. Punkt zwrotny nastąpił pod koniec II wojny światowej wraz z wysiedleniem przeważającej wówczas ludności niemieckiej. Nie udało się trwale zaludnić tych terenów przybyszami z innych części kraju i z zagranicy (Rumunia, Ukraina); domy popadały w ruinę, niektóre wsie zniknęły, inne przetrwały z dużo mniejszą liczbą mieszkańców. Porzucone domki są wykorzystywane do celów rekreacyjnych, zachęca się do budowy domków i zakładowych obiektów rekreacyjnych. Intensywne rolnictwo zastępowane jest w miejscach o mniej korzystnych warunkach hodowlą pasterską, a pochyłe pola uprawne zarastają drzewami. Mimo to mniejsze i bardziej oddalone miejscowości zachowały swój pierwotny wizualny charakter, podział pól jest nadal wyraźny, a dolinne miejscowości pozostają dolinnymi miejscowościami (Holčovice, Heřmanovice). Z kolei wsie o dobrym dostępie komunikacyjnym do centrów dojazdowych wkraczają w krajobraz z płaską zabudową.

Opawa. Rolniczy region Niziny Śląskiej był pod coraz większym wpływem Opawy jako ważnego ośrodka regionalnego. W czasach industrializacji Opawa była wprawdzie gospodarczo w tyle za Krnówem, ale była centrum administracyjnym Śląska Austriackiego i miastem szkół. Jego rozwój urbanistyczny osiągnął apogeum na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to powstały m.in. reprezentacyjne dzielnice kamienic. W latach dwudziestych XX wieku rozwój miasta postępował wraz z budową dzielnic mieszkaniowych. W czasie walk tzw. operacji ostrawskiej pod koniec II wojny światowej region opawski bardzo ucierpiał, miasto Opawa zostało zniszczone w 70 %. Na szczęście radykalny plan, który przewidywał przebudowę pozostałej części historycznego rdzenia, nie został zrealizowany, ale wiele domów, zwłaszcza secesyjnych, zostało w następnych latach wyburzonych. Powojenna urbanizacja nie respektowała kontekstu historycznego, a w latach 70. i 80. powstawały głównie osiedla z prefabrykatów. Nową zabudową pokryły się również przedmieścia lub dawna samodzielna wieś Kateřinky.

Holčovice - zdjęcie z drona, 2020 r. SZM.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Zmiana osady Holčovice w latach 1836, 1955 i 2018. ÚAZK.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Region opawski od końca XIX wieku również charakteryzował się stagnacją i spadkiem liczby ludności, choć w mniejszym stopniu niż Jesenicko. Wsie zachowały jednak jeszcze w latach 50. swój agrarny charakter i charakterystyczne cechy wsi skupionych z polami podzielonymi na cienkie pasy. W drugiej połowie XX wieku, w związku z kolektywizacją rolnictwa, charakter krajobrazu zmienił się z szeregu wąskich pól na rozległe łąki. Wcześniej schludne, zwarte wioski w pobliżu Opawy zaczęły wrastać w krajobraz (Otice, Slavkov, Kylešovice). Tendencje suburbanizacyjne nasiliły się od 2000 roku, ale bardziej odległe miejscowości zachowały swój pierwotny charakter (Brumovice, Loděnice, Tábor).

Frysztat (Karwina) i Cieszyn. Wschodnia część czeskiego Śląska rozwijała się najszybciej od początku industrializacji, głównie w związku z wydobyciem węgla i przemysłem ciężkim. W regionach Ostrawy, Bohumina i Frysztatu dwie trzecie miejscowości odnotowało gwałtowny rozwój, między innymi dzięki imigracji z Halicza. Obok miast, wsie położone w zasięgu możliwości zatrudnienia zyskują na liczbie mieszkańców. Nieregularne wsie łańcuchowe i rozproszona zabudowa zaczynają się zagęszczać. Możliwość spędzania wolnego czasu w inny sposób niż poprzez pracę w polu zaburzyła tradycję rolniczą i strukturę społeczną. Nastąpił nie do pomyślenia do tej pory podział pól, bo plon ze żniw był tylko dodatkiem do dochodów rodziny. Rozmieszczenie zagród było w większości spontaniczne i związane z lokalnymi drogami. Niemniej jednak jeszcze krótko po II wojnie światowej można zaobserwować znaczne różnice w gęstości zabudowy mieszkaniowej w najbardziej w bardziej wiejskich częściach obszaru, zwłaszcza w pobliżu kopalń, gdzie rozwinęły się kolonie górnicze (Rychvald, Petřvald, Orlová-Poruba) oraz w bardziej oddalonych miejscach, gdzie zabudowa mieszkaniowa jest jeszcze stosunkowo nieliczna (Stří- tež, Návsí, Vendryně). Od drugiej połowy XX wieku zabudowa mieszkaniowa zagęszcza się nawet poza ośrodkami przemysłowymi i na większości obszaru traci swój pierwotny charakter rozproszonego osadnictwa i dużych odległości między poszczególnymi gospodarstwami i stopniowo obejmuje prawie cały obszar katastru.

Najbardziej zmienił się krajobraz Karwiny. W wyniku działalności górniczej i jej skutków zniknęły części osiedli (Orłowa) lub całe osiedla (pierwotna Karwina). Nowa Karwina zaczęła powstawać jako pierwsze z nowych osiedli Ostrawy już w 1947 roku, kiedy na północ od Frysztatu założono miasto satelickie Stalingradu, później nazwane Nové Město, z osiowym bulwarem Alei Osvobození. W rezultacie, w latach 1950-1961 liczba ludności wzrosła z około 8 500 do około 27 800. W ramach kontrolowanego rozwoju bazy paliwowej, w niewielkiej odległości od kopalń zaczęły powstawać pierwsze zalążki osiedli tzw. domów dwupiętrowych. W 1955 roku podjęto decyzję o połączeniu osiedli w miejscowościach Šumbark i Dolní Bludovice i utworzeniu nowego miasta, dla którego wybrano nazwę Hawierzów. Osią jego kompozycji urbanistycznej stał się bulwar Hlavní třída, dawniej droga cieszyńska.

Według z góry zaplanowanego planu urbanistycznego, znacznie wcześniej, bo w latach 20. i 30. 20. Czeski Cieszyn powstał po tym, jak Cieszyn został podzielony granicą państwową, a jego historyczne centrum pozostało po polskiej stronie. Powstało centrum miasta. Główna ulica i główny prostokątny plac z ratuszem (1929) stały się podstawą kompozycji miasta, położonego między linią kolejową a rzeką Olzą. Centralną część miasta ograniczała na południu dzisiejsza ulica Střeelniční, ale luźniejsza zabudowa podmiejska postępowała dalej na południe między linią kolejową a rzeką oraz na zachód od linii kolejowej. Charakterystyczny dla tej części miasta jest trójkąt dróg Ostrawskiej, Frydeckiej i Jabłonkowskiej, uzupełniony później drogą do Frysztatu. Przykładem wsi, która w 1930 roku stała się miastem, jest Třinec. Znaczenie osady wzrosło dzięki powstaniu pod koniec lat czterdziestych XIX wieku kombinatu metalurgicznego i hutniczego, który później przekształcił się w Hutę Trzyniecką.

2. KONTEKST PRZESTRZENNO-GEOGRAFICZNY

TREŚĆ ROZDZIAŁU

2.1 Geologia
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM)
2.2 Geomorfologia
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM)
2.3 Przywództwo
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM)
2.4 Klimat
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM)
2.5 Roślinność
Mgr. Lukáš Číhal, Ph.D. (SZM)
2.6 Roślinność - rośliny nierodzime i inwazyjne
Mgr. Lukáš Číhal, Ph.D. (SZM)
2.7 Zwierzęta towarzyszące (synantropijne)
Mgr. Martin Gajdošík, Ph.D. (SZM)
2.8 Gatunki inwazyjne
Mgr. Martin Gajdošík, Ph.D. (SZM)
2.9 Zagrożone i rzadkie gatunki zwierząt
Mgr. Martin Gajdošík, Ph.D. (SZM)
2.10 Imigranci
Mgr. Martin Gajdošík, Ph.D. (SZM)
2.11 Osobliwości i gatunki unikatowe
Mgr. Martin Gajdošík, Ph.D. (SZM)
2.12 Gatunki powracające i wymarłe
Mgr. Martin Gajdošík, Ph.D. (SZM)

2.1 Geologia

Śląsk charakteryzuje się niezwykłą różnorodnością budowy geologicznej, gdyż przecinają się tu dwie wielkie jednostki geologiczne - Masyw Czeski i Karpaty Zachodnie. Jest to związane z warunkami geologicznymi i mineralogicznymi. Zasadnicze znaczenie dla rozwoju geologicznego Masywu Czeskiego miał pochód górotwórczy Hercynian lub Waryscyan, który miał miejsce około 380 do 300 milionów lat temu, od górnego dewonu do dolnego permu. Najlepiej zachowaną pozostałością po waryscyjskim paśmie górskim jest Masyw Czeski. Waryscyjskie procesy górotwórcze uformowały ją w jednolitą jednostkę, która nie uległa późniejszemu sfałdowaniu i została stopniowo nadbudowana osadami mezozoicznymi i trzeciorzędowymi. Swój obecny kształt uzyskała w okresie czwartorzędu, głównie w wyniku zlodowacenia, a następnie ukształtowania się sieci rzecznej.
M asyw Śląski składa się z kilku geologicznie odrębnych obszarów, z których dwa - łużycki i śląski - rozciągają się na terenie dzisiejszego Śląska i północnych Moraw. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie są systemem górnokredowych i trzeciorzędowych fałdów, które przemieściły się nad południowo-wschodnią krawędzią Masywu Czeskiego podczas alpejskich procesów górotwórczych. Rozpoczęły się one około 100 milionów lat temu i trwają do dnia dzisiejszego. Na Śląsku i północnych Morawach do Zewnętrznych Karpat Zachodnich należą Beskidy i Pogórze Podbeskidzkie.

Proterozoik (algonk, eozoik). W metamorfice tzw. silesika w Wysokim Jesioniku do tego najstarszego okresu geologicznego należą żylaki mocno przerobionej skały w rdzeniach struktur sklepień lub płaszczy (sklepienie Desenské i Keprnická). Paleozoik (protohistoryczny). W regionie morawsko-śląskim są szeroko rozpowszechnione góry dewońskie, które są eksponowane w licznych wychodniach powierzchniowych w Szorstkim i Niskim Jesioniku. Interesująca fauna dewońska pochodzi z Chabičova i Beneszówa Górnego.

W dolnym karbonie całkowicie przeważają osady morskie (Kulm facies), natomiast w górnym karbonie przeważają osady słodkowodne, co odzwierciedla zmiany klimatyczne oraz efekty ruchów górotwórczych fałdowania waryscyjskiego. Złoża dolnego karbonu są najbardziej rozległe w Niskim Jesioniku, gdzie są rozwinięte głównie w łupkach i żwirach lub w formacji Kulm. Morze występowało na naszym terenie w dolnym karbonie około 340 milionów lat temu. Morska fauna jest stosunkowo uboga gatunkowo i w wielu miejscach ma podobny skład (Zálužné, Nové Těchanovice, Lhotka). W górnym karbonie, około 320 milionów lat temu, na obszarze Moraw i Śląska zapanował stan jałowy. Powstał rozległy płaskowyż, który dziś nazywamy Kotliną Górnośląską. W tamtych czasach obszar ten znajdował się blisko lub tuż przy równiku, klimat był wilgotny i ciepły, a płaskowyż porośnięty roślinnością. Powstał las karboński, jeden z najbardziej niezwykłych ekosystemów lądowych w historii Ziemi. Dzięki ciepłemu i wilgotnemu klimatowi, z masy roślin karbońskich powstał czarny węgiel drzewny z bogactwem skamieniałości roślin i zwierząt.

Mezozoik (mezozoik). Godnym uwagi okresem mezozoiku była górna jura, 150 milionów lat temu w płytkim morzu tropikalnym rozwinęła się rafa organogeniczna, którą tworzyły masywne, zwinięte muszle małży i koralowców (Kotouč koło Štramberka).

Videoanimace přesunů tektonických desek


Trzy kolce. Morze, które w młodszym trzeciorzędzie po raz ostatni przetoczyło się przez Morawy i Śląsk, po swoim ustąpieniu 14-13 milionów lat temu pozostawiło w warstwach ilastych osadów Zatoki Opawskiej skamieniałości różnych mięczaków, ale przede wszystkim kompletne szkielety ryb. W wyniku wytrącania się soli mineralnych z przesyconej wody morskiej powstały złoża gipsowe (Opawa-Kateřinky, Kobeřice).











Trilobit Chotecops cf. Auspex, devon, Horní Benešov. Foto J. Solnický.

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


W środkowej części Niskiego Jesionika leży grupa wulkanów, które były aktywne na granicy między okresem trzeciorzędu i czwartorzędu. Powstawanie ciał wulkanicznych w trzeciorzędzie i czwartorzędzie związane jest z intensywną działalnością górską fałdowania alpejskiego w południowej i wschodniej Europie. Wulkany te mają charakter stratowulkanów, czyli wulkanów mieszanych (Velký Roudný, Uhlířský vrch, Mezina).

Czwartorzęd rozpoczął się około 1,8 miliona lat temu i trwa nadal. W starszym czwartorzędzie (plejstocenie) okresy ciepłego klimatu występowały cyklicznie z okresami globalnego ochłodzenia. Podczas okresów glacjalnych (zlodowaceń) lodowce kontynentalne i górskie rozszerzały się i topniały ponownie podczas cieplejszych okresów (interglacjałów). Na Śląsku i północnych Morawach lodowce kontynentalne wkraczały na te tereny podczas dwóch epok lodowcowych, które zaliczane są do plejstocenu środkowego.

Na Śląsku występują minerały skał iglastych i towarzyszące im minerały powstałe z gorących roztworów (minerały hydrotermalne), minerały skał przeobrażonych (zmetamorfizowanych), minerały w skałach osadowych oraz minerały najnowsze, czyli powstałe współcześnie. Meteoryty opawskie są uważane za unikalne w skali światowej, ich wyjątkowość polega na tym, że zostały znalezione w 1925 r. na terenie osady paleolitycznej sprzed 18 000 lat. Wyjątkowe jest również odkrycie kilku fragmentów meteorytu kamiennego w miejscowości Morávka w 2000 roku.



2.2 Geomorfologia

Krajobraz Śląska i przyległych części północnych Moraw jest bardzo urozmaicony, z różnymi typami georeliefu, od równin i nizinnych pagórków po wyżyny Wysokiego Jesionika i Beskidu Morawsko-Śląskiego. Spotykają się tu trzy prowincje geomorfologiczne: Wyżyna Czeska na północnym zachodzie i Karpaty Zachodnie na południowym wschodzie, a na północy stosunkowo niewielki fragment Niżu Środkowoeuropejskiego.
N iziny dzielą się dalej na systemy: karkonosko-jesenicki, Niziny Środkowopolskie, Nizinę Vněkarpacką i Zewnętrzne Karpaty Zachodnie. Systemy są następnie dalej podzielone na podsystemy, których częściami składowymi są jednostki, dalej podzielone na podjednostki, w których w ramach, okręgi są zazwyczaj nadal zdefiniowane. Krajobraz odzwierciedla nie tylko wyniki różnych geo-logicznych rozwoju i zmian w klimacie, ale także wpływ człowieka na krajobraz. Z jednej strony są części przyrody, które są prawie nietknięte, z drugiej strony krajobrazy, które zostały dotknięte przez wydobycie, wyrąb i rozwój.

Obok ruchów tektonicznych do kształtowania rzeźby terenu Śląska w znacznym stopniu przyczyniła się działalność wulkaniczna na granicy trzeciorzędu i czwartorzędu. Z punktu widzenia geomorfologii decydujące znaczenie dla dzisiejszego krajobrazu Śląska miało zlodowacenie czwartorzędowe, które w znacznym stopniu przyczyniło się do modelowania rzeźby terenu, a także do późniejszego ukształtowania sieci rzecznej. Zlodowacenie kontynentalne dotknęło Śląsk i północne Morawy w okresie środkowego plejstocenu. Po jego ustąpieniu pozostały potężne warstwy glin, piasków i żwirów, w których znajdują się mniejsze fragmenty skał nordyckich, a także zabłąkane głazy transportowane przez lodowiec na różne odległości. W wyniku intensywnego wietrzenia mrozowego na przedpolu lodowca w okresie lodowcowym w Jesionikach powstały charakterystyczne dominanty skalne, tzw. słupy mrozowe (Kamienie Piotra, Vozka, Karkonosze i szczyt Keprník). Mroźny klimat przyczynił się również do powstania specyficznych form ukształtowania terenu, takich jak kamienne morza (Břidličná, Ztracené kameny, Suchý vrch) lub mrozoodporne gleby na wzgórzach. Bezpośrednie działanie lodowca górskiego stworzyło kras Wielkiej Kotliny, unikalne miejsce, gdzie do dziś spadają lawiny, a resztki śniegu utrzymują się miejscami aż do lipca. Ze względu na nieprzepuszczalność skały macierzystej w okresie polodowcowym na Rejvízie oraz między Keprníkiem a Vozką powstały torfowiska.

Oprócz mrozu, do powstania georeliefu przyczyniły się liczne procesy - erozja wodna i wietrzna, powodzie, osuwiska i inne. Obok kształtów powstałych w obecnym klimacie zachowały się również kształty powstałe w różnych warunkach minionych czasów geologicznych. Rzeźba terenu jest więc wynikiem współdziałania endogenicznych i egzogenicznych procesów geologicznych w przestrzeni i czasie. Jednak w ciągu ostatnich kilku stuleci pierwotna rzeźba terenu została w coraz większym stopniu przekształcona przez działalność człowieka, a jej wpływ stale rośnie. Od początku holocenu człowiek w coraz większym stopniu zmieniał naturalne warunki rzeźby terenu i kształtowania krajobrazu. Jego działania wpłynęły na krajobraz poprzez bezpośredni lub pośredni wpływ na naturalne procesy geomorfologiczne, poprzez nieumyślne tworzenie kształtów powierzchni oraz poprzez celowe tworzenie nowych kształtów. Oddziaływania pośrednie spowodowane są zaburzeniem równowagi geosystemów w wyniku niewłaściwej działalności gospodarczej (wylesianie, wycinka i uprawa drzew, rekultywacja terenu). Bezpośrednie oddziaływanie człowieka na georelief to przede wszystkim ukształtowania związane z jego działalnością górniczą, przemysłową i rolniczą (hałdy, zwałowiska, kamieniołomy, zapadliska).










Łysa Góra (1324 m n.p.m.), najwyższy szczyt Beskidu Morawsko-Śląskiego, 1946 r. Foto R. Janda.

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Krajobraz Śląska oferuje odwiedzającym wiele różnorodnych form geomorfologicznych, z których wiele jest popularnymi celami turystycznymi. W związku z rozwojem geomorfologicznym obszaru, należy wspomnieć o występowaniu zjawisk krasowych - jaskinie są jedną z często odwiedzanych atrakcji przyrodniczych. W wapieniach krystalicznych na północno-wschodnim skraju Wyżyny Hornolipowskiej rozwinęły się znaczące zjawiska krasowe. Jaskinia Na Pomezí z bogatymi naciekami stalaktytowymi i surową rzeźbą jest największą jaskinią krasową w wapieniu krystalicznym w Republice Czeskiej. Godny uwagi kras marmurowy z jaskinią Na Špičák znajduje się w pobliżu miejscowości Písečná i Supíkovice w regionie Jeseniky. Chociaż dekoracja stalaktytowa jaskini została zniszczona na długo przed jej udostępnieniem, korytarze jaskini mają typowy profil w kształcie serca, utworzony przez wody topniejącego lodowca kontynentalnego. Godne uwagi są również zjawiska pseudokrasowe, które występują na niewielkim obszarze w pobliżu miejscowości Matějovice nad potokiem Hrozová (Jaskinie Matějovickie). Z drugiej strony, beskidzki pseudokras należy do największych na świecie w kategorii piaskowców (Kněhyňská jeskyně, Ondrášo- vy hole). Wodospady często powstają w głębokich dolinach cieków wodnych. Do najpiękniejszych należą wodospady Rešova na rzece Huntava, wodospady Białej Opavy (łącznie ze sztucznym wodospadem w Karlovej Studánce), częściowo już Wysoki Wodospad na Studenym Potoku lub Nýznerovskie Wodospady w dolinie Stříbrnego Potoku. Charakter niektórych dolin został zasadniczo zmieniony przez budowę dużych zbiorników wodnych, a krajobraz Hrubego Jesionika w niezwykły sposób zmieniła budowa elektrowni szczytowo-pompowej Dlouhé Stráně.



2.3 Przywództwo

Woda jest niezwykle ważna w krajobrazie, a rzeźba terenu powstała również dzięki znacznemu udziałowi płynącej wody. Krajobraz rzeczny jest zespołem ekosystemów, a ich funkcjonowanie jest bezpośrednio zdeterminowane obecnością rzeki w krajobrazie; osiedla ludzkie w przeszłości również koncentrowały się głównie wzdłuż cieków wodnych. Człowiek wcześnie zaczął wykorzystywać energię wody. Wraz z rozwojem przemysłu, a zwłaszcza podczas industrializacji w XX wieku, rzeki często ulegały zanieczyszczeniu. Wywarło to, co zrozumiałe, poważny wpływ na ekosystem cieków wodnych, które tworzą bogate gatunkowo zbiorowiska, bardzo wrażliwe na zanieczyszczenie wody i inne niewłaściwe interwencje. Biorąc pod uwagę znaczenie wody w krajobrazie, podejmuje się obecnie odpowiednie działania w celu jej ochrony.
O bszar Śląska Czeskiego pokrywa się w znacznym stopniu z dorzeczem Odry, które jest dorzeczem pierwszego rzędu i należy do basenu Morza Bałtyckiego. Zlewnia to obszar, z którego wody wpływają do Odry bezpośrednio lub poprzez jej dopływy. Jego granica tworzy dział wodny z sąsiednimi zlewniami. Głównymi ciekami dorzecza Odry są Odra z lewostronnym dopływem Opawą, która odbiera Morawicom z Jesioników, oraz prawostronne dopływy Ostrawica i Olza, które odwadniają Beskid Morawsko-Śląski i Śląski. Niektóre z tych rzek należą do tzw. marginalnych dopływów Odry, do których wpływają poza granicami Republiki Czeskiej na terytorium Polski (Osoblaha, Bělá i Vidnávka). W dorzeczu Odry znajdują się dwa hydrologicznie odrębne obszary, z których Jesioniki należą do Masywu Czeskiego, a Beskidy do Karpat Zachodnich. Odra bierze swój początek w Górach Odrzańskich, przepływa przez czeską część Śląska i wypływa z Czech poniżej swojego ujścia do Olzy w Boguminie.

Pięć głównych cieków dorzecza to Odra, Opawa, Morawica, Ostrawica i Olza, które jako jedyne nie mają swojego źródła na naszym terytorium, lecz w Polsce. Odra, Opawa i Olza stanowią część granicy z Polską, natomiast Odra i Ostrawica stanowiły część historycznej granicy z Morawami.

Ostrawica powstała z połączenia Białej i Czarnej Ostrawicy. Biała Ostrawica, która uważana jest za źródło, wznosi się w miejscowości Biała-Hlavata. Od zbiegu z Czarną Ostrawicą rzeka płynie dalej pod nazwą Ostrawica. Przed wybudowaniem zapór Ostrawica należała do najbardziej rozlanych potoków w Czechach, a przebieg powodzi był tu często katastrofalny. Rzeka Opawa bierze swój początek u zbiegu rzek Środkowej i Czarnej Opawy w miejscowości Vrbno pod Pradědem, kolejną rzeką źródłową jest Biała Opawa. Opawa ma znacznie bardziej stabilne warunki niż porównywalne potoki po beskidzkiej stronie dorzecza. Morawica wypływa w Wielkiej Kotlinie w Parku Narodowym Pradziad i na prawie całej długości ma charakter górskiego potoku. Jej głównym dopływem jest rzeka Hvozdnice. Rzeka Olza, jako jedyna z pięciu głównych cieków dorzecza, nie ma swojego źródła na terytorium Czech, lecz na terytorium sąsiedniej Rzeczypospolitej Polskiej, a do Czech wpływa w okolicach miejscowości Bukovec.

Sztuczne zbiorniki wodne powstawały również na Śląsku. Początkowo stawy lub całe systemy stawów (Stawy Jistebnickie, Stawy Polaneckie i Stawy Svinovskie), później mniejsze zbiorniki i duże wodociągi (Kružberk i Śląska Harta na Morawicy, Morávka na Morawce, Šance na Ostrawicy, Žermanice na Lučinie, Olešná na Olešnej i Těrlicko na Stonávce). Zbiorniki te w istotny sposób wpływają na charakter cieku, na którym są położone, zarówno powyżej, jak i przede wszystkim poniżej zbiornika. Szczególnymi zbiornikami wodnymi są tereny objęte działalnością górniczą (sztuczne jeziora wodne, zalane zapadliska i zalane kamieniołomy).

Rzeka Odra w rezerwacie przyrody Polanský les, 2013. Foto J. Kristiánová.

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Na terenach zalewowych rzek i strumieni lub w miejscach o utrudnionym odpływie i podwyższonym poziomie wód gruntowych tworzą się płytkie zbiorniki wodne i rozlewiska. Typowymi siedliskami przejściowymi między ekosystemami wodnymi i lądowymi są tereny podmokłe, czyli obszary, w których grunt jest stale lub przez pewien okres w roku nasycony lub zalany wodą. Ważnym projektem, który przywrócił do śląskiego krajobrazu zdegradowane wcześniej tereny i mokradła są Kosmiczne Ptasie Łąki. Torfowiska są specjalnym rodzajem mokradeł, które opierają się na martwych warstwach mchów, zwłaszcza torfowców (Rejvíz).

Źródła (zarówno proste, jak i mineralne), strumienie i ich rozlewiska, a także tereny podmokłe są ekologicznie, geomorfologicznie i estetycznie cennymi częściami krajobrazu, kształtują jego typowy wygląd i przyczyniają się do utrzymania jego stabilności. Wiele cieków wodnych zachowało przynajmniej część swojego pierwotnego charakteru i stało się domem dla chronionych i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. Ekosystem rzeczny nie zawsze był traktowany przez człowieka w sposób odpowiedzialny, a w przeszłości w wielu ciekach podejmowano niewłaściwe interwencje. Na szczęście w ostatnich latach nastąpiła również przemyślana rewitalizacja strumieni i ich ekosystemów.

2.4 Klimat

Termin klimat lub klimat jest ogólnie rozumiany jako długoterminowy charakterystyczny reżim cyrkulacji atmosferycznej. Jest on opisywany przez średnie wartości zmiennych klimatycznych (temperatura, opady itp.), stopień ich rozproszenia i zmienności oraz inne dane statystyczne. Klimat Republiki Czeskiej charakteryzuje się rzadkim przenikaniem i mieszaniem się wpływów oceanicznych i kontynentalnych. Wpływy nadmorskie przejawiają się głównie w Czechach, natomiast na Morawach i Śląsku coraz częściej występują wpływy klimatu kontynentalnego. Ponieważ klimat ma duże znaczenie gospodarcze, zwłaszcza dla produkcji roślinnej, monitorowanie jego zmian jest ważne dla całego społeczeństwa.
W arunki klimatyczne Śląska Czeskiego są uwarunkowane jego położeniem w umiarkowanym pasie klimatycznym na przejściu między oceanicznymi i kontynentalnymi typami klimatu. Wysokość nad poziomem morza i ukształtowanie terenu mają znaczący wpływ na klimat. Zgodnie z najczęściej stosowanym klimatem Według klasyfikacji W. Köppena i ich modyfikacji, dolna część Śląska z klimatem umiarkowanie ciepłym, równomiernym rozkładem opadów i ciepłym latem należy do typu Cfb. Od środkowych pozycji jest on zastępowany przez typ Dfb, który charakteryzuje się umiarkowanie chłodnym klimatem, równomiernym rozkładem opadów i ciepłymi latami. Wyżej położone tereny Beskidu Morawsko-Śląskiego i Jesioników charakteryzują się umiarkowanie chłodnym klimatem, równomiernym rozkładem opadów i chłodnym latem, dlatego też zalicza się je do typu Dfc. Wyjątkowym środowiskiem są jesenickie laski górskie, które noszą pewne cechy typowe dla tundry. W tej tzw. arktyczno-alpejskiej tundrze na grzbietach Jesioników jest reprezentowany nawet klimat tundrowy typu ET. Bardziej szczegółowy podział klimatu Śląska wynika z klasyfikacji klimatycznej przedstawionej w Atlasie Klimatu Republiki Czechosłowackiej. Określa ona obszary ciepłe (A), umiarkowanie ciepłe (B) i zimne (C). Kryteria klasyfikacyjne tej klasyfikacji zostały zmodyfikowane i na nowo zastosowane do danych klimatologicznych z lat 1961-2000. Według tej klasyfikacji, region zimny (C1 lub C2) jest reprezentowany w wyższych partiach Jesioników i Beskidu Morawsko-Śląskiego. Przeważająca część obszaru należy do strefy umiarkowanie ciepłej (B). Różnorodność klimatyczna tego obszaru wynika nie tylko z jego położenia w stosunku do dominujących systemów cyrkulacji, ale także z jego znacznej nierówności pionowej.

Temperatura powietrza. Najcieplejsze na czeskim Śląsku są północne obszary peryferyjne i Kotlina Ostrawska. Średnie roczne temperatury wynoszą tu od 8 do 9 °C. Najzimniejsze są górne partie pasma Wysoki Jesionik, gdzie średnia roczna temperatura spada poniżej 2 °C (Pradziad 1,1 °C). Prosta fala kontynentalna jest typowa dla wzorca rocznego, z najwyższą średnią temperaturą w lipcu i najniższą w styczniu, z sierpniem wykazującym absolutnie najwyższą średnią miesięczną. Opady atmosferyczne charakteryzują się znaczną zmiennością przestrzenną i czasową. Wynika to z interakcji między fizycznymi procesami ich powstawania, cyrkulacją atmosferyczną i geograficznymi cechami obszaru. Intensywność opadów jest na ogół większa w lecie niż w zimie. Pod względem geograficznego rozkładu opadów atmosferycznych najwyższe miesięczne, sezonowe i roczne sumy występują w górnych częściach Beskidu Morawsko-Śląskiego i w paśmie górskim Wysoki Jesionik. Występuje tu tzw. orograficzna intensyfikacja opadów, gdzie prądy powietrza odpływającego nasilają się w miarę przepływu nad górami i w odpowiednich warunkach powstają większe opady. Z tego powodu Łysa Góra jest najbardziej deszczowym miejscem na Morawach i Śląsku. Warunki wiatrowe na Śląsku są uwarunkowane położeniem w strefie przeważającego przepływu zachodniego. Kierunek i prędkość przepływu są uzależnione od kształtu reliefu. Średnie prędkości wiatru w ciągu roku są zazwyczaj najwyższe w grudniu i styczniu lub w marcu i kwietniu, przy czym od października do kwietnia prędkości są wyższe niż w innych miesiącach.

Stacjami meteorologicznymi i hydrologicznymi na Śląsku zarządza oddział Czeskiego Instytutu Hydrometeorologicznego w Ostrawie, który również archiwizuje wyniki ich obserwacji. Pomiary na Łysej Górze wykonywane są od 1897 roku. Obserwacje meteorologiczne w Jesionikach mają długą tradycję, pierwsze klasyczne pomiary meteorologiczne prowadzono w schroniskach górskich (schronisko Rabštejn, schronisko Alfréd). Na obszarze Pradziada pierwsza ciągła obserwacja rozpoczęła się w 1933 roku na Ovčárnie i trwała do 1938 roku. W latach 1941-1951 (z wyjątkiem jednego roku) obserwacje prowadzono na kamiennej wieży widokowej na szczycie Pradziada, a w późniejszych latach na oddzielnej stacji meteorologicznej. Jednak kompleks budynków w tym miejscu negatywnie wpływał na wyniki pomiarów, dlatego pierwotna stacja meteorologiczna na Pradziadzie została w 2004 roku zastąpiona stacją Šerák.


Stacja meteorologiczna Łysa Góra (1323 m n.p.m.), 2017 r. L. Jarošová.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Stacja meteorologiczna Šerák (1351 m), 2020 r. L. Jarošová.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..




Na dalszy rozwój klimatu, w tym ekstremów hydrometeorologicznych i geomorfologicznych na Śląsku, istotny wpływ będzie miało oczywiście kształtowanie się klimatu Ziemi. W związku z procesem globalnego ocieplenia obserwuje się znaczny wzrost ekstremalnych zjawiska hydrometeorologiczne.

2.5 Roślinność

Potencjalną roślinność naturalną na terenie Śląska Czeskiego tworzą przede wszystkim lasy liściaste różnych gatunków, zwłaszcza kwieciste lasy bukowe, acidofilne lasy bukowe, lasy jodłowe i wilgotne dębowe lasy bukowe na terenie Ostrawy. W regionie opawskim przeważają lasy dębowe i lipowe. Do rzadszych zbiorowisk należą również bezcieniowe lasy dębowe, a jeszcze rzadsze są grądy bykowe i jodłowe. W Beskidach i Jesionikach potencjalnie występującymi zbiorowiskami przyrodniczymi są przede wszystkim klimaksowe i wilgotne lasy świerkowe z mniejszymi nalotami. W najwyższych partiach Jesioników są to zbiorowiska subalpejskie i alpejskie. Wzdłuż cieków wodnych potencjalnie naturalnymi zbiorowiskami są lasy łęgowe z jesionem wyniosłym i dąbrową wiązową
N a historię Śląska duży wpływ mają zmiany klimatyczne, które w znacznym stopniu zaszły od czasu ostatniego zlodowacenia, czyli od około 10 do 12 tysięcy lat temu. W tym czasie północny lodowiec kontynentalny wkraczał na ten teren, a nawet można było napotkać z mniejszymi lodowcami górskimi. Wiąże się to z niszczycielską działalnością tych lodowców, które ukształtowały krajobraz, a tym samym florę. Najważniejszym takim reliktem krajobrazowym tego okresu jest Kotlina Jesenicka.

Od tego czasu, kiedy nasze tereny ogarnął lodowaty klimat strefy tundry, nastąpiło ocieplenie związane z cofaniem się lodowca. Wiązało się to oczywiście z migracją gatunków roślin, które stopniowo stawały się, i nadal są, częścią naszej flory. Ponadto, na naturalny rozwój zbiorowisk w przeszłości, a także obecnie, duży wpływ miała działalność antropogeniczna, co w znacznym stopniu wpłynęło na występowanie zbiorowisk roślinnych, które bez wpływu człowieka nie występowałyby w krajobrazie. Towarzyszyło temu rozprzestrzenianie się gatunków nierodzimych i inwazyjnych, które mogą powodować utratę różnorodności gatunkowej lub problemy związane z ich eliminacją. Z drugiej jednak strony, to właśnie obecność np. użytków zielonych stanowi odpowiednie siedlisko dla wielu rzadkich gatunków.

Dlatego też, aby wymienić najcenniejsze terytorialne składniki zbiorowisk roślinnych na Śląsku Czeskim, wystarczy trzymać się listy obszarów chronionego krajobrazu, obszarów chronionej ochrony obszary chronione Jesioniki, Beskidy i Poodří. Następnie możemy kontynuować dla mniejszych jednostek obszarów chronionych. Z najważniejszych można wymienić na przykład Radhošt', Mionší, Polanská Niva, Skalická Morávka, Rejvíz, Landek, Hněvošický háj i inne.

Beskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu jest w większości porośnięty roślinnością leśną, ale niestety również zarośniętą roślinnością kulturową. Naturalne stanowiska kwiecistych buków zachowały się tylko sporadycznie na większych wysokościach w miejscowościach Mazák, Radhošt' i Mazácké Grúnik. Roślinność nieleśna składa się wtedy głównie ze zbiorowisk łąkowych i podmokłych, łąk owsianych na niższych wysokościach i dawnych pastwisk na wyższych wysokościach.

Na rozwój flory w Chronionym Obszarze Krajobrazowym Jesioniki duży wpływ miała ostatnia epoka lodowcowa, kiedy lodowce rozszerzały się, a potem znowu cofały. Mimo że lodowce się cofnęły, dzięki dużej wysokości nad poziomem morza i niskim temperaturom w Jesionikach zachowało się wiele reliktowych gatunków roślin, które przetrwały do dziś. Jednak w miejscach, gdzie powinny występować lasy bukowe, nadal dominują wtórne lasy świerkowe.








Widok na górne partie Chronionego Obszaru Krajobrazowego Jesioniki. L. Číhal.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Główną część Obszaru Chronionego Krajobrazu Poodří tworzy nieuregulowana część rzeki Odry z jej meandrami, ślepymi ramionami i wysepkami. Większość obszaru pokrywają biotopy podmokłe, jednak potencjalnym źródłem roślinności są również lasy łęgowe.

2.6 Roślinność - rośliny nierodzime i inwazyjne

Nierodzime i inwazyjne gatunki roślin towarzyszą człowiekowi od tysięcy lat, ale obecnie, kiedy podróżujemy po świecie, znacznie częściej zdarza się, że rośliny, które same nie byłyby w stanie przekroczyć barier geograficznych i innych, zajmują nowe terytoria, które wcześniej były dla nich niedostępne. Jeśli chodzi o kolonizację terytorium Republiki Czeskiej, zawsze istotny wpływ miało i nadal ma na nią położenie w centrum Europy, gdzie przebiega szereg naturalnych i stworzonych przez człowieka szlaków migracyjnych, które mogą ułatwiać ich rozprzestrzenianie się. Z drugiej strony należy również dodać, że Republika Czeska, podobnie jak reszta Europy, jest raczej źródłem rozprzestrzeniania się roślin nierodzimych niż ich odbiorcą.
N iemniej jednak na naszym terytorium można znaleźć setki gatunków nierodzimych (około 1500 gatunków), z czego około 90 gatunków to gatunki inwazyjne. Rozróżnienie między gatunkami nierodzimymi i inwazyjnymi jest dość proste i zgodnie z prawem ich charakterystyka jest następująca. Non-Oryginalne są te, które nie należą do naturalnych zbiorowisk danego regionu - np. Europy czy Czech. Gatunki inwazyjne są więc również nierodzime dla danego obszaru, ale dodatkowo rozprzestrzeniają się w sposób niekontrolowany, agresywnie wypierając gatunki rodzime. Nie każdy gatunek nierodzimy rozprzestrzenia się inwazyjnie, dlatego możemy mówić o gatunku, który jest nierodzimy na naszym terenie, ale nie zakłóca stabilności społeczności. W niektórych przypadkach możemy nawet mówić o gatunku nierodzimym tylko w określonej części naszego terytorium (np. rodzimy na Szumawie, a nierodzimy w Jesionikach). Jednak, jak już zostało powiedziane, w naszym otoczeniu możemy również spotkać pewne gatunki, które rozprzestrzeniają się w przyrodzie dosłownie jak lawina, tworząc monokultury i wypierając roślinność glebową i wodną.

Gatunki nierodzime w naszej florze można dalej podzielić na archeofity i neofity. Te pierwsze, archeofity, często nie są już nawet uznawane za nierodzime; należą do nich nawet pokrzywa zwyczajna (Urtica urens) czy maki (Papaver rhoeas), o których mało kto powiedziałby, że nie należą do naszego kraju. Co więcej, niektóre z tych gatunków są dziś nawet uważane za rzadkie, jak na przykład ogonek polny (Agrostemma githago). Archeofity są głównie związane z uprawami polowymi i rozprzestrzenianiem się roślin przez rolników z Bliskiego Wschodu i regionu śródziemnomorskiego. W przeciwieństwie do neofitów, są to rośliny wprowadzone przed odkryciem Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (za granicę przyjmuje się w uproszczeniu okres do 1500 roku) i, jak już wspomniano, często nawet nie mówilibyśmy, że archeofity są roślinami nierodzimymi, gdyż zwykle występują w przyrodzie od tak dawna, że znalazły w niej swoje miejsce. Z kolei neofity to często rośliny inwazyjne, mogące wyrządzić wiele szkód, a także rozprzestrzeniające się w sposób niekontrolowany i wypierające gatunki rodzime. Często są to rośliny celowo wprowadzone, takie jak Heracleum mantegazzianum czy Reynotruia. Proces ten zachodzi prawie cały czas i nie jest rzadkością, że rośliny rozprzestrzeniają się z ogrodów ludzi, gdzie zostały zasadzone, ponieważ często są łatwe w uprawie, wytrzymują zimę i łatwo je rozmnażać. W szczególnie niebezpiecznych inwazjach gatunek może rozprzestrzeniać się w sposób tak niekontrolowany, że zakłóca funkcjonowanie całych społeczności i ekosystemów, prowadząc do rozległych szkód ekologicznych, gospodarczych, społecznych lub zdrowotnych. Rozprzestrzenianie się gatunków nierodzimych stanowi również zagrożenie dla zachowania różnorodności biologicznej, zarówno na poziomie gatunków, jak i całych społeczności.

Za najbardziej zagrożone miejsca w krajobrazie uważa się te, które znajdują się pod wpływem człowieka aktywność: pobocza dróg, korytarze kolejowe, miasta, lub miejsca ogólnie w jakiś sposób zakłócone. Często rozprzestrzenia się również wzdłuż koryt rzek i strumieni, które mogą służyć jako dobre drogi dla rozprzestrzeniania się niektóre gatunki roślin inwazyjnych. Jeśli chodzi o krajobraz Śląska, to spotykamy się z różnymi specyfikami. Przede wszystkim mamy tu do czynienia z takimi zjawiskami jak miejsca dotknięte działalnością górniczą, odpady poflotacyjne, osiadanie terenu czy hałdy.

Heracleum mantegazzianu jest groźną dla zdrowia rośliną inwazyjną.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Według Agencji Ochrony Przyrody i Krajobrazu Republiki Czeskiej, z ogólnej liczby 1.454 nierodzimych gatunków roślin występujących w Republice Czeskiej, 61 można uznać za inwazyjne, przy czym 20 gatunków jest najważniejszych. Są to w szczególności Ambrosia artemisiifolia, Heracleum mantegazzianum, Pinus strobus, Acer negundo, Reynoutria bohemiana i Reynoutria bohemika, Reynoutria japonica, Reynoutria sachalinen sis, Lycium barbarum, Amaranthus retroflexus, Impatiens parviflora, Impatiens glandulifera, Ailanthus altissima, Galinsoga parviflora, Prunus serotina, Helianthus tuberosus, oset (Robinia pseudacacia), oset (Rudbeckia laciniata), łubin (Lupinus polyphyllus), nawłoć (Solidago canadensis) i nawłoć (Solidago gigantea). Dla wybranych roślin inwazyjnych przedstawiamy ich występowanie na podstawie danych z bazy rekordów (AOPK 2018).

2.7 Zwierzęta towarzyszące (synantropijne)

Człowiek ingeruje w rozwój warunków naturalnych od końca ostatniej epoki lodowcowej. Ocieplenie umożliwiło przejście do pasterstwa i rolnictwa, które zmieniły krajobraz. Najbardziej znaczącą zmianą było wylesianie. Wraz z rolnikami pojawili się pierwsi synantropi. W kolejnych stuleciach stopniowo rozwijał się transport, a następnie rozprzestrzenianie się innych gatunków. Gatunki synantropijne to takie, które wykorzystują osiedla ludzkie przez cały lub część swojego cyklu życiowego.
O drębną grupę stanowią kosmopolity, występujące na większości kuli ziemskiej (np. mysz domowa, szczur pospolity). Inną grupę stanowią gatunki dawniej związane z innymi środowiskami, które znalazły zamienniki w osiedlach ludzkich (np. muchołówki czy rojniki). Wśród znalezionych synantropów mamy zarówno gatunki wykorzystujące osiedla ludzkie jako schronienie, jak i gatunki wykorzystujące lokalne zasoby żywności (szczury). Do pierwszej grupy należą np. wspomniane wcześniej muchołówki. Potrafią one wykorzystywać nie tylko strychy większych budynków jako letnie schronienia (nietoperz duży lub mały), ale także ich piwnice jako zimowe schronienia. Ponadto niektóre gatunki (np. nietoperz rdzawoszyi) przystosowały się do życia w domach z prefabrykatów, gdzie zamieszkują schronienia szczelinowe. Wysokie budynki przyciągają również rodzime gatunki zamieszkujące klify, takie jak nietoperz malowany. Dla wielu muchołówek, zwłaszcza gatunków pierwotnie związanych z życiem jaskiniowym (np. wspomniana wrona mała i nietoperz duży), budowa murowanych budynków była bardzo istotnym punktem zwrotnym w ich procesie synantropizacji. Pojawienie się zabudowań ludzkich miało również wpływ na ich rozmieszczenie, na przykład nietoperz północny rozprzestrzenił się poza koło podbiegunowe tylko dzięki koegzystencji z ludźmi. Kolejnym nowym środowiskiem tworzonym w miastach są systemy podziemne. Najwcześniejsze kanały powstały na naszym terenie już w XVII wieku, ale nie były one podłączone do systemów kanalizacyjnych. Powstały one w kraju dopiero w XIX wieku. W osiedlach ludzkich, oprócz kręgowców zależnych od człowieka, można spotkać również gatunki występujące w innych biotopach. Przykładem może być ropucha szara i zielona, żmija zygzakowata, jaszczurka zwinka, a także wiele gatunków ptaków, takich jak sroka zwyczajna, kukułka pospolita, kruk polny, pokrzewka domowa i ogrodowa, pliszka siwa, kania biała lub górska oraz robinia zwyczajna. Do ssaków należą płaszczki, jelenie szlachetne i jeże. Oprócz swoich mieszkań człowiek stworzył inne osobliwe środowiska. W krajobrazie śląskim przykładem takiego bardzo specyficznego środowiska antropogenicznego są bunkry, które ze względu na brak schronień zimowych wykorzystywane są przez samoloty, a w szczególności przez nietoperze czarne i długonose. Ogrody i parki to kolejne specyficzne środowisko związane z osiedlami ludzkimi. W miastach tworzą one wyspy życia, pełne schronienia i pożywienia. Często przypominają one pierwotne lasy świetliste, dzięki czemu są zamieszkiwane przez różnorodną faunę. Wśród ssaków można znaleźć platfusy, myszy, wiewiórkę pospolitą i pipistrelle, nietoperza wieczornego lub wodnego. Oprócz nich miejsca te zamieszkują również sowy obrożne, kuny skalne, lisy rude i wspomniane już ryjówki, jelenie szlachetne i jeże. Jeśli chodzi o ptaki, to w parkach i ogrodach można spotkać wiele gatunków gniazdujących w dziuplach (np. krętogłów, dzięcioły, jerzyki, kowaliki czarno i białoszyje, bekasik) oraz wielu przedstawicieli drobnych ptaków śpiewających. Podobnie jak lotnicy, ptaki również korzystają z budynków. Gleby ludzkich budynków zasiedlane są np. przez jerzyka, a balkony i gzymsy wykorzystywane są przez gniazdujące pustułki i rybitwy. Czasami nawet krytycznie zagrożony sokół wędrowny może zakładać gniazda na budynkach. Niektóre gatunki nie gniazdują na budynkach, ale mogą wykorzystywać mieszkania ludzi do polowania na ofiary (np. krogulec zwyczajny). W miastach występuje również efekt wyspy ciepła, gdzie średnia roczna temperatura powietrza jest wyższa niż na otaczającym obszarze. Budynki również ograniczają i zmieniają przepływ powietrza. Innym pozytywnym aspektem osiedli ludzkich jest mniejsza ilość przedpotopowego żerowania i dokarmiania przez ludzi. Jeśli występują cieki wodne lub zbiorniki, to są one często wykorzystywane przez ptaki, które przyciąga woda, takie jak różne gatunki kaczek i mew, czy dobrze znane krzyżówki. Oprócz ptaków z tych miejsc korzystają również inne grupy kręgowców.




















Mysz domowa Mus musculus. M. Anděra
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Na przykład, samogłówka obrożna jest ważnym źródło pokarmu i wszystkie płazy, wykorzystywane do rozrodu. Szczególną cechą niektórych osiedli ludzkich na Śląsku i północnych Morawach są również górnicze lub hutnicze hałdy (tzw. zwałowiska), które mają swoją ubogą, ale specyficzną faunę, w której ssaki reprezentuje dziki królik, gady - jaszczurka zwinka, ptaki - podróżniczek, cietrzew i gąsiorek, a na starszych hałdach - dzięcioł. Kanie rdzawoszyje, jaskółki dymówki i jaskółki dymówki chętnie wykorzystują hałdy jako miejsce polowań. Skład gatunkowy lokalnych kręgowców zmienia się w miarę zarastania hałd (tzw. sukcesja).

2.8 Gatunki inwazyjne

Gatunki inwazyjne to wprowadzone przez człowieka gatunki nierodzime, które odniosły taki sukces w mieszance gatunków nierodzimych, że zakłócają całe rodzime ekosystemy lub zagrażają przetrwaniu populacji gatunków rodzimych. Ich rozprzestrzenianie się może następować zarówno w sposób zamierzony, jak i niezamierzony poprzez tzw. introdukcję. Znajdują się one po przeciwnej stronie spektrum ochrony niż gatunki zagrożone i są niebezpieczne dla przyrody.
Z akłócenie funkcjonowania rodzimych ekosystemów może nastąpić na przykład w wyniku zacienienia, wypasu, wydeptywania, nadmiernej produkcji odchodów, stworzenia odpowiedniego środowiska dla rozprzestrzeniania się chorób, zmian w obiegu substancji lub wody, zmian w składzie i chemii gleby, lub nawet zmiany w lokalnym klimacie. W niektórych przypadkach obserwuje się również wzrost częstotliwości występowania klęsk żywiołowych (np. pożarów lub erozji). Szkody w populacjach gatunków rodzimych powstają w wyniku konkurencji o schronienie i pożywienie lub poprzez przenoszenie pasożytów i infekcji, na które gatunki rodzime są podatne. Z drugiej strony, zwierzę nierodzime może wykazywać wysoką odporność na pasożyty i infekcje gatunków rodzimych, na których może nawet bezpośrednio żerować. Szkody genetyczne dla gatunków rodzimych powstają w wyniku krzyżowania się z gatunkami inwazyjnymi (tzw. hybrydyzacja). Zwierzęta, które zajmują podobną niszę ekologiczną jak gatunek inwazyjny, lub te, które mogą stać się jego ofiarą, są najbardziej dotknięte rozprzestrzenianiem się gatunku inwazyjnego. Szkody wyrządzane są również w roślinach uprawnych lub zwierzętach domowych. Ponadto niektóre gatunki sprzyjają rozprzestrzenianiu się niebezpiecznych dla ludzi chorób, zatruwają ludzi i powodują niebezpieczne wypadki. Inwazje biologiczne powodują zatem znaczne szkody gospodarcze. Z tego powodu opracowano listy gatunków inwazyjnych. Lista gatunków inwazyjnych Republiki Czeskiej powstała w kontekście działań prowadzonych przez Unię Europejską w tym zakresie (Rozporządzenie UE 1143/2014). Łącznie 61 gatunków roślin i 113 gatunków zwierząt uważa się obecnie za inwazyjne. Ponadto w 2015 r. utworzono Listę gatunków inwazyjnych i nierodzimych mających znaczący wpływ na Unię Europejską. Była ona już kilkakrotnie aktualizowana. Według stanu na połowę sierpnia 2019 r. zawiera ona 56 gatunków (26 gatunków roślin i 30 gatunków zwierząt), w odniesieniu do których obowiązuje zakaz przywozu, przenoszenia, sprzedaży, posiadania, hodowli, rozmnażania i wypuszczania na wolność w całej UE. Wśród zwierząt na liście znajduje się 8 gatunków bezkręgowców i 22 gatunki kręgowców. Obejmuje to 4 gatunki ryb, 1 gatunek płaza, 1 gatunek gada, 5 gatunków ptaków i 11 gatunków ssaków. Jednak niektóre bardzo niebezpieczne gatunki (np. leszcz srebrzysty i norka amerykańska) nie znalazły się jeszcze na tej liście. Wiele z gatunków znajdujących się na liście UE nie dotarło jeszcze do Republiki Czeskiej lub przetrwało tylko w niewielkich populacjach (np. słonecznik i krab rzeczny). Inne gatunki ewidentnie inwazyjne nie znajdują się jeszcze na żadnej z tych list (np. sika lub nutria). Jak wspomniano powyżej, do rozprzestrzeniania się gatunków inwazyjnych może dochodzić zarówno w sposób zamierzony, jak i niezamierzony. W przeszłości w celu "wzbogacenia fauny" wprowadzono do środowiska naturalnego wiele nierodzimych zwierząt (np. sikorę lub piżmaka). Inne były (i nadal są) wypuszczane na wolność przez nieodpowiedzialnych hodowców (np. żółw żółobrzuchy), a jeszcze inne rozprzestrzeniły się dzięki ucieczkom z hodowli (np. norka amerykańska lub nutria).












Czebaczek amurski Pseudorasbora parva. Wikipedie.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Nie możemy zapominać o gatunkach, które zostały wprowadzone wraz z transportem materiałów (głównie bezkręgowców, np. ślinik luzytański) i innych towarów (np. czebaczek amurski). Na Śląsku do inwazyjnych gatunków kręgowców zaliczono 2 gatunki ryb (czebaczek amurski, karaś srebrzysty), 1 gatunek gada (żółw żółtobrzuchy), 1 gatunek ptaka (gęś egipska) i 5 gatunków ssaków (szop pracz, norka amerykańska, jenot azjatycki, piżmak i nutria), a tylko kwestią czasu jest pojawienie się jako nowego gatunku sikory, której północnomorawska populacja powstała pod koniec II wojny światowej pomiędzy miejscowościami Zábřeh, Litovel i Svitavy. Z pobliskich Moraw Środkowych są również udokumentowane ślady zamieszkiwania terenów przez słonecznicę pstrą (jeziora Tovačovskie w regionie Ołomunieckim) i chociaż na naszym terytorium nie oczekuje się zwiększenia jej liczby lub zasięgu, ryba ta jest w stanie zamieszkiwać małe zbiorniki wodne, w których skutecznie umyka uwadze. Ponadto jest gatunkiem łatwo rozmnażającym się i atrakcyjnym dla hodowców, więc może zostać w przyszłości wprowadzona na Śląsk również przez nieodpowiedzialnych hodowców.

2.9 Zagrożone i rzadkie gatunki zwierząt

Najpoważniejszym czynnikiem zagrażającym obecnie istnieniu wielu gatunków kręgowców jest wpływ człowieka. Zaburzenie pierwotnego środowiska ma najpoważniejsze konsekwencje dla gatunków stenotopowych, które doskonale przystosowały się do życia w określonych warunkach siedliskowych. Ponadto coraz bardziej zagrożone są duże, długowieczne i wolno rozmnażające się gatunki (tzw. strategie K) oraz gatunki rzadkie lub endemiczne.
J ednymi z najbardziej zagrożonych kręgowców Śląska są pozostałości fauny z epoki lodowcowej (np. prawdopodobnie najbardziej zagrożonym z nich; dawniej licznie występujący w rozlewiskach większych rzek gatunek, obecnie grozi mu wyginięcie z powodu wprowadzenia inwazyjnego karasia srebrzystego. W dorzeczu Odry rozprzestrzenia się i wzrasta natomiast populacja rzadkiej w innych częściach Republiki Czeskiej piekielnicy. Poza mieszkańcami nizinnych stref zalewowych, najbardziej zagrożonymi gatunkami ryb na Śląsku są gatunki występujące w małych górskich i podgórskich potokach, bardzo wrażliwe na przejrzystość wody (Głowacz białopłetwy czy strzebla potokowa). Ten typ wód jest również zamieszkiwany przez minoga strumieniowego, który jest przedstawicielem kręgoustych. Jego populacje są obecnie stabilne w większości miejsc po wcześniejszych spadkach. Wszystkim tym gatunkom zagrażają lokalne zanieczyszczenia oraz wahania przepływów w strumieniach, a strzebli potokowej zagraża również drapieżnictwo ze strony pstrąga. Ryjówka górska i smużka leśna), które nazywamy reliktami glacjalnymi. Przykładem gatunku stenosektycznego związanego z potokami nizinnymi jest zaskroniec rybołów, występujący tylko na Śląsku w kilku miejscach. Innym rzadkim gadem na tym terenie jest padalec zwyczajny, która zamieszkuje tylko niewielką część tego obszaru, choć jest bardziej pospolity niż padalec kolchicki w większości kraju. Kumak nizinny, który również tutaj żyje, występuje na większym obszarze niż podobny kumak żółtobrzuchy, jednak jego liczebność spada. Wszystkie te gatunki zostały negatywnie dotknięte przez zmiany krajobrazu, ale działalność człowieka może również przynieść korzyści zagrożonym gatunkom. Tutejsze kamieniołomy są często zasiedlane przez gniewosza plamistego, a działalność górnicza przyczyniła się do powstania miejsc o europejskim znaczeniu dla traszki grzebieniastej. Z kolei grzebiuszka ziemna wykorzystuje piaskownice i sztuczne zbiorniki wodne. Populacje rzekotki drzewnej wykazują tendencję wzrostową, natomiast populacja żaby moczarowej, która ma w okolicach Ostrawy jedno z największych siedlisk w Republice Czeskiej, od dłuższego czasu maleje z powodu niewłaściwego zarządzania stawami i podmokłymi łąkami. Wśród śląskich ssaków są też gatunki, które dzięki wysiłkom człowieka zasiedliły ponownie wiele regionów (wydra rzeczna, bóbr europejski). Z kolei w przypadku wcześniej powszechnie występującego zająca polnego odnotowuje się obecnie spadek liczebności. Ze względu na swój specyficzny cykl życiowy, silne uzależnienie od siedliska, społeczny tryb życia i powolne rozmnażanie, bardzo wrażliwą grupą są ssaki latające. Chociaż antropogeniczne zmiany krajobrazu wywarły na nie negatywny wpływ, działalność człowieka przyczyniła się również do powstania wielu ich schronień zimowych lub kolonii letnich. Obecnie dużym zagrożeniem dla nich jest funkcjonowanie farm wiatrowych oraz ocieplanie domów. Nocek Brandta jest ważnym rzadkim gatunkiem na Śląsku z uwagi na największą kolonię zimową w Czechach (Mala Morávka). Nietoperz parkowy, dawniej jeden z naszych najrzadszych gatunków, występuje w regionie Poodrie. Wzrasta liczebność podkowca małego, nocka dużego i nocka orzęsionego, ale liczebność gacka szarego maleje. Kolejną grupą zagrożonych kręgowców na Śląsku są ptaki. Są to przede wszystkim gatunki związane z siedliskami górskimi, zarówno z tutejszymi lasami świerkowymi (dzięcioł trójpalczasty, jarząbek, jak i z łąkami i terenami bezleśnymi (siwerniak). Na gatunki te, podobnie jak na relikty glacjalne, wpływa przenoszenie działalności człowieka w wyższe partie gór, turystyka i zmiany w gospodarce leśnej. Jednocześnie ich bezleśne siedliska z powodu rosnących temperatur zarastają sosną górską. Ponadto zwiększonym zagrożeniem objęte są gatunki ptaków zarastających litorale (perkoz zausznik, cyranka) i duże trzcinowiska (bąk zwyczajny), które wprawdzie skorzystały na utworzeniu sztucznych zbiorników, stawów, czy typowych dla Śląska stawów osadowych i zalanych terenów osuwiskowych, ale na które negatywny wpływ miały zmiany w gospodarce stawowej (np. brak trzcinowisk, duże zarybienie, strome brzegi). Niektóre sowy (sowa płomykówka, pójdźka zwyczajna) stały się rzadkie również z powodu utraty nieużywanych budynków i zmian w rolnictwie (np. utrata pastwisk, stosowanie środków owadobójczych). Zmiany te dotknęły również mieszkańców pól i brakujących miedz (np. kuropatwę polną). Utrata podmokłych łąk i terenów podmokłych zagroziła populacjom gatunków z nimi związanych (czajka). Rzadkie w skali kraju są również ptaki innych typów krajobrazów otwartych, świetlistych lasów i ciepłych zagajników (trznadel ortolan) lub gatunki o specyficznych wymaganiach lęgowych i żerowiskowych (dudek).



















Głowacz białopłetwy Cottus gobio. P. Proske
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Ostatnią grupę zagrożonych kręgowców Śląska stanowią przedstawiciele ryb i skorupiaków. Obecnie karaś pospolity jest prawdopodobnie najbardziej zagrożonym z nich; dawniej licznie występujący w rozlewiskach większych rzek gatunek, obecnie grozi mu wyginięcie z powodu wprowadzenia inwazyjnego karasia srebrzystego. W dorzeczu Odry rozprzestrzenia się i wzrasta natomiast populacja rzadkiej w innych częściach Republiki Czeskiej piekielnicy. Poza mieszkańcami nizinnych stref zalewowych, najbardziej zagrożonymi gatunkami ryb na Śląsku są gatunki występujące w małych górskich i podgórskich potokach, bardzo wrażliwe na przejrzystość wody (Głowacz białopłetwy czy strzebla potokowa). Ten typ wód jest również zamieszkiwany przez minoga strumieniowego, który jest przedstawicielem kręgoustych. Jego populacje są obecnie stabilne w większości miejsc po wcześniejszych spadkach. Wszystkim tym gatunkom zagrażają lokalne zanieczyszczenia oraz wahania przepływów w strumieniach, a strzebli potokowej zagraża również drapieżnictwo ze strony pstrąga.

2.10 Imigranci

Gatunki nierodzime to takie, które rozprzestrzeniają się poza swój rodzimy zasięg. Może to nastąpić w sposób naturalny lub z pomocą człowieka. Sztuczne rozprzestrzenianie się jest określane jako wprowadzenie. Ludzie rozprzestrzeniają gatunki nierodzime w sposób zamierzony lub niezamierzony (tzw. introdukcja). Wiele celowo wprowadzonych gatunków to gatunki wyhodowane przez człowieka. W przypadku roślin mówimy o takich gatunkach jako o gatunkach uprawnych, w przypadku zwierząt jako o gatunkach udomowionych.
P ierwsze gatunki nierodzime dotarły do Europy wraz z rolnictwem. Wylesianie umożliwiło rozprzestrzenianie się gatunków nieleśnych, do tej pory żyjących na naszym terenie w niewielkich obszarach bezleśnych, a także rozprzestrzenianie się nowych gatunków, głównie pochodzenia stepowego i leśno-stepowego ze wschodu i południowego wschodu. Inne nierodzime gatunki kręgowców rozprzestrzeniają się wzdłuż szlaków handlowych i rzek wraz z transportem ludzi i towarów. W okresie wysokiego średniowiecza pojawiły się w naszych krajach pierwsze celowe importy obcych kręgowców. Były to głównie zwierzęta łowne (jeleń szlachetny lub muflon) i ptaki (bażant), ale także gatunki hodowane dla ozdoby (łabędź). Niektóre gatunki nierodzime były rozprowadzane ze względów religijnych jako pokarm postny (np. dziki królik). Ponadto pod koniec średniowiecza rozwinęła się hodowla zwierzyny łownej i hodowla ryb, co przyczyniło się do rozprzestrzenienia innych gatunków. W okresie nowożytnym w wielu miejscach kontynuowano wylesianie, które nabrało tempa zwłaszcza wraz z nadejściem rewolucji przemysłowej. Na Śląsku, w związku z dużym zużyciem drewna na potrzeby kopalń i zakładów hutniczych, nastąpiło to bardzo szybko i krajobraz stopniowo zmieniał się w step kulturowy, którego większość powierzchni zajmowały pola, łąki lub pastwiska (tzw. agrocenozy). Umożliwiło to rozprzestrzenianie się innych nierodzimych gatunków przywiązanych do bezdrzewnego krajobrazu. Pierwsze fermy zwierząt futerkowych pojawiły się już w epoce nowożytnej, w wyniku ucieczek lub celowego wypuszczania zwierząt (np. norki amerykańskiej). Tereny podmokłe, lasy łęgowe i roślinność nadrzeczna stopniowo zanikają, wraz z utratą wielu innych rodzimych gatunków. Ich miejsce zajmują imigranci o większych zdolnościach adaptacyjnych. Transport, najpierw morski, potem kolejowy, a następnie lotniczy, pokonuje coraz większe odległości, zwiększa prędkość i objętość. W rezultacie coraz większa liczba gatunków nierodzimych rozprzestrzenia się coraz szybciej, często pomiędzy bardzo odległymi obszarami. Rok odkrycia Ameryki, 1492, jest ważnym punktem zwrotnym w introdukcji. W zoologii rozróżniamy archaeozoa wprowadzone przed nim (w naszym przypadku np. wspomniany karp) i znacznie liczniejsze neozoa wprowadzone po nim. Jeśli chodzi o nierodzime kręgowce występujące na naszym terenie, to są to głównie gatunki północnoamerykańskie (np. piżmak), w mniejszym stopniu wschodnioazjatyckie (np. sika) i sporadycznie południowoamerykańskie (nutria). Niektórzy z imigrantów stali się udanymi towarzyszami człowieka, synantropami (np. szczur), inni niebezpiecznymi gatunkami inwazyjnymi (np. sika). Jeśli chodzi o nierodzime gatunki kręgowców na Śląsku, to pomijając gatunki synantropijne i inwazyjne, o których będzie mowa w innym miejscu, pierwsza grupa gatunków nierodzimych pojawia się w średniowieczu, a mianowicie wspomniane wcześniej kręgowce, których mięso było pokarmem postnym. Należy tu wspomnieć nie tylko dzikiego królika i karpia pospolitego, ale także żółwia błotnego w przypadku którego istnieją dowody, że duża liczba osobników była wielokrotnie przywożona z dawnych Węgier i wypuszczana na wolność. Z drugiej grupy gatunków nierodzimych - zwierząt łownych - na Śląsku występowały lub występują dzięcioł europejski, muflon, kozica górska i jeleń szlachetny, a z ptaków łownych - bażant zwyczajny. Dla ozdoby wprowadzono ptaki, takie jak łabędź niemy, kaczki mandaryńskie i karolińskie, krzyżówka czy gęś indyjska, a także ssaki, takie jak piżmak, który stał się gatunkiem inwazyjnym.




















Żółw błotny Emys orbicularis. M. Anděra.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Oprócz wyżej wymienionego karpia, wraz z hodowlą ryb rozprzestrzeniły się również inne nierodzime gatunki ryb, z których większość pochodzi z umiarkowanego regionu Azji Wschodniej (amur biały, tołpyga biała i tołpyga pstra, Ameryki Północnej (pstrąg tęczowy, pstrąg źródlany i sumik karłowaty), ale także z Syberii (peluga) i innych części Europy (sieja pospolita). Inną grupą kręgowców nierodzimych są gatunki naturalnie rozprzestrzeniające się, które są dostosowane do obecnego krajobrazu, jak np. szakal. Jest kwestią czasu, kiedy pojawią się tu gatunki szybko poruszające się lub latające, udokumentowane na sąsiednich terenach, jak np. nietoperz południowy obserwowany na środkowych Morawach. W 2014 roku w Ołomuńcu znaleziono dwa osobniki (samca i młodą samicę), natomiast w Czechach stwierdzono dotychczas tylko dwie samice (sierpień 2007 Znojmo i maj 2012 Brno). Nawiasem mówiąc, bardzo podobna sytuacja miała miejsce w przeszłości w przypadku wspomnianego szakala (po raz pierwszy w 2006 roku w Podolí, region Uherské Hradiště), jak również w przypadku pochodzącej z Azji synogarlicy tureckiej (po raz pierwszy w 1942 roku w Brnie).

2.11 Osobliwości i gatunki unikatowe

Ze względu na swoje położenie, Śląsk jest ważnym skrzyżowaniem migracyjnym dla wielu interesujących zwierząt. Obszar ten jest ważnym ogniwem łączącym Nizinę Środkowopolską z Kotliną Zachodniopanońską. Tysiące lat historii, zmieniające się epoki dwóch populacji najrzadszej czeskiej żaby, krytycznie zagrożonej ropuchy paskówki, której pierwszy okaz została znaleziony w 2019 roku na obrzeżach Krnova, drugi w 2020 roku w pobliżu Osoblahy, kiedy to ponownie potwierdzono istnienie populacji krnovskiej. lodowcowe z międzylodowcowymi oraz działalność człowieka stworzyły środowisko zamieszkiwane przez wiele unikalnych gatunków. Niektóre z nich mają tu swoje największe czeskie populacje, inne nie występują w żadnym innym miejscu w Republice Czeskiej.
N ajważniejszymi gatunkami z tego punktu widzenia są jaszczurka murowa i minóg ukraiński. Pierwszy z nich zamieszkuje tylko dwa byłe kamieniołomy wapienia w pobliżu miasta Štramberk, drugi żyje w potoku Račí w Velkich Losinach. Inne typowe śląskie i północnomorawskie gatunki należą do ssaków. Są to myszarka zielna i koszatka leśna. Oprócz naszego regionu występuje również na Morawach Południowych i w Czechach Zachodnich. Jeśli spojrzymy na różne obszary Śląska, to szczególnie ważne dla ptaków są duże zbiorniki wodne i niezamarzające potoki. Stwierdzono tu kilka gatunków rzadkich w całej Republice Czeskiej (strepet, krogulec krótkonogi, sęp kasztanowaty, mewa polarna, mewa obrożna, świstunka brunatna, sikora lazurowa). Często obserwowane są również ptaki, których występowanie w naszym kraju nie jest rzadkie, ale można je uznać za nieregularne i bardzo rzadkie (karliczka zwyczajna, płatkonóg płaskodzioby, ibis kasztanowaty, kobczyk zwyczajny). Większość z tych ptaków spotykamy w okresie wędrówek, ale wiemy też o kilku ciekawych obserwacjach zimowych (bernikla białolica, pomurnik). Interesujące jest również regularne gniazdowanie tracza nurogęsi u zbiegu rzek Odry i Olzy w pobliżu Bohumina. Często istotną rolę odgrywa połączenie z górami granicznymi. Jesioniki w zachodniej części Śląska należą do Sudetów, których fauna jest środkowoeuropejska, natomiast Beskidy na wschodzie są już częścią Karpat i mają inną faunę. W regionie karpackim występują min. padalec kolchicki, traszka karpacka i wspomniana już koszatka leśna. W jego górskich potokach żyją populacje szczególnej ryby – głowacza pręgopłetwego. Beskidy są również domem dla naszej największej populacji dzięcioła białogrzbietego. Gniazduje tu i na Szumawie również puszczyk uralski. Jedyne stanowisko minoga ukraińskiego w Republice Czeskiej (Račí potok w Velkich Losinach) jest absolutną rzadkością na pogórzu Hrubego Jesenika. Specyficznym obszarem Śląska jest również ciepły i suchy region Osoblažsko. Wiele innych rzadkich kręgowców zamieszkuje lasy łęgowe, podmokłe łąki i tereny podmokłe w regionie Poodři. Na przykład nietoperz borowiaczek jest związany z wyżej wymienionymi lasami łęgowymi. Lokalne rozlewiska, siedliska zalewowe oraz systemy kanałów zamieszkiwane są przez piskorza. Do bardzo obficie występujących gatunków na Poodři należy różanka europejska, która gdzie indziej zanikła, a z dorzeczem Odry i Morawy związane było również pierwotne występowanie świnki pospolitej. Szczególną kategorię stanowią pojedyncze loty u nie tylko ptaków omówionych powyżej, ale takže ssaków latających. Specyficzną cechą zwierząt zdolnych do lotu jest możliwość przemieszczania się na duże odległości, dlatego należy wspomnieć o niektórych przypadkach z obszaru Moraw Środkowych. W przypadku nietoperzy jest to przede wszystkim jedyny jak dotąd podkasańca zwyczajnego małej w Republice Czeskiej (Przepaść Hranicka). Na Śląsku odnotowano również występowanie borowca wielkiego i nocka łydkowłowego. Osobliwością są pojedyncze przypadki gatunków obcych introdukowanych (szczur zwyczajny), zbiegłych z hodowli (wąż Eskulapa, żółw błotny) i celowo wypuszczonych (gekon turecki, żaba szponiasta). Wiążą się z tym również nieudane próby wprowadzenia. W przypadku niektórych z tych gatunków można odnaleźć bardziej szczegółowe dane (głowacica), w innych przypadkach okoliczności tych starań są dość niejasne (sarna syberyjska). Dziś można się tylko dziwić tak dziwacznym pomysłom (np. świstak alpejski, dziki indyk, bażant złocisty), które dawniej realizowano. Należy jednak zaznaczyć, że inne gatunki egzotyczne są nadal utrzymywane na Śląsku w hodowlach zamkniętych (tawada, czyli sum afrykański) lub półdzikich (paw indyjski) i choć po ucieczce nie są w stanie się rozmnażać, nie można wykluczyć ich przetrwania. Najnowszą osobliwością na Śląsku jest odkrycie dwóch populacji najrzadszej czeskiej żaby, krytycznie zagrożonej ropuchy paskówki, której pierwszy okaz została znaleziony w 2019 roku na obrzeżach Krnova, drugi w 2020 roku w pobliżu Osoblahy, kiedy to ponownie potwierdzono istnienie populacji krnovskiej.

























Borowiec olbrzymi Nyctalus lasiopterus. Wikipedie
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..




2.12 Gatunki powracające i wymarłe

Wiele gatunków roślin i zwierząt już wyginęło przez działalność człowieka w przeszłości, a proces ten niestety trwa do dziś. Coraz więcej gatunków znika z powierzchni naszej planety. Chociaż wymierania (tzw. ekstynkcje) miały miejsce w historii Ziemi już wcześniej bez udziału człowieka, to właśnie dzięki człowiekowi liczba gatunków dotkniętych tym problemem gwałtownie wzrosła, a co ważniejsze, procesy wymierania uległy niezmiernemu przyspieszeniu.
Z drugiej strony, człowiekowi udało się uratować niektóre gatunki przed wyginięciem. Chociaż takie gatunki mogą być utrzymywane przy życiu jedynie poprzez hodowlę w niewoli, celem długoterminowym jest zawsze ich powrót do środowiska naturalnego. Jeżeli gatunek powraca z pomocą człowieka do środowiska, w którym został całkowicie wytępiony, nazywamy to reintrodukcją lub repatriacją. Jednakże wymarły gatunek może również powrócić w drodze naturalnej migracji, zwanej również spontaniczną reintrodukcją. Dzieje się tak, gdy populacja w innej części swojego zasięgu rozmnożyła się do tego stopnia, że ponownie zasiedla raz opuszczone miejsce i z czasem zaczyna się tam z powodzeniem rozmnażać. Najwcześniejsze znane przypadki wymierania kręgowców w Czechach zostały spowodowane przez łowiectwo. Prawdopodobnie najbardziej znane wymieranie to przedstawiciele dużych parzystokopytnych, tur i żubr. Z terenu Śląska ich występowanie można jedynie domniemywać, żaden z nich nie jest tu archeologicznie udokumentowany. Znane jest jednak występowanie innego dużego parzystokopytnego, łosia euroazjatyckiego. Przetrwała w sąsiedniej Polsce, skąd w drodze naturalnej migracji powróciła do Czech. Rozród łosia na Śląsku nie jest obecnie udokumentowany, ale coraz częściej obserwuje się przemijające występowanie osobników wędrownych. Drapieżniki były kolejną grupą ssaków wytępionych w wyniku polowań. Były to zarówno gatunki duże (niedźwiedź brunatny, ryś, wilk), które konkurowały z człowiekiem, jak i mniejsze (dziki kot), na które często polowano dla skór. Ten rodzaj polowań był również jedną z przyczyn wyginięcia populacji bobra, którego zabijano również jako szkodnika oraz dla wydzieliny jego gruczołów (castoreum) dodawanej do perfum. Pomimo tego, że jest to obecnie gatunek nadmiernie rozmnożony, dzik przetrwał od XIX wieku tylko w zagrodach (1786 cesarski zakaz hodowli na wolnym wybiegu). Nie tylko polowania, ale także zmiany w gospodarce rolnej doprowadziły do jego wyginięcia. Odegrały one również kluczową rolę w zaniku susła perełkowanego lub stepowego. Do ssaczych osobliwości Śląska należą wszystkie trzy wyżej wymienione duże drapieżniki. Beskid Morawsko-Śląski jest obecnie jedynym obszarem w Republice Czeskiej, gdzie te gatunki występują razem. Ryś jest chyba najliczniejszym z nich, niedźwiedź najrzadziej spotykanym. Wilk i niedźwiedź są również atrakcyjne medialnie, tak że w przypadku doniesień o ich występowaniu łatwo powstają niezweryfikowane doniesienia i histeria. Musimy jednak pamiętać, że oba gatunki są bardzo mobilne i dlatego wiele zweryfikowanych obserwacji może dotyczyć identycznych osobników. Spośród innych wymarłych wcześniej gatunków ssaków na Śląsk powróciły także bóbr i świnia. Wykazano, że dziki kot zadomowił się również na północnych Morawach. Jedynymi wymarłymi ssakami są pronghorn, żubr, (w zasadzie nigdy nie potwierdzona na Śląsku) norka europejska, a po 1962 roku tchórz stepowy (ostatni dokument pochodzi ze Smolkowa na Opawszczyźnie). Ta ostatnia została jednak udokumentowana w latach 2000-2001 w pobliskich Drahotusach (Hranice na Moravě). Podobnie jak w przypadku dużych drapieżników wśród ssaków, wśród ptaków najbardziej dotknięte polowaniami były drapieżniki (np. orzeł przedni). Stopniowo zanikają też niektóre gatunki żywiące się padliną (kruk) lub rybami (np. bielik i perkoz rdzawoszyi). Jeszcze później zniknęli ze Śląska przywiązani do gór mieszkańcy tundry (mornel) lub pierwotnie stepowych i leśno-stepowych (kraska zwyczajna). Spośród nich, orzeł morski powrócił i z powodzeniem się rozmnaża. Ostatnio ponownie zagnieździł się orzeł przedni. Kruk stał się stosunkowo pospolitym gatunkiem dzięki swojemu naturalnemu rozprzestrzenianiu się, natomiast perkoz rdzawoszyi jest obecnie spotykany tylko podczas wędrówki. Rzadkie nawet w okresie wędrówek są mornel i strepet, całkowicie zniknęła kraska zwyczajna. Nie obserwuje się tu już dawniej wędrującego pomurnika.





















Suseł moręgowany Spermophilus citellus. M. Anděra
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Pod znakiem zapytania pozostaje powrót głuszca, którego próby reintrodukcji są w toku. Wśród kręgowców wodnych wyginęły gatunki wymagające bardzo czystej wody, które były cenione również jako gatunki łowieckie. Wśród ryb są to jesiotr i minóg rzeczny. Dorosłe osobniki obu gatunków migrują z mórz do rzek (tzw. migracja anadromiczna), więc ich populacje również ucierpiały w wyniku budowy budowli wodnych. Z Odry zniknęły również ryby niewykorzystywane gospodarczo, takie jak koza dunajska, przywiązana do siedlisk na terenach zalewowych i stawów z systemem drenów i kanałów.

3. KRAJOBRAZ







TREŚĆ ROZDZIAŁU

3.1 Krajobraz naturalny
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM)
3.2 Śląsk Czeski na 1, 2 i 3 mapowaniu wojskowym
RNDr. Renata Popelková, Ph.D. (OU)
3.3 Cyfrowy model rzeźby terenu monitorowanego
RNDr. Renata Popelková, Ph.D. (OU)
3.4 Typologia krajobrazu kulturowego Śląska Czeskiego i jej elementy
RNDr. Renata Popelková, Ph.D. (OU), Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D., Mgr. Martin Gajdošík, Ph.D. (SZM)
3.5 Charakterystyka struktury osadniczej Śląska Czeskiego
doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.6 Kształtowanie się aglomeracji ostrawskiej
doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.7 Ślady wojny w krajobrazie Śląska
Mgr. Jana Horáková (SZM)
3.8 Stalowe serce Republiki 1948-1989
doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.9 Utracona tożsamość obszaru osadniczego w XX wieku
doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU), Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM)
3.10 Śląska wieś
doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU), Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM)
3.11 Łąki i pastwiska
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.12 Ogrody i sady
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.13 Krajobraz leśny
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.14 Krajobrazy leśne
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.15 Lasy w niebezpieczeństwie
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.16 Parki miejskie
doc. PhDr. Pavel Šopák, Ph.D. (SZM)
3.17 Parki zamkowe
doc. PhDr. Pavel Šopák, Ph.D. (SZM)
3.18 Szpalery, aleje i drzewa pamiątkowe
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.19 Człowiek i woda
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM)
3.20 Wody mineralne
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM)
3.21 Zapory na Śląsku
doc. PhDr. Pavel Šopák, Ph.D. (SZM)
3.22 Krajobraz przemysłowy i poprzemysłowy
doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.23 Krajobraz przemysłowy - modelowy przykład Vítkovic
doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.24 Wydobycie kamienia
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU), RNDr. Renata Popelková, Ph.D. (OU)
3.25 Wydobycie rudy
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU), RNDr. Renata Popelková, Ph.D. (OU)
3.26 Krajobraz kopalniany
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka,Ph.D. (OU), RNDr. Renata Popelková, Ph.D. (OU)
3.27 Krajobraz kopalniany
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU), RNDr. Renata Popelková, Ph.D. (OU)
3.28 Krajobraz kopalniany - rekultywacja
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU), RNDr. Renata Popelková, Ph.D. (OU)
3.29 Rozwój transportu - sieć drogowa
doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.30 Rozwój transportu - koleje
doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.31 Rozwój transportu - lotnictwo
doc. PhDr. Pavel Šopák, Ph.D. (SZM)
3.32 Ekstremalne zjawiska przyrodnicze i ich skutki
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM)
3.33 Obecne procesy naturalne i antropogeniczne w krajobrazie
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.34 Powrót do natury - wędrówki górskie
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)
3.35 Powrót do natury - rekreacja i sport
Mgr. Lenka Jarošová, Ph.D. (SZM), doc. PhDr. Petr Popelka, Ph.D. (OU)

3.1 Krajobraz naturalny

Krajobraz naturalny w zasadzie już u nas nie występuje. Obszary bez widocznej obecności człowieka są bardzo rzadkie nawet na świecie. Obszary chronionego krajobrazu są najbardziej zbliżone do krajobrazów naturalnych. Celem obszaru chronionego krajobrazu jest ochrona krajobrazu, jego wyglądu i typowych cech tak, aby te wartości tworzyły zrównoważone środowisko i aby dziedzictwo naturalne mogło być przekazane przyszłym pokoleniom w jak najlepszym stanie. Na Śląsku znajdują się trzy takie obszary - Obszar Chronionego Krajobrazu Beskidy, Obszar Chronionego Krajobrazu Jesioniki i Obszar Chronionego Krajobrazu Poodří.
C HKO Beskidy (Obszar Chronionego Krajobrazu Beskidy) znajduje się w województwie morawsko-śląskim i zlińskim w pobliżu granicy z Republiką Słowacką. Do najcenniejszych elementów CHKO należą pierwotne puszcze (NRP Mionší), które są domem dla rzadkich karpackich gatunków zwierząt i roślin. Łąki i pastwiska są zróżnicowane gatunkowo. Do końca XIX wieku nasze największe drapieżniki - niedźwiedź brunatny, wilk i ryś - były w Beskidach prawie całkowicie wytępione. Dzięki bezpośredniemu połączeniu pasm górskich Beskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu z górami zachodniej Słowacji, w miarę wzrostu populacji tych zwierząt na Słowacji, następował ich stopniowy powrót na pogranicze morawsko-śląskie. Wyjątkowym fenomenem górskiej przyrody jest beskidzki pseudoobieg z systemami jaskiń (Cyrilka, Jaskinia Kněhyňská, Ondrášove dziury). Pod względem możliwości i wykorzystania wody jest to bardzo ważny obszar w skali kraju, powstało tu kilka zbiorników wodnych. Szczególnie w przeszłości obszar ten podlegał silnemu obciążeniu roślinnością. Historyczna koegzystencja człowieka z tym krajobrazem zaowocowała również jego walorami estetycznymi i różnorodnością, która przyciąga do korzystania z rekreacji.

Obszar Chronionego Krajobrazu Poodří tworzy 34-kilometrowy pas aluwialnego i pagórkowatego terenu wokół rzeki Odry w Bramie Odrzańskiej. Obszar ten jest wyjątkowy głównie ze względu na zachowanie reżimu wodnego. Rzeka Odra tworzy tu meandry, które są stale zamykane i powstają nowe. W ten sposób powstaje unikalna sieć starych gałęzi i meandrów, uzupełniona systemem stawów i rowów melioracyjnych. Tereny zalewowe doliny Odry stanowią również naturalną ochronę terenów zabudowanych przed powodzią, głównie poprzez spowolnienie spływu wód meandrującego potoku i rozlewanie się na niezabudowane tereny zalewowe. Reżim hydrologiczny Odry w naturalny sposób wpływa na ekosystemy mokradłowe z rzadkimi zbiorowiskami bezkręgowców i kręgowców charakterystycznymi dla biotopów mokradłowych. Pomimo zanieczyszczenia Odry z jej dorzecza, rzeka ta radzi sobie jeszcze stosunkowo dobrze dzięki wysokiej zdolności do samooczyszczania.

Oczywiście na charakter krajobrazu wszystkich trzech obszarów chronionych miało i ma wpływ bezpośrednie lub pośrednie użytkowanie przez człowieka, gospodarka rolna, leśnictwo, górnictwo i przetwórstwo surowców mineralnych, budownictwo, działalność rekreacyjna i sportowa itp. Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego tych pięknych terenów Śląska nadal bardzo aktualna.

Pasmo górskie Hrubý Jeseník, które jest rdzeniem Obszaru Chronionego Krajobrazu Jesioniki, jest jednym z trzech pasm górskich w Republice Czeskiej, które osiągają wysokość powyżej górnej granicy lasu (tzw. bezleśność wysokogórska) i jest jednocześnie najbardziej zalesionym Obszarem Chronionego Krajobrazu w kraju. Lesistość sięga tu 80 % i oprócz lasów świerkowych zachowały się także fragmenty lasów bukowych. Jesioniki pierwotnie nie posiadały lasów, dlatego powstała unikalna granica lasu przypominająca park. Woda odgrywa ważną rolę w krajobrazie. Chociaż obszary wodne stanowią niewielką część powierzchni Jesionickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, cały obszar został ogłoszony chronionym obszarem naturalnego gromadzenia się wód. W rezerwatach przyrody (Rejwiz, Skřítek) znajduje się wiele torfowisk, a źródła wody dały początek tradycyjnym uzdrowiskom (Karlova Studánka, Jeseník, Lipová-lázně).

Kamienie Piotrowe i Pradziad, Obszar Chronionego Krajobrazu Jesioniki, 2012. L. Jarošová.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Budowa elektrowni szczytowo-pompowej Dlouhé Stráně wywarła duży wpływ na lokalny krajobraz. Najcenniejsze obszary obszaru chronionego krajobrazu są chronione w 4 narodowych rezerwatach przyrody (Pradziad, Šerák-Keprník, Rejwiz, Rašeliniště Skřítek), 1 narodowym pomniku przyrody (Javorový vrch), 19 rezerwatach przyrody i 7 pomnikach przyrody. Występują tu rzadkie gatunki roślin i zwierząt, oprócz reliktów lodowcowych jest tu kilka gatunków endemicznych, występujących tylko w Jesionikach. Wyjątkowym miejscem o znaczeniu europejskim jest Wielka Kotlina w Parku Narodowym Pradziad. Na terenie MPA znajdują się również historyczne pozostałości górnicze, nieczynne sztolnie stanowią zabytek techniki i służą również jako zimowiska dla nietoperzy. Misją Jesenickiego CHKO jest również ochrona dziedzictwa kulturowego, w tym architektury ludowej. W wyniku historycznej koegzystencji człowieka z tym krajobrazem, jego wartość estetyczna i różnorodność przyciągają również użytkowników przybywających tu w celach rekreacyjnych.

3.2 Śląsk Czeski na 1, 2 i 3 mapowaniu wojskowym

Pro výzkum krajiny v minulosti se nabízí k využití řada typologicky různých historických pramenů. Mezi nejcennější patří bezpochyby vojenská mapování 18. a 19. století. Tragický neúspěch habsburské monarchie ve slezských válkách inicioval v monarchii soustavné mapování, které by bylo využitelné pro vojenské účely. Takzvané první vojenské mapování bylo ve své prvé fázi provedeno v letech 1763–1768, přičemž strategicky důležité území rakouského Slezska bylo mapováno nejdříve i nejlépe, a to v počátečním období let 1763–1764. Vzniklo tak 40 listů vojenské mapy. Nicméně chyby, které vznikly při spojování dílčích mapových sekcí a údajně neuspokojivě znázorněný terén, vynutily zásadní revizi, při které vzniklo v letech 1780–1783 třicet nových mapových listů, zbývajících 10 původních sekcí bylo opraveno. Výsledkem byla vojenská mapa v měřítku 1 : 28 800 (v případě Slezska se však uvádí měřítko nových mapových listů 1 : 30 746) s cennými komentáři. Ty blíže charakterizují krajinu z hlediska jejího vojenského využití (např. informace k cestám, přechodům vodních toků, ale také k možnostem ubytování a zásobování). Pro mapové sekce Slezska jsou známy na rozdíl od Čech a Moravy pouze tabulkové přehledy bez souvislých komentářů. Originály ručně zhotovených mapových sekcí prvního vojenského mapování jsou uloženy v Österreichisches Staatsarchiv Wien, kopie map vztahujících se k českým zemím jsou k dispozici v Národním archivu v Praze.
W yjątkowość pierwszego mapowania wojskowego polega na tym, że jest to pierwsza praca kartograficzna dla całego terytorium ziem czeskich, która umożliwia porównania, a dzięki swojej skali nadaje się do badania zmian krajobrazowych. Problem stanowią jednak fundamenty topograficzne, ponieważ pomiary wykonano bez jednolitej sieci trygonometrycznej i w różnych krajach korony z zastosowaniem niejednolitej procedury. Niestety, powoduje to zniekształcenia pozycyjne, które ograniczają zastosowanie tych map do dokładnej analizy ilościowej, choć pierwsze odwzorowanie wojskowe jest dokładniejsze niż wcześniejsze mapy Johanna Christopha Müllera. Znaczenie pierwszego mapowania wojskowego polega na przedstawieniu charakteru krajobrazu bez śladów procesu industrializacji, czyli jeszcze w jego przednowoczesnej formie.

Wkrótce jednak – pod koniec XVIII i na początku XIX wieku – pierwsze kartografie wojskowe nie spełniały aktualnych wymagań co do dokładności opracowania map państwowych. Dlatego w 1806 r. na polecenie Franciszka I rozpoczęto pomiary astronomiczne i geodezyjne w celu zbudowania sieci trygonometrycznej. W wyniku późniejszych prac kartograficznych powstały zarówno bardzo szczegółowe mapy katastralne w skali 1 : 2880, jak i, w dalszej kolejności, mapy tzw. drugiego odwzorowania wojskowego (tzw. franciszkowego) w skali 1 : 28800. Miejsca newralgiczne pod względem militarnym (zwłaszcza okolice dużych miast) zostały ponownie odwzorowane w podwójnej skali (1 : 14 400). Mapowanie wojskowe ziem czeskich odbywało się dopiero w latach 30. i 40. XIX wieku na podstawie katastralnych sieci trygonometrycznych. Obszar Moraw i Śląska został w ten sposób zmapowany w latach 1836-1840. Z punktu widzenia monitorowania rozwoju krajobrazu, drugie mapowanie wojskowe jest bardzo odpowiednie z kilku powodów. Odpowiada zarówno skalą, jak i dokładnością topograficzną. Ponadto drugi mapping militarny (a także imperialne druki map katastru stabilnego) ukazuje krajobraz w punkcie zwrotnym w momencie nadejścia tendencji modernizacyjnych związanych z rewolucją przemysłową i przekształceniami strukturalnymi całego społeczeństwa.

Doświadczenia wojenne z wojny prusko-austriackiej w 1866 r., kiedy w niektórych przypadkach dostępne były mapy liczące kilkadziesiąt lat, dały podstawę do nabycia zaktualizowanej i dokładniejszej mapy militarnej. W 1869 roku rozpoczęto trzecią wojskową kartografię, której wyniki stanowiły jedyną nieprzerwaną pracę topograficzną na naszym terenie aż do połowy XX wieku. Obszar Śląska i wschodnich Moraw został na nowo odwzorowany w 1876 roku, a pozostałe ziemie czeskie w 1879 roku. Do sporządzania map wybrano tzw. skalę prostą w układzie dekadowym (przy założeniu wczesnego wprowadzenia miary metrycznej) o współczynniku redukcji 1:25 000; dla miejsc newralgicznych militarnie wybrano skalę podwójną. Podstawą pozycjonowania graficznego był pomniejszony rysunek map katastralnych w skali od 1:2 880 do 1:25 000.

Po powstaniu Czechosłowacji przy Ministerstwie Obrony Narodowej Czechosłowacji powstała wojskowa służba topograficzna. W październiku 1919 r. w Pradze został założony Czechosłowacki Wojskowy Instytut Geograficzny. Jednostki te przejęły z Wojskowego Instytutu Geograficznego w Wiedniu podkłady wszystkich map topograficznych z terenu Czechosłowacji i natychmiast rozpoczęły ich konserwację i renowację. W 1926 r. rozpoczęto prace nad przygotowaniem nowej pracy topograficznej, która miała zastąpić mapy trzeciego mapowania wojskowego. Jednak nowe mapowanie przebiegało bardzo powoli i do 1938 r. przetworzono zaledwie 3% terytorium Czechosłowacji.

Po II wojnie światowej (w 1947 r.) Ministerstwo Obrony Narodowej podjęło decyzję o definitywnym przejściu z map specjalnych w skali 1 : 75 000 na mapy topograficzne w skali 1 : 50 000. W 1953 r. zakończono produkcję i publikację tzw. prowizorycznych map topograficznych w skalach 1 : 50 000 i 1 : 100 000. Nowe kartowanie topograficzne, którego wyniki są wykorzystywane do dziś, miało miejsce w latach 1953-1957. Ten wyjątkowy sukces został osiągnięty głównie dzięki maksymalnemu wykorzystaniu fotogrametrii lotniczej oraz współpracy wojskowych i cywilnych służb geodezyjnych. W tym czasie opracowano i wydano łącznie 1736 arkuszy map w skali 1 : 25 000. Zastosowano klucz znacznikowy, który został jednolicie wprowadzony w ramach Układu Warszawskiego. Po opracowaniu tych map topograficznych następowało płynne opracowanie map topograficznych w mniejszych skalach, które były z nich wyprowadzane metodą generalizacji kartograficznej. Były to mapy w skalach 1 : 50000, 1 : 100 000 (wydawane do 1960 r.) i 1 : 200 000 (wydawane do 1965 r.).

Obszar Šenova na I. mapie wojskowej. Oldmaps.geolab.cz.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Obszar Petřvald na I. mapie wojskowej. Oldmaps.geolab.cz.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Obszar Karwiny na I. mapie wojskowej. Oldmaps.geolab.cz.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Te mapy wojskowe zapewniają bogactwo informacji o krajobrazie w przeszłości, z zaletą porównywalności. Pierwsze mapowanie wojskowe nadaje się przede wszystkim do interpretacji wizualnej, ponieważ nie można go wykorzystać z wystarczającą dokładnością do analizy GIS. Natomiast bardzo dokładnie można przeanalizować drugie i trzecie odwzorowanie wojskowe, a także mapy topograficzne z lat 50. Dzięki temu możemy dowiedzieć się, co dokładnie stało się z krajobrazem Śląska w ciągu ostatnich dwóch stuleci.

3.3 Cyfrowy model rzeźby terenu monitorowanego

Wykorzystanie cyfrowych modeli wysokościowych (DEM) jest obecnie dość szerokie. Jest on wykorzystywany jako podstawa dla różnych warstw tematycznych. Często jest to podłoże pod częściowo przezroczystymi zdjęciami lotniczymi lub satelitarnymi. Cyfrowy model wysokościowy jest również wykorzystywany w dziedzinie zarządzania i ochrony krajobrazu, w planowaniu przestrzennym (np. planowanie nowych budynków) itp. Zastosowanie DMR jest również ważne w modelowaniu lub symulacji zjawisk antropogenicznych i naturalnych (np. powodzi). Dobrej jakości i dobrze wykonana wizualizacja DMR jest odpowiednim narzędziem do podejmowania różnych decyzji dotyczących krajobrazu.
C yfrowy model reliefowy (DMR) obszaru zainteresowania jest tworzony z wejściowych danych wysokościowych. Najczęściej są to punkty (lub proste, rzadziej także powierzchnie), dla których znamy ich wysokość. W celu uzyskania wysokości w punktach, stosowane są różne techniki (np. pomiary geodezyjne w terenie, wykorzystanie zdjęć lotniczych, lotniczy skaning laserowy, pozyskiwanie danych z map). Cyfrowa reprezentacja reliefu powstaje w procesie modelowania cyfrowego. Ze znanych danych wysokościowych wyprowadzane są wysokości w innych punktach w obrębie modelowanego obszaru. Wybrane algorytmy interpolacji (np. kriging, metoda odwróconej odległości) są wykorzystywane do obliczania wysokości w punktach, w których nie znamy ich rzeczywistej wysokości. Wybór źródeł danych wysokościowych, ich rozmieszczenie na interesującym nas obszarze oraz wybór odpowiedniej metody interpolacji mają kluczowe znaczenie dla jakości wynikowego DMR.

Po wygenerowaniu cyfrowego modelu wysokościowego interesującego nas obszaru, należy przeprowadzić kontrolę. Wykryte błędy są usuwane poprzez edycję DMR. Wygenerowany DMR można poddać dalszej analizie i uzyskać szereg niezbędnych informacji. Na przykład, obliczenia wolumetryczne są używane do obliczania objętości wody w zbiorniku, objętości składowisk, objętości złoża mineralnego. Analizy widoczności śledzą obszar widoczny z danego miejsca, obszar pokrycia sygnałem z nadajnika itp. Podczas badania krajobrazu, DMR powinien być stosowany szczególnie na terenach nierównych, o dużych różnicach wysokości. Oprócz wykorzystania pokrycia terenu lub krajobrazu (np. w planowaniu krajobrazu), DMR są często stosowane do wykrywania różnych cech terenu (np. długość zbocza, nachylenie zbocza, orientacja). Za pomocą DMR można również modelować powodzie, deformacje zboczy, osuwiska, erozję wodną itp.

Odpowiednia wizualizacja stworzonego DMR odgrywa ważną rolę w podejmowaniu decyzji dotyczących krajobrazu (np. w planowaniu krajobrazu, ochronie i zarządzaniu krajobrazem). Popularnym rodzajem wizualizacji jest wykreślanie DMR w kolorze zależnym od wysokości (np. skala kolorów od zielonego dla niskich wartości wysokości, przez żółty i brązowy, do białego dla szczytów górskich). Aby stworzyć realistyczny obraz terenu, można zastosować metodę cieniowanej rzeźby terenu, która jest często wykorzystywana jako tło (np. wyświetlana pod częściowo przezroczystym DMR zabarwionym według wysokości lub pod częściowo przezroczystymi zdjęciami lotniczymi lub satelitarnymi). Cieniowany relief powstaje przez hipotetyczne oświetlenie reliefu od północnego zachodu, aby rzucić cień za obiektem (np. górą). Przy zastosowaniu cieniowanej reprezentacji reliefu, tworzony model postrzegamy plastycznie. Obie wyżej wymienione techniki (kolorowanie DMR według wysokości nad poziomem morza oraz metoda cieniowanej rzeźby terenu) zostały wykorzystane przy tworzeniu DMR Śląska Czeskiego.

Do opracowania mapy DMR Śląska Czeskiego wykorzystano dane z Cyfrowego Modelu Ukształtowania Terenu Republiki Czeskiej, 5 generacji (DMR 5G). DMR 5G jest cyfrową reprezentacją naturalnej lub stworzonej przez człowieka powierzchni terenu w postaci wysokości dyskretnych punktów w nieregularnej trójkątnej sieci punktów o współrzędnych X, Y i H, gdzie H reprezentuje wysokość w układzie odniesienia wysokości Balt po niwelacji (Bpv) z pełnym średnim błędem wysokości wynoszącym 0,18 m w terenie odsłoniętym i 0,3 m w terenie zalesionym. Model został stworzony na podstawie danych uzyskanych metodą lotniczego skanowania laserowego Republiki Czeskiej w latach 2009-2013. Został on zakończony z dniem 30 czerwca 2016 roku na całym terytorium Republiki Czeskiej. Lotniczy skaning laserowy to nowoczesna metoda masowego zbierania bardzo dokładnych trójwymiarowych danych o obiektach i zjawiskach na powierzchni Ziemi. Uzyskane w ten sposób duże ilości punktów nazywane są "chmurami punktów". Aby stworzyć DMR 5G, pozyskane dane zostały poddane automatycznemu filtrowaniu oraz szczegółowej ręcznej kontroli i edycji.

Oprócz DMR możliwe jest stworzenie cyfrowego modelu powierzchniowego dla wybranego obszaru, który zawiera inne trójwymiarowe obiekty umieszczone na rzeźbie terenu (np. domy, drzewa, itp.).
Pradziad, Obszar Chronionego Krajobrazu Jesioniki. I. Kozelek – T. Indruch.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Łysa góra, Obszar Chronionego Krajobrazu Beskidy. mapy.cz.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Na stworzonej mapie z DMR Śląska Czeskiego wyraźnie widoczna jest pionowa rzeźba terenu. Dominującym pasmem górskim Śląska Czeskiego jest Wysoki Jesionik (Hrubý Jeseník - w zachodniej części regionu) z najwyższym szczytem Pradziad (1491 m n.p.m.). Na południowy wschód od Wysokiego Jesionika łączy się on z nieco mniej rozległym pasmem górskim Niski Jesionik. Na południowym wschodzie czeskiego Śląska wyróżniają się również szczyty Beskidów z najwyższą Łysą Górą (1323 m n.p.m.). DMR pokazuje również bardzo wyraźnie niziny dominujące w powiecie karwińskim, w północnej części powiatów opawskiego i jesenickiego, a także na na cyplu Osoblažskim.

3.4 Typologia krajobrazu kulturowego Śląska Czeskiego i jej elementy

Krajobraz jest istotną częścią życia człowieka. Obecna struktura krajobrazu jest wynikiem działania czynników naturalnych oraz działalności człowieka, która w istotny sposób wpływa na krajobraz i często zagraża jego stabilności ekologicznej. Od czasów starożytnych człowiek starał się zrozumieć naturę, aby przetrwać. Adaptował lub próbował adaptować przyrodę do własnych potrzeb, czego efektem jest szeroka gama krajobrazów od naturalnych po kulturowe (mniej lub bardziej antropogenicznie przekształcone). Rezultaty tych procesów mogą utrzymywać się w krajobrazie przez stulecia lub tysiąclecia lub z czasem zostać zastąpione przez inne struktury krajobrazowe. Człowiek z reguły powoduje krótkotrwałe i dynamiczne zmiany w krajobrazie. Oddziaływanie antropogeniczne występuje najczęściej na obszarach, które mogą być intensywnie użytkowane przez człowieka (np. wydobycie surowców mineralnych) lub przystosowane do jego potrzeb (np. rolnictwo lub nowa zabudowa).
J eśli rozumiemy pojęcie krajobrazu kulturowego w jego najszerszym znaczeniu (obszar pod wpływem człowieka, niezależnie od intensywności tego wpływu), możemy stwierdzić, że krajobrazy Europy Środkowej są w przeważającej mierze kulturowe. Regionalne ramy charakterystyki krajobrazu kulturowego zostały opracowane dla terytorium naszego kraju. Następujące cechy są ważne dla opisu różnorodności krajobrazów: gradacja roślinności, nierówność rzeźby terenu, wyraz wyjątkowości typów rzeźby terenu, podprowincje biogeograficzne (wyraz odrębności geologicznej, geomorfologicznej, ale także klimatycznej), struktura użytkowania ziemi, historyczne typy osiedli i ich pluwialność, typy domów wernakularnych, rozwój i okres zasiedlania krajobrazu jako wiodące cechy świadczące o trwałości użytkowania krajobrazu przez człowieka w okresie rozwoju historycznego.

Krajobraz kulturowy Śląska Czeskiego można scharakteryzować na przykład na podstawie struktury użytkowania gruntów (od krajobrazów naturalnych po przekształcone i stworzone przez człowieka). Na Śląsku Czeskim występuje sześć ogólnych typów użytkowania terenu: krajobrazy rolnicze, krajobrazy leśno-rolnicze, krajobrazy leśne, krajobrazy stawów, krajobrazy górskie (w niewielkim stopniu) i krajobrazy zurbanizowane.

Obecnie poszczególne krajobrazy kulturowe są ze sobą powiązane i tworzą złożoną sieć, tzw. sferę krajobrazu. Krajobraz rolniczy jest typem krajobrazu, który został silnie zmodyfikowany przez uprawę ludzką. Większość obszaru stanowią pola uprawne i trwałe użytki zielone. Jest to system otwarty z wieloma złożonymi powiązaniami, które przyczyniają się do jego stabilności. Na krajobraz rolniczy Śląska Czeskiego składają się grunty orne, łąki, pastwiska i sady. Najczęściej uprawianymi roślinami na polach są zboża, kukurydza, rośliny okopowe, strączkowe, oleiste i rośliny dla przemysłu włókienniczego. Interesującą cechą tych pól są specyficzne grzyby. Występujące tu zwierzęta są w większości pochodzenia stepowego. Często są one w stanie rozmnażać się bardzo szybko i wytwarzać kilka pokoleń zanim uprawa zniknie. Jeśli chodzi o owady i inne bezkręgowce, to fauna jest najbogatsza w stanowiskach wieloletnich roślin pastewnych i zbożowych, a najuboższa w uprawach ornych, zwłaszcza kukurydzy i rzepaku. Wiele zwierząt zasiedlających pola jest szkodnikami upraw polowych. Spośród kręgowców najliczniej reprezentowane są małe ssaki, zwłaszcza gryzonie, które potrafią budować podziemne schronienia. Ich populacje przyciągają wówczas liczne drapieżniki (małe drapieżniki i ptaki drapieżne). Mimo że flora i fauna pól uprawnych jest bardzo uboga w gatunki, liczba osobników może być znaczna. Głównym problemem tego siedliska są gwałtowne zmiany jego charakteru po zbiorach, kiedy to znikają zarówno schronienie, jak i pożywienie dla zwierząt. Opryski chemiczne, różne metody nawożenia i inne interwencje agrotechniczne mają znaczący wpływ na pola i otaczający je krajobraz. Typowymi obszarami rolniczymi Śląska Czeskiego są Opawa, Osoblažsko, Javornicko i Vidnavsko.

Typem krajobrazu przejściowego jest krajobraz leśno-rolniczy charakteryzujący się naprzemiennym występowaniem siedlisk leśnych i nieleśnych. Odsetek obszarów pokrytych roślinnością drzewiastą waha się od 10 % do 70 %. Krajobrazy są przeważnie półotwarte. Krajobrazy leśne są mniej zmienionym typem krajobrazu. Charakteryzują się one dużą przewagą pokrycia leśnego (co najmniej 70% powierzchni). Mają one wizualnie zamknięty charakter. Dzisiaj lasy nie są już postrzegane tylko jako źródło drewna, ale szanuje się również funkcje i potrzeby tego szczególnego siedliska. Równie dużo uwagi poświęca się funkcji użytkowej, ochronnej i regeneracyjnej lasu. Zrównoważony rozwój ukierunkowany jest na bogate strukturalnie i gatunkowo, zdrowe i stabilne lasy. Nacisk kładziony jest również na zrównoważone pod względem środowiskowym pozyskiwanie drewna. W ostatnich latach klęska kornika dotknęła również lasy świerkowe na Śląsku, a pozyskanie zarażonego drewna w niektórych miejscach znacznie zmieniło krajobraz (Jesioniki, Beskidy). O ile w niektórych ekosystemach leśnych występują bogate i interesujące zespoły zwierząt, nie dotyczy to lasów uprawnych, zwłaszcza borów świerkowych. Niewielka różnorodność środowiska i ograniczone zasoby żywności zubażają różnorodność gatunkową takich lasów. Większość zwierząt można spotkać na skraju lasu, na polanach lub wzdłuż ścieżek.

Krajobrazy stawowe charakteryzują się znaczną reprezentacją przestrzenną płytkich zbiorników wodnych. Na Śląsku Czeskim występują one w połączeniu z zachowanymi sieciami stawów (np. Poodří) i zbiorników wodnych.

Krajobrazy połoninne pojawiają się sporadycznie na czeskim Śląsku w Jesionikach (Pradziad, Šerák i Keprník). Obejmują one rzadkie terytoria leżące w wysokogórskich fragmentach powyżej górnej granicy lasu.

Najbardziej intensywnie oddziałującym na człowieka typem są krajobrazy zurbanizowane. Charakteryzują się one przewagą budynków i terenów utwardzonych. W zależności od dominującego sposobu użytkowania możemy mówić o krajobrazach osadniczych, górniczych lub przemysłowych.

Krajobraz osadniczy to typ krajobrazu, na który człowiek wywiera intensywny wpływ. Naturalne elementy krajobrazu zostały już znacznie zmienione przez rozwój. Dotyczy to w szczególności krajobrazów miejskich. Główną przyczyną stopniowego zwiększania się powierzchni obszarów zabudowanych był i jest wzrost liczby ludności. Ważną rolę odegrała również zabudowa rolnicza i przemysłowa. Obszary śródmiejskie mają pewne istotne cechy szczególne z biologicznego punktu widzenia. Pierwszym z nich jest efekt wyspy ciepła, następnie efekt cieplarniany, smog, zmiany w przepływie powietrza spowodowane obecnością budynków, łatwą dostępnością żywności i odwrotnie, małą ilością schronienia. Miasta są często ośrodkami rozprzestrzeniania się nierodzimych gatunków roślin i zwierząt. Wśród roślin spotykamy głównie gatunki, które szybko się rozprzestrzeniają i łatwo radzą sobie w ekstremalnych warunkach. Wśród zwierząt możemy znaleźć tzw. gatunki synantropijne, które stale towarzyszą człowiekowi; gatunki wtórnie zdziczałe, udomowione; gatunki wprowadzone lub wprowadzone przez człowieka; gatunki dzikie zaadaptowane do warunków miejskich; gatunki, które występują w miastach tylko przez krótki czas; i wreszcie gatunki hodowane przez człowieka w niewoli.












Krajobraz osadniczy, Bruntál, 2011. I. Kozelek – T. Indruch

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Krajobraz górniczy jest silnie zaburzony przez powierzchniowe lub podpowierzchniowe wydobycie minerałów. Wpływ górnictwa na krajobraz Śląska Czeskiego zaczął się ujawniać już w średniowieczu w związku z wydobyciem rud. Wiele śladów tego historycznego górnictwa jest jeszcze dziś widocznych w krajobrazie, ale są to interwencje na stosunkowo niewielką skalę. Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy górnictwo było jeszcze mało widoczne, Śląsk był krajobrazem rolniczo-leśnym, na który składała się mozaika pól, łąk, pastwisk, osiedli ludzkich, lasów i licznych stawów. Szczególnie w ciągu ostatnich dwóch stuleci krajobraz uległ znacznym zmianom w związku z wydobyciem węgla i innych minerałów. W regionie Ostrawy-Karwiny wydobycie węgla doprowadziło do powstania zupełnie nowych antropogenicznych form terenu (np. hałd lub niecek osiadania, które często są zalewane), powstania stawów osadowych, kompleksów górniczych i związanych z nimi kompleksów przemysłowych oraz prowadzących do nich dróg i linii kolejowych. Górnictwo wpłynęło na wygląd krajobrazu nie tylko kopalniami i hałdami, ale także budową licznych kolonii górniczych i późniejszych osiedli (Ostrava-Poruba).

Górnictwo spowodowało również utratę wody w krajobrazie i degradację wielu siedlisk wodnych w XX wieku. Konsekwencje wydobycia obejmują zmiany w reżimie wodnym w krajobrazie. Na krajobraz wpłynęło również przejmowanie i degradacja gruntów, emisje gazu kopalnianego bogatego w metan, wstrząsy górnicze, skażenie środowiska, fragmentacja krajobrazu itp. Chociaż interwencje górnicze w krajobraz były i są często postrzegane raczej negatywnie, wyniki różnych badań pokazują, że w naturze istnieją znaczne adaptacyjne zdolności. Wiele, często bardzo rzadkich, gatunków roślin i zwierząt znajduje w górniczym krajobrazie idealne środowisko życia. Niektóre zalane baseny osuwiskowe, jak również zrekultywowane lub nie zrekultywowane stawy osadowe są domem na przykład dla ważki rudej, raka błotnego i szczeżuji wielkiej. Są to gatunki szczególnie chronione, wysoce zagrożone wyginięciem. Do niedawna ważka rudaa była nawet uważana w Czechach za gatunek wymarły. Nic dziwnego, że spontaniczna sukcesja (naturalnie rosnące hałdy i kamieniołomy) okazuje się być najlepszym sposobem na przywrócenie krajobrazu górniczego. Problemem jest rozprzestrzenianie się roślinności synantropijnej. Wprawdzie z łatwością przystosowuje się on do powierzchni górniczych, a nawet skutecznie je utwardza, ale często rozprzestrzenia się w sposób niekontrolowany na tereny, z których wypiera gatunki rodzime. Na Śląsku Czeskim typowymi obszarami dotkniętymi przez górnictwo są przede wszystkim region Ostrawsko-Karwiński (węgiel kamienny), regiony Zlatohorski, Hornobenešowski i Rýmařovski (rudy), Jesenicko (granit) i Niski Jesionik (łupki).

Krajobrazy przemysłowe pojawiają się szczególnie intensywnie od połowy XIX wieku i są związane z początkiem rewolucji przemysłowej i późniejszą industrializacją. Kręgowce są nieliczne w krajobrazie przemysłowym, a bezkręgowce to głównie owady. Ptaki reprezentowane są przez wróble, sroki, gołębie, kopciuszki, kosy, sierpówki. Jest tu tylko kilka gatunków ssaków i większość z nich dość dobrze się ukrywa. Są to głównie gryzonie lub przystosowane gatunki drapieżników. Spośród zwierząt kopytnych dzik jest najbardziej przystosowany do tego środowiska. W zarośniętym krajobrazie przemysłowym występują również sarny, dzikie króliki i zające polne. Po kilkudziesięciu latach mogą zacząć pojawiać się nawet bardziej niewymagające gady i płazy. Na długotrwałe zdrowie przebywających tu zwierząt wpływa brak schronienia i pożywienia, a także odkładanie się zanieczyszczeń w organizmie.

W zależności od czasu powstawania krajobrazu osadniczego w Republice Czeskiej zostały zdefiniowane ramowe typy krajobrazu osadniczego. Stary krajobraz osadniczy jest nieprzerwanie zamieszkiwany od neolitu. Krajobraz osadniczy z okresu pełnego średniowiecza był stale zamieszkany od czasów wysokiego średniowiecza (XIII-XIV w.), a późnośredniowieczny krajobraz osadniczy dopiero od późnego średniowiecza (tj. drugiej połowy XIV w.). Współczesny krajobraz osadniczy zasiedlony jest dopiero w okresie nowożytnym, tj. najwcześniej od XVI wieku.

3.5 Charakterystyka struktury osadniczej Śląska Czeskiego

Czeski Śląsk i zamykany przez niego klin północno-wschodnich Moraw jest w większości sztuczną formacją, który dziś należy do województwa morawsko-śląskiego, a w zachodniej części (region Jesenicka) do województwa ołomunieckiego. Czeski Śląsk tworzą pozostałości czterech historycznych jednostek terytorialnych: Księstwa Opawskiego (wraz z tzw. enklawami morawskimi) i Księstwa Cieszyńskiego, a także niewielkie pozostałości Księstwa Niskiego (Jesenicko, Javornicko i Vidnavsko) oraz Księstwa Ratibořskiego (status mniejszy Bohumín). W północno-wschodnich Morawach do formacji śląskiej wrasta klin morawski, składający się przede wszystkim z gmin ostrawskich, ale także Místecky, Brušperk, Příbor i Novojice.
P od względem warunków naturalnych jest to obszar bardzo zróżnicowany, składający się zarówno z terenów nizinnych (np. Vidnavsko, Opavsko, Ostravsko), jak i podgórskich i górskich. To właśnie różne warunki naturalne wpłynęły na pojawienie się i działalność człowieka. Bardziej obfite dowody bytności człowieka w regionie pochodzą z okresu środkowego paleolitu, a najstarsze szczątki neandertalczyka z jaskini Šipka koło Štramberka. Z okresu młodszego paleolitu, około 21 000 lat temu, pochodzi znalezisko obozowiska łowców mamutów z Landeku w Petřkovicach. Zasadnicze zmiany klimatyczne i cofnięcie się lodowca oznaczały również zmianę w życiu człowieka prehistorycznego i warunek przejścia do stałego osadnictwa i działalności rolniczej, do czego nadawały się żyzne niziny Osoblažsko, Opavsko, Hlučínsko i obszar Moravská brána, na których znajdowały się pierwsze stałe osady.

Punktem zwrotnym w zasiedlaniu badanego obszaru były fale średniowiecznej kolonizacji, które w XII, XIII i pierwszej połowie XIV wieku stworzyły podstawową strukturę osadniczą. Kolonizacja spowodowała szybki wzrost liczby wsi, nawet na terenach podgórskich, wzrost liczby ludności i powstanie miast, które odegrały niezastąpioną rolę gospodarczą i kulturalną. Niektóre ośrodki miejskie powstały na miejscu starszych osad (Opawa, Cieszyn, Morawska Ostrawa), w niektórych przypadkach rdzeń miejski został przeniesiony (Frydek), inne powstały na zielonej murawie (np. Horní Benešov lub Brušperk). W dłuższej perspektywie czasowej średniowieczna kolonizacja wywarła duży wpływ nie tylko na strukturę osadniczą, ale także na wewnętrzny układ osad i równiny. O ile wojny husyckie nie miały większego wpływu na strukturę osadniczą, o tyle inaczej sytuacja wyglądała w czasie wojen czesko-węgierskich w latach 60. i 70. XV wieku, kiedy to w samej Opawie i Krnovie zniszczeniu uległy setki wsi. W XVI wieku powstała fala nowych osad, zwłaszcza na zachodnim Śląsku, w związku z rozwojem górnictwa (np. Andělská Hora czy Vrbno pod Pradědem), w tym samym czasie na Ziemi Cieszyńskiej rozpoczęła się tzw. kolonizacja wołoska, której główna faza datowana jest na XVII wiek i spowodowała zasiedlenie terenów górskich Beskidów i Jaworników.

W XVIII w. zasadnicze wzbogacenie istniejącej struktury osadniczej wiązało się przede wszystkim z parcelacją dworów. Zainicjowana przez państwo i klasy wyższe zasada parcelacji istniejących gruntów podwórzowych na chłopów w długoterminowych dzierżawach miała doprowadzić do racjonalizacji działalności klas wyższych. W efekcie powstało kilkadziesiąt nowych osad, zwłaszcza na zachodnim Śląsku. Na przykład w regionie Jesioników w okresie od drugiej połowy lat osiemdziesiątych XIX wieku powstało ponad dwadzieścia tzw. kolonii. sięga pierwszej dekady XIX wieku. Powstały na przykład Dětřichov, Rožmitál, Ramzová, Rejvíz, Bělá, a później słynny Gräfenberg. Ta ostatnia fala kolonizacji osiągnęła granice użytkowania ziemi przed nadejściem nowoczesnej technologii.

Nowe, bardzo silne impulsy prowadzące do przekształcenia dotychczasowej struktury osadniczej przyniosła rewolucja i następujące po niej fale industrializacji. Zmiany w źródłach energii i technologii w XIX wieku pociągnęły za sobą zmiany w strukturze osadnictwa. Po pierwsze, można zaobserwować wzrost znaczenia tradycyjnych ośrodków włókienniczych, które przechodzą na nowoczesną przemysłową produkcję włókienniczą i których liczba ludności wzrasta (Krnov, Bruntál, Frýdek, Místek, Nový Jičín itd.). Te tradycyjne ośrodki zostały jednak wkrótce przyćmione przez masowy rozwój nowoczesnego przemysłu ciężkiego (górnictwo węglowe, hutnictwo, przemysł chemiczny), który spowodował gwałtowny wzrost liczby ludności w nowych centrach industrializacji, gdzie często zupełnie nieznaczące wsie i małe miasteczka w krótkim czasie przekształciły się w dziesięciotysięczne osady (Witkowice, Přívoz, Góry Mariańskie, Morawska Ostrawa, Karwina, Orłowa itd.) W drugiej połowie XIX wieku powstanie nowych ośrodków industrializacji i stopniowy zanik tradycyjnych miast rzemieślniczych spowodował dalsze zróżnicowanie sieci osadniczej, ponieważ peryferyjne i ekonomicznie zacofane obszary górskie i podgórskie (Jesenicko, Bruntál, Pobeskydí) zaczęły się wyludniać i przenosić do bardziej korzystnych ekonomicznie ośrodków w poszukiwaniu środków do życia, a powstała w ten sposób fala urbanizacji dotknęła przede wszystkim przemysłowe rejony Ostrawy i Karwiny. Od przełomu XIX i XX wieku wiele z tutejszych ludnych wsi uzyskało status miejski (np. w 1900 r. Přívoz, 1907 r. Mariánské Hory, 1908 r. Vítkovice, 1920 r. Slezská Ostrava, 1922 r. Orlová, 1923 r. Karviná). Proces aglomeracji nasilił się po pierwszej wojnie światowej, kiedy to dyskutowano i w ograniczonym zakresie realizowano projekt tzw. wielkiej Ostrawy. W ten sposób na początku 1924 roku z połączenia siedmiu morawskich gmin powstało trzecie pod względem liczby ludności miasto międzywojennej Czechosłowacji.







Widok na Jesenik, 1943. SOkA Jeseník.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Ostatnią znaczącą ingerencję w strukturę osadniczą badanego obszaru przyniosła II wojna światowa lub jej następstwa. Nie tylko bezpośrednie zniszczenia wojenne, które pod względem formy osiedlenia dotknęły przede wszystkim region opawski, ale przede wszystkim wysiedlenie ludności niemieckiej w latach 1945-1948 trwale zniszczyło te tereny, na których mieszkała większość niemiecka (przede wszystkim Jesenicko, Bruntál, Krnovsko, Osoblažsko i region opawski). Późniejsze przesiedlenia przesiedleńców organizowano zarówno z regionów agrarnych ziem czeskich, jak i w formie kontrolowanej reemigracji (głównie z Rumunii i Wołynia) oraz osiedlania uchodźców greckich. Wiele z wysiedlonych wsi nie było jednak atrakcyjnych dla nowych przybyszów, co oznaczało szybkie zniknięcie dziesiątek, głównie małych i peryferyjnie położonych wsi oraz długotrwałą stagnację całych regionów. W samym powiecie jesenickim po drugiej wojnie światowej całkowicie zniknęło prawie dwa tuziny małych wiosek (np. Hřibová, Hraničky, Annín, Johanka), a kilkadziesiąt następnych nigdy nie zostało właściwie ponownie zasiedlone i stopniowo zamieniło się w tereny rekreacyjne.

Z drugiej strony socjalistyczna industrializacja i preferowanie przemysłu ciężkiego spowodowały dalszy gwałtowny wzrost liczby ludności w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim. Od lat pięćdziesiątych XX w. następowała szybka urbanizacja rozległego zaplecza przemysłowego, w wyniku której powstawały nowe jednostki osadnicze (Ostrawa-Poruba, południowe miasto Ostrawy, Havířov itd.). Te nowe możliwości produkcyjne miały m.in. zastąpić obszary zdewastowane przez górnictwo (zwłaszcza w regionie Karwiny). Faza wzrostu liczby ludności w aglomeracji przemysłowej zakończyła się wraz z gwałtownym spadkiem aktywności górnictwa w pierwszej połowie lat 90. i restrukturyzacją przemysłu w warunkach gospodarki rynkowej.

3.6 Kształtowanie się aglomeracji ostrawskiej

Dzisiejsze statutowe miasto Ostrawa jest trzecim co do wielkości miastem Republiki Czeskiej pod względem powierzchni (214 km2) i liczby mieszkańców (283 316 osób na dzień 1 stycznia 2021 r.). Cała aglomeracja ostrawska liczy prawie milion mieszkańców i jest drugą co do wielkości aglomeracją w Republice Czeskiej po Pradze. Proces tworzenia aglomeracji ostrawskiej był historycznie uwarunkowany powstaniem ostrawskiego obszaru przemysłowego.
A glomeracja miejska definiowana jest jako obszar silnie zurbanizowany, składający się z jednego, dwóch lub kilku miast tworzących rdzeń aglomeracji oraz ich otoczenia, w tym bliskich geograficznie jednostek osadniczych wraz z ich zlewniami. Ze względu na swój układ aglomeracja ostrawska jest policentryczna z kilkoma ośrodkami osadniczymi. W przeszłości były one związane przede wszystkim w związku z górnictwem węglowym i związanym z nim przemysłem ciężkim. Najwęższymi ośrodkami aglomeracji ostrawskiej są Ostrawa, Hawierzów i Karwina. Odległości drogowe między centrami wszystkich trzech miast wynoszą około 20 km i przebiegają przez tereny silnie zurbanizowane (Petřvald, Orlová itd.). Cały obszar charakteryzuje się wysokim udziałem terenów zabudowanych i intensywnymi połączeniami komunikacyjnymi. Te trzy ośrodki dysponują silnym potencjałem ludnościowym (łącznie 430 tys. mieszkańców), który przewyższa wszystkie inne aglomeracje w Republice Czeskiej z wyjątkiem Pragi. Ponadto wszystkie trzy miasta są miastami statutowymi. Jeśli do tych miejscowości dodamy ich zaplecze mieszkaniowe (ok. 63 gminy), to osiągniemy wartość ok. 620 tys. mieszkańców. Aglomeracja osadnicza Ostrawy obejmuje również dwa miasta statutowe w bezpośrednim sąsiedztwie tak zdefiniowanej strefy - Opawę i Frydek-Mistek - wraz z szerszym zapleczem osadniczym, a w szerszym znaczeniu również bardziej odległe obszary Příbora i Novojičína.

Krystalizującym się jądrem całej aglomeracji była Morawska Ostrawa i otaczające ją gminy, zarówno na historycznym terytorium Moraw, jak i Śląska. Na terenie dzisiejszego miasta statutowego, składającego się pierwotnie z 34 gmin, w 1840 roku mieszkało tylko 18 700 osób, w 1900 roku 146 155, a w 1950 roku 216 289. Największa liczba mieszkańców została osiągnięta w spisie powszechnym w 1991 roku, kiedy to liczba ludności wyniosła 327 371. Od tego czasu populacja stale się zmniejsza. W drugiej połowie XIX wieku gwałtowne uprzemysłowienie regionu ostrawskiego przyniosło ogromny napływ mieszkańców zarówno z szerszego obszaru, jak i z bardziej odległych miejsc (Śląsk Zachodni, Pobeskydí, Halych). Ostrawskie wsie rozwijały się w tym czasie spontanicznie, a odpowiednie instytucje publiczne powstały bardzo późno. Dopiero na przełomie XIX i XX w. powstają ważniejsze instytucje kulturalne i administracyjne (1895 teatr miejski, 1896 gimnazjum, 1900 starostwo powiatowe, 1904 r. muzeum miejskie). Na przełomie XIX i XX w. opracowano plany regulacyjne dla głównych gmin aglomeracji i wybudowano nowe duże budynki użyteczności publicznej. Podobnie było w przypadku podniesienia ludnych i gospodarczo ważnych gmin aglomeracji do rangi miasteczek (1879 r. Polská Ostrava; 1907 r. Michálkovice; 1908 r. Hrušov) lub miast (Přívoz 1900; Mariánské Hory 1907; Vítkovice 1908; Slezská Ostrava 1920; Svinov 1936).

Morawska Ostrawa już przed I wojną światową była de facto miastem z okolicznymi wioskami. strukturalnie połączona jednostka, która charakteryzowała się dużą koncentracją mieszkańców i produkcji przemysłowej. Było tylko kwestią czasu, kiedy te naturalne powiązania zostaną sformalizowane poprzez utworzenie jednej jednostki administracyjnej. Już przed I wojną światową (w 1913 r.) mówiło się o połączeniu trzech najważniejszych miejscowości: Morawskiej Ostrawy, Přívozu i Witkowic, ale bezskutecznie. Sytuacja uległa znacznej zmianie po I wojnie światowej, głównie dlatego, że na szczeblu samorządów powstały nowe komisje administracyjne w miejsce pierwotnych komitetów miejskich, w których dominowali Czesi skłonni do realizacji tzw. projektu Wielkiej Ostrawy.

Plan ten, którego głównym promotorem był komisarz administracyjny Morawskiej Ostrawy Jan Prokes, przewidywał połączenie piętnastu ostrawskich gmin, zarówno na Morawach, jak i na Śląsku. Plan połączenia komplikowały jednak cztery problemy: 1. nierozwiązana przynależność państwowa regionu cieszyńskiego, do którego należały wszystkie zainteresowane śląskie gminy z wyjątkiem Svinova; 2. kwestia przynależności wojewódzkiej powstającego miasta; 3. ustawodawstwo, które dopiero w 1920 r. zajęło się kwestią zmian granic gmin, co spowodowałoby zmiany granic historycznych krain; 4. fakt, że niektóre gminy, zwłaszcza Witkowice, długo wahały się przed przyłączeniem do Morawskiej Ostrawy. Przedłużające się negocjacje doprowadziły do tego, że 20 grudnia 1923 r. rząd ostatecznie zatwierdził połączenie z początkiem 1924 r. z ograniczeniem do siedmiu morawskich gmin (Morawska Ostrawa, Přívoz, Mariańskie Góry, Witkowice, Hrabowa, Nowa Wieś, Zábřeh nad Odrou). Chociaż wielkość nowej Morawskiej Ostrawy była o połowę mniejsza niż w pierwotnym planie, była ona trzecim co do wielkości miastem Czechosłowacji z liczbą mieszkańców wynoszącą prawie 114 000. W tej formie układ administracyjny pozostał do 1941 roku, kiedy to Morawska Ostrawa została rozszerzona rozporządzeniem rządu nr 236 z 29 maja o osiem kolejnych śląskich gmin z powiatu frydeckiego (Heřmanice, Hrušov, Kunčice, Kunčičky, Michálkovice, Muglinov, Radvanice, Slezská Ostrava) i cztery gminy z powiatu Morawska Ostrawa (Hrabová, Nová Bělá, Stará Bělá, Výškovice). Tak powiększone miasto zostało podniesione do rangi miasta statutowego, tzn. jego gmina uzyskała status pierwszej instancji administracji politycznej i została podporządkowana Urzędowi Wojewódzkiemu w Brnie. Te zmiany z okresu okupacji zostały następnie potwierdzone dekretem prezydenckim nr 121 z 27 października 1945 r., a dekretem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 28 czerwca 1946 r. oficjalna nazwa miasta została zmieniona na Ostrawa. W następnych dziesięcioleciach zasięg Ostrawy stale się powiększał o nowo przyłączone gminy w kilku falach: pod koniec lat pięćdziesiątych (1957 Poruba, Pustkovec, Svinov, Třebovice; 1960 Bartovice i Martinov), w połowie lat siedemdziesiątych (1975 Proskovice; 1976 Antošovice, Hošťálkovice, Koblov, Krásné Pole, Lhotka, Petřkovice, Plesná, Polanka) i w 1984 Dubina. W ten sposób zakończył się zasięg terytorialny dzisiejszego miasta statutowego.

3.7 Ślady wojny w krajobrazie Śląska

Region Opawy i Ostrawy należał po II wojnie światowej do najbardziej zniszczonych regionów byłej Czechosłowacji. Zaciekłe walki, obfitość ciężkiego sprzętu i setki tysięcy żołnierzy po obu stronach konfliktu oznaczały nie tylko ogromne straty w ludziach, ale także zniszczone miasta i wsie oraz zrujnowaną infrastrukturę. Ślady wojny można znaleźć jeszcze dziś w wielu miejscach na Śląsku, od Opawy i Ostrawy po Bruntál i Jeseník, a także na terenie Śląska.
N ajbardziej wyrazistą pozostałością po okresie przedwojennym i późniejszych wydarzeniach wojennych na Śląsku jest system fortyfikacji granicznych. O potrzebie jego budowy mówiło się już na początku lat 30. Prace budowlane rozpoczęły się w październiku 1935 r. w rejonie Bohumina, gdzie jeszcze w tym samym roku została ukończona budowa obiektu MO-S 8 "Dvůr Paseky". Wiosną 1936 r. rozpoczęto prace fortyfikacyjne na odcinku ostrawskim, który miał chronić tutejszy ważny obszar przemysłowy. W 1937 r. kontynuowano prace na innych odcinkach w regionie Bruntál i Jeseník, we wschodnich Czechach, na południowych Morawach i w okolicach Pragi. Linię fortyfikacji tworzyły ciężkie obiekty fortyfikacyjne, tzw. schrony (artyleryjskie, piechoty, wejściowe itp.), których łącznie wybudowano 262 na najbardziej zagrożonych odcinkach - głównie na Śląsku, północno-wschodnich, a później północno-zachodnich Czechach i południowych Morawach. Innym rodzajem ciężkich fortyfikacji były twierdze artyleryjskie, które składały się z systemu budowli fortecznych. Z planowanych siedemnastu zrealizowano pięć, np. twierdzę Smolkov w rejonie Opawy. Najczęściej spotykanym typem są lekkie obiekty fortyfikacyjne wz. 36 i 37, których wykonano prawie 10 000. Budowa linii fortecznej została zakończona na mocy układu monachijskiego 30 września 1938 roku. Forty nie były więc wykorzystywane zgodnie z ich przeznaczeniem. Kopuły pancerne zostały wywiezione do niemieckich hut lub wraz z wyposażeniem transportowane na Wał Atlantycki. Podczas walk wyzwoleńczych w ramach operacji ostrawsko-opawskiej w 1945 r. forty zostały zdezaktywowane i służyły jako pozycje obronne lub schrony dla żołnierzy niemieckich. Wiele z nich zostało uszkodzonych i do dziś, czasem celowo, pozostaje w stanie z 1945 roku. Inne zostały zrekonstruowane, wyposażone i udostępnione do zwiedzania.

Operacja Ostrawsko-Opawska, która jak sama nazwa wskazuje, miała miejsce na terenie województwa morawsko-śląskiego pod koniec II wojny światowej, była drugą co do wielkości operacją wojenną na terenie byłej Czechosłowacji i trwała od 10 marca do 5 maja 1945 roku. Od 15 kwietnia, kiedy wojska wkroczyły na terytorium Czechosłowacji w rejonie Rohov-Sudice, toczyły się zacięte walki z użyciem ciężkiego sprzętu wojskowego i lotnictwa o każdą wieś i miasto w rejonie Opawy i Ostrawy. Taktyka "spalonej ziemi" miała być zastosowana na terenie, który był ostatnim ośrodkiem przemysłowym, gdzie funkcjonował jeszcze przemysł wojenny. Wojska niemieckie do ostatnich dni prowadziły zaciętą walkę, a we wsiach na podejściu do Ostrawy walczono o każdy dom. Dlatego też Śląsk był najbardziej zniszczonym regionem byłej Czechosłowacji. Na przykład Opawa została zniszczona w 90%, podobnie jak wiele okolicznych miejscowości.

Pozostałości po tych bitwach są do dziś mniej lub bardziej widoczne w krajobrazie - kratery po bombardowaniach, resztki pozycji obronnych i okopów, cmentarze wojskowe, groby poległych, pomniki i miejsca pamięci, które można znaleźć niemal w każdej śląskiej wsi i miasteczku. Setki, a może tysiące poległych niemieckich żołnierzy i tony amunicji leżą do dziś na terenie kraju.










Narodowy Pomnik Pamięci II Wojny Światowej w Hrabyni, o którą pod koniec II wojny światowej toczyły się ciężkie walki. L. Wünsch

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Jednym z następstw wydarzeń wojennych było również wysiedlenie pierwotnej ludności niemieckiej z terenów przygranicznych wokół granicy państwowej z Polską, Niemcami i Austrią. Pierwsze, tzw. dzikie wywózki miały miejsce zaraz po wyzwoleniu, kolejne, już organizowane, miały miejsce zaraz po wyzwoleniu, dalsze, już zorganizowane wysiedlenia miały miejsce w latach 1946-1947. Równocześnie z wysiedleniami na terenach przygranicznych osiedlała się ludność czeska z głębi Republiki Czeskiej. Wielu przybyszów przybyło z perspektywą wzbogacenia się, wielu z nich nie było przygotowanych do życia w górskich wioskach i miejscach odosobnionych, często trudno dostępnych, a ludzie nie byli przygotowani do pracy w rolnictwie. Stopniowo opuszczali oni zasiedlone miejsca i wyjeżdżali do miast do pracy w rozwijających się ośrodkach przemysłowych, wiele wsi opustoszało lub musiało ustąpić miejsca strategicznym budowlom (np. wsie Kerhartice i Medlice zostały częściowo zalane przez zaporę Kružberk). W opuszczonym krajobrazie pozostały liczne cmentarze, wsie, kopalnie, małe fabryki i niewielkie obiekty sakralne. Ich ślady można dziś znaleźć w regionie Opawy, Bruntalu, Witkowa i Jesenika.

3.8 Stalowe serce Republiki 1948-1989

Po przewrocie komunistycznym w lutym 1948 roku Czechosłowacja stała się faktycznym satelitą ZSRR, który podobnie jak cały blok wschodni przygotowywał się do nowego konfliktu wojennego - III wojny światowej. Zbiegła się z tym koncepcja preferencji dla przemysłu ciężkiego, z naciskiem na produkcję zbrojeniową. Problemem dla Czechosłowacji było to, że jako jedyny kraj w całym bloku wschodnim miała rozwiniętą bazę dla tych gałęzi przemysłu. Gospodarka czechosłowacka w krótkim czasie przeszła gruntowną przebudowę strukturalną, której kierunek nie wyrastał z naturalnego rozwoju i nie odpowiadał charakterowi, potrzebom i możliwościom kraju. Kamieniem węgielnym nowego systemu była całkowita nacjonalizacja przemysłu i planowanie państwowe. W nim decydującą rolę odegrała promocja wskaźników makroekonomicznych, z ogromnym naciskiem na stały wzrost wielkości produkcji, zwłaszcza w tych sektorach, które służyły zbrojeniom. W Czechosłowacji dotyczyło to przede wszystkim Ostrawy, której przypisano rolę najważniejszego ośrodka przemysłu węglowego, metalurgicznego i ciężkiego. Ostrawa była więc postrzegana jako "stalowe serce republiki".
O d chwili rozpoczęcia realizacji pierwszego planu pięcioletniego w 1949 r. Ostrawa stała się centrum tzw. stalowej koncepcji czechosłowackiej produkcji przemysłowej. Wymagania stawiane przemysłowi metalurgicznemu i ciężkiemu odpowiadały roli, jaką te sektory odgrywały w głównych krajach zachodnich. Czechosłowacja miała ją jednak realizować razem z NRD we współpracy z całym blokiem wschodnim. Pierwszy plan pięcioletni dla regionu ostrawskiego opierał się przede wszystkim na ogromnym wzroście produkcji stali, co wiązało się nie tylko ze wzmocnieniem mocy produkcyjnych hut Witkowice i Trinec, ale przede wszystkim z budową nowego giganta metalurgicznego (Nowa Huta) i największej w ówczesnej Czechosłowacji elektrowni w Ostrawie-Třebovicach. Skokowemu wzrostowi produkcji metalurgicznej towarzyszył znaczny wzrost zapotrzebowania na węgiel i produkcję koksu. Zapotrzebowanie to nie mogło być pokryte wyłącznie przez istniejące moce produkcyjne, dlatego opracowano plan kompleksowej budowy Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Przemysłowego. Przewidywał on odbudowę istniejących kopalń i budowę nowych na terenach niezagospodarowanych. Zadania stawiane przez państwo w kwestii produkcji węgla były tak wygórowane, że nie można było im sprostać nawet przy pomocy nadzwyczajnych środków, co pod wieloma względami przypominało histeryczną atmosferę czasów wojny. Skutkiem tego był gwałtowny wzrost liczby ofiar śmiertelnych w istniejących zakładach górniczych oraz powszechne katastrofy górnicze. Dzięki nadzwyczajnym wysiłkom produkcja węgla w Ostrawsko-Karwińskim Okręgu Przemysłowym wzrosła w latach 1949-1953 z 13,5 mln ton do 16,2 mln ton, ale i to nie wystarczyło do wykonania planu.

Podobnie dynamiczny rozwój Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Przemysłowego nastąpił w drugim pięcioleciu (1956-1960), kiedy to można zaobserwować stały roczny wzrost produkcji węgla o ponad milion ton. I tak w 1960 roku, po raz pierwszy w historii, wydobycie w okręgu przekroczyło 20 mln ton. Jednak pełne uruchomienie nowych dużych kopalń oraz spowolnienie tempa rozwoju przemysłu ciężkiego ostatecznie przyniosły kopalni ulgę w presji na wzrost produkcji. Pozwoliło to na tymczasową stabilizację, odbudowę znacznej części kopalń o małej i średniej głębowkości, budowę nowych kopalń (Kopalnia 9 Maja, Kopalnia ČSM), modernizację zaplecza technicznego i mechanizację robót.

W pierwszej połowie lat 60. widoczny był nacisk na dalszy rozwój kopalń Ostrava-Karviná, które w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych wytwarzały około 37% całej produkcji węgla koksowego w Europejskich Państwach Ludowo-Demokratycznych. Wówczas po raz pierwszy zbilansowano zapotrzebowanie na węgiel w gospodarce narodowej z jego zasobami. W pierwszej połowie lat 60. powstały nowe kopalnie (1960 Kopalnia Paskov, 1961 Kopalnia ČSM, 1964 Kopalnia Staříč), które miały zapewnić dalszy wzrost produkcji. Po 1965 r. nastąpił jednak gwałtowny zwrot. W związku z czechosłowackimi reformami gospodarczymi spadło tempo rozwoju przemysłu ciężkiego i nastąpiła racjonalizacja, która w niezwykle krótkim czasie doprowadziła do znacznego zmniejszenia zapotrzebowania na koks wielkopiecowy w produkcji metalurgicznej. To z kolei oznaczało, że w krótkim czasie pojawił się problem sprzedaży węgla. Po wielu latach pogoni za wzrostem wydobycia węgla nastąpił gwałtowny odwrót, co pokazało brak jasności w koncepcji rozwoju przemysłu węglowego.

Po 1968 roku załamanie się czechosłowackiej reformy gospodarczej i ponowne naciski ze strony Związku Radzieckiego sprawiły, że Ostrawsko-Karwiński Okręg Przemysłowy powrócił na ścieżkę rosnących dostaw węgla, co przyniosło nowe problemy. W związku z tym opracowano nową koncepcję długofalowego rozwoju tego dystryktu, opartą na idei maksymalizacji produkcji. Koncepcja wykazała, że kopalnia jest w stanie dostarczyć maksymalnie 23,5-24 mln ton węgla w krótkim okresie czasu i przy wykorzystaniu wszystkich dostępnych możliwości inwestycyjnych i technicznych. W kolejnych latach prowadzono jednak wydobycie przekraczające to maksimum, co było możliwe jedynie poprzez niekorzystne ekonomicznie i improwizowane interwencje. Ponadto w niektórych kopalniach zaczęły występować niekorzystne zjawiska, które ograniczyły lub uniemożliwiły dalsze wydobycie. W połowie lat 70. jedna trzecia produkcji kopalni pochodziła już z pokładów zagrożonych wstrząsami górniczymi i podatnych na pęknięcia skał lub dostawanie się do nich gazu.

W połowie lat 70. XX wieku okręg ostrawsko-karwiński znajdował się w sprzecznej sytuacji. Z jednej strony nadal realizowała zadania wyznaczone przez gospodarkę centralną, z drugiej zaś wielokrotnie przedstawiała analizy wskazujące na długotrwałą nietrwałość tej sytuacji. Dalszy wzrost produkcji był nierealistyczny w świetle możliwości produkcyjnych. Rozwój wydarzeń w drugiej połowie lat 70. pokazał, że Ostrawsko-Karwiński Okręg Przemysłowy nieuchronnie osiągnął kres swoich możliwości. Pogarszające się warunki geologiczne odzwierciedlały się w nieuniknionym i stopniowym zmniejszaniu się wydobycia w kamieniołomie. Mimo to okręg osiągnął imponujące wyniki, a roczna produkcja regularnie przekraczała 24 mln ton. Jego rola w gospodarce czechosłowackiej była nadal nadzwyczajna.

Lata 80. w Ostrawsko-Karwińskim Okręgu Przemysłowym były już naznaczone nieodwracalną stagnacją. We wszystkich sporządzonych prognozach opisywano konieczność zmniejszenia zapotrzebowania na wydobycie. Charakterystyczną cechą pierwszej połowy lat 80. był stały spadek produkcji rocznej. W 1985 r. produkcja nie osiągnęła nawet 23 milionów ton, co przy obiektywnym stanie okręgu i tak byłoby znacznie powyżej rzeczywistych możliwości. Wiele starych kopalń eksploatowało jedynie starzejące się rezerwy, a rozwój nowych mocy wydobywczych pozostawał poza zasięgiem wzroku. Całe lata 80. stały się więc okresem ciągłego poszukiwania koncepcji rozwoju, która pozwoliłaby na ustabilizowanie pracy kopalni.

Gwałtownie rozwijające się górnictwo, rozwój przemysłu ciężkiego i masowego budownictwa spowodowały szybkie i dramatyczne zmiany w krajobrazie i ogólnym stanie środowiska. Ze względu na niespotykaną dotąd intensywność wykorzystania potencjału gospodarczego tego obszaru, tempo zmian było znacznie bardziej dynamiczne niż w poprzednich dekadach.
Hałda stali w Nowej Hucie Klementa Gottwalda w 1970 r.0. R. Janda.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Widok na Nową Hutę Klementa Gottwalda w 1972 r.. V. Reichman.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Widok na zakład w Ostrawie-Privozie z hałdy kopalni Šverma w 1966 r. R. Janda.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


3.9 Utracona tożsamość obszaru osadniczego w XX wieku

Burzliwe wydarzenia XX wieku naznaczyły krajobraz Śląska na wiele sposobów. Nie była to tylko zmiana sposobu uprawy, która trwale naznaczyła charakter pól, łąk i lasów. Wydarzenia ostatniego stulecia miały również znaczący wpływ na osadnictwo Śląska - zniknęło kilkadziesiąt wsi, a charakter wielu z nich uległ zasadniczej zmianie. Ogółem na Morawach i Śląsku w latach 1945-1989 zniknęło ponad 70 miast, wsi i osad. Z punktu widzenia osadnictwa, największy wpływ na krajobraz osadniczy w XX wieku miała II wojna światowa i jej następstwa, a następnie działalność gospodarcza społeczeństwa (w badanym regionie głównie górnictwo i budowa wodociągów).
K onsekwencje II wojny światowej najbardziej odczuwalne były na obszarze zachodniego Śląska. W ciągu drugiej połowy XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku wiele z tutejszych wsi, które pozostawały na uboczu impulsów modernizacyjnych, popadło w permanentny regres i stopniowe obiektów hydrotechniczznych. W monitorowanym regionie miało to miejsce w przypadku zbiornika Kružberk (zalane zostały wsie Kerhartice, Medlice i Lesy), zapory Žermanice (zalane zostały wsie Górne i Dolne Soběšovice oraz Dolne Domaslavice) oraz zapory Těrlicka (zalane zostały wsie Górne i Dolne Těrlicko), Šance (zalana część wsi Staré Hamry i kilka samotnych miejsc w dolinie Ostravicy) i Slezská Harta (zalane wsie Karlovec, większa część miejscowości Nová Pláň i dolne części Leskovca nad Moravicí, Roudno i Razová). Obecnie, na podstawie decyzji rządu z 2008 roku, przygotowywana jest budowa zapory przeciwpowodziowej Nové Heřminovy w górnym biegu rzeki Opawy, która ma zalać dolną część miejscowości o tej samej nazwie. Kamenná, centrum wymarłej osady z kaplicą św. Józefa wyludnienie. Istotny punkt zwrotny dla tego regionu nastąpił po II wojnie światowej, gdyż był to obszar zamieszkany w większości przez ludność niemiecką. Wysiedlenie Niemców, które stanowiło największy transfer ludności w nowoczesnej historii Czech, spowodowało dramatyczny spadek liczby ludności. Śląsk Zachodni boryka się z nim do dziś - na przykład na początku XXI wieku w powiecie jesenickim mieszkało już tylko 57 % ludności w porównaniu z 1930 rokiem. Ogólnie rzecz biorąc, ośrodki administracyjne oraz większe, rozwinięte gospodarczo i dobrze położone wsie były bardziej atrakcyjne dla nowych osadników. Z drugiej strony, wyjazd ludności niemieckiej miał fatalne skutki dla osad słabo dostępnych komunikacyjnie i zacofanych gospodarczo. Z reguły wsie te nigdy nie zostały odpowiednio zaludnione, a ich liczba mieszkańców często drastycznie spadała (np. Vojtovice, Buková, Salisov, Terezín). Najmniejsze i najmniej ważne gospodarczo wsie i osady mogły zniknąć całkowicie wkrótce po wysiedleniu pierwotnych mieszkańców. W Jesionikach były to przeważnie miejscowości założone później, przeważnie w XVII i XVIII wieku, albo na wyżej położonych terenach (np. Hraničky, Hraničná, Hřibová, Kamenné) albo w wyniku parcelacji dużych majątków w XVIII wieku (np. Johanka, Pavlínka, Gotardovice).

Region Krnova, Bruntala i Osoblahy również bardzo ucierpiał po II wojnie światowej. Ten ostatni obszar mocno ucierpiał w końcowych walkach II wojny światowej, Osoblaha zakończyła się całkowitą dewastacją (zniszczeniu uległo 90% domów w mieście), a w latach 50. XX w. został przebudowany z nijaką zabudową. Gmina, która w 1930 r. liczyła ponad 2200 mieszkańców, w 1947 r. zamieszkiwało już tylko 421 osób, a w 1960 r. utraciła prawa miejskie. Obecnie liczy około 1100 mieszkańców i jest centrum mikroregionu Osoblažsko. Zniknęły też niektóre małe wioski w pobliżu granicy państwowej (np. Studnice, Pelhřimovy).

W drugiej połowie XX wieku na strukturę osadniczą krajobrazu śląskiego wpłynęła również działalność gospodarcza człowieka. Najbardziej widoczne były one w związku z działalnością górniczą i budową dużych obiektów wodnych. Najbardziej oczywistym przykładem zniknięcia osady z powodu działalności górniczej jest los starej Karwiny. Miasto przemysłowe, które w 1930 r. liczyło ponad 22 000 mieszkańców, wkrótce zaczęło ponosić szkody górnicze. W latach 50-tych XX wieku, kiedy górnictwo węglowe było priorytetem, stara Karwina została podkopana, łącznie z reprezentacyjnym zamkiem Larisch-Mönnich w Karwinie-Solcu. Piotra z Alkantary, który w wyniku podkopu został lekko przechylony, została zniszczona, podobnie jak dawna wieś Darkov (z wyjątkiem łaźni jodobromowej) oraz większość pierwotnych zabudowań wsi Louky nad Olzą.










Kamenná, centrum wymarłej osady z kaplicą św. Józefa. SOkA Jeseník.

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


W drugiej połowie XX wieku zniknęły wsie, które stanęły na drodze do budowy obiektów hydrotechniczznych. W monitorowanym regionie miało to miejsce w przypadku zbiornika Kružberk (zalane zostały wsie Kerhartice, Medlice i Lesy), zapory Žermanice (zalane zostały wsie Górne i Dolne Soběšovice oraz Dolne Domaslavice) oraz zapory Těrlicka (zalane zostały wsie Górne i Dolne Těrlicko), Šance (zalana część wsi Staré Hamry i kilka samotnych miejsc w dolinie Ostravicy) i Slezská Harta (zalane wsie Karlovec, większa część miejscowości Nová Pláň i dolne części Leskovca nad Moravicí, Roudno i Razová). Obecnie, na podstawie decyzji rządu z 2008 roku, przygotowywana jest budowa zapory przeciwpowodziowej Nové Heřminovy w górnym biegu rzeki Opawy, która ma zalać dolną część miejscowości o tej samej nazwie.

3.10 Śląska wieś

Definicje obszarów wiejskich mogą się różnić, ale za najwłaściwszą można uznać definicję socjologiczną obszarów wiejskich: Obszar zamieszkany poza obszarami miejskimi, który tradycyjnie charakteryzuje się nastawieniem na rolnictwo i mniejszą gęstością zaludnienia, ale także innym sposobem życia, ściślej związanym z naturą, oraz inną strukturą społeczną w porównaniu z miastem. Typową wiejską jednostką osadniczą jest wieś (te dwa pojęcia są w wielu aspektach synonimami). Z socjologicznego punktu widzenia wieś charakteryzuje się przede wszystkim specyficznym typem społeczeństwa, tzw. społecznością wiejską, którą w odróżnieniu od społeczności miejskiej określa się zazwyczaj następującymi cechami: 1. wyższym stopniem współzależności społecznej; 2. mniejszym zróżnicowaniem szans zawodowych; 3. mniejszym zróżnicowaniem społecznym, a także węższą przestrzenią ruchliwości społecznej; 4. silniejszym związkiem z tradycją i słabszą skłonnością do zmian społecznych; 5. silniejszym zdeterminowaniem przez środowisko naturalne.
Z a cechę charakterystyczną wsi uważano niegdyś pewną izolację kulturową związaną z niższym poziomem cywilizacyjnym (zob. obraz krajana w literaturze pięknej, pejoratywne określenie "wieśniak" itp.).

Wieś została zdefiniowana przez czołowego czeskiego historyka Františka Kutnara jako jednostka osadnicza, w której podstawową i pierwotną funkcją była produkcja rolna. Mimo rozwoju pozarolniczej produkcji rzemieślniczej na wsi, działalność rolnicza pozostała do XX wieku podstawowym atrybutem ludności wiejskiej, który przyniósł ze sobą nie tylko specyficzną strukturę społeczną, ale także charakterystyczną wiejską mentalność (tradycjonalizm charakterystyczny dla wsi, związek mieszkańców wsi z pracą rolniczą i przyrodą, odrzucenie lub podejrzliwość wobec środowiska miejskiego i wyższych warstw społecznych).

Niezależnie od tego, jak dychotomicznie definiuje się pojęcie wsi w odniesieniu do miasta, oddzielenie wsi od miasta jest tak naprawdę tylko hipotetyczne. Mimo, że miasta wiejskie miały status miejski, pełniły podstawowe funkcje miejskie (ośrodki administracyjne i targowe, siedziby szkolnictwa wyższego niż jedynie podstawowe, siedziby większych parafii lub dekanatów itp.), a ich mieszkańcy (mieszczanie) mogli określać się w stosunku do ludności wiejskiej, to jednak pozostawały silnie powiązane funkcjonalnie ze swoim rolniczym otoczeniem i rolnictwo nadal miało kluczowe znaczenie w funkcjonowaniu tych miast. Miasta wiejskie mogą być zatem słusznie postrzegane jako integralna część krajobrazu wiejskiego.

Wyraźna linia podziału między miastem a wsią praktycznie nie istnieje i istnieć nie może. Z pewnościąstatus prawny lub liczba mieszkańców nie jest decydująca - nieliczne miejscowości o statusie miast były i są mniejsze od większych wsi (np. Janov, powiat Bruntál, Andělská Hora, Žulová) i nie miały większego znaczenia gospodarczego. Z kolei w dobie industrializacji mamy do czynienia ze zjawiskiem bardzo ludnych wsi przemysłowych, które przez długi czas istniały bez statusu miejskiego. Wiele takich miejscowości można znaleźć w zagłębiu ostrawsko-karwińskim (np. Slezská Ostrava, Vítkovice, Mariánské Hory). Były też wsie, w których większość lub przynajmniej znaczna część ludności nadal utrzymywała się głównie z rolnictwa, ale odległość zaledwie kilku kilometrów od centrum przemysłowego pozwalała części ludności na pracę w sektorze wtórnym lub w górnictwie.

Linia przejściowa między środowiskiem wiejskim a miejskim może być w przybliżeniu wyznaczona przez strukturę społeczno-zawodową ludności i koncentrację instytucji (państwowych, religijnych i innych instytucji publicznych). Uważamy, że zamiast między wsią a miastem, wyimaginowana granica - oddzielająca środowisko w przeważającej mierze wiejskie od w przeważającej mierze miejskiego - przebiega między miastami trzeciego i drugiego rzędu, gdzie pierwszy rząd składał się tylko z najważniejszych miast na ziemiach czeskich. Ta linia przejściowa znajduje się mniej więcej pomiędzy poziomem osad powiatu politycznego a poziomem osad powiatu sądowego (na Śląsku np. tych, które były jeszcze bardzo blisko wsi i stanowiły jej integralną część).

Podstawowy charakter krajobrazu wiejskiego jest zatem związany z działalnością rolniczą. Głównym czynnikiem decydującym o charakterze rolnictwa na Śląsku są warunki naturalne. Są one bardzo zróżnicowane w badanym regionie, jak wykazaliśmy w poprzednich rozdziałach. Krajobraz Śląska charakteryzuje się wykorzystaniem w przeważającej mierze mniej żyznych gleb (ponad połowę powierzchni Śląska stanowią wzgórza, jedną piątą pogórza o wysokości 500-750 m n.p.m., a jedną dziesiątą obszary górskie o wysokości powyżej 750 m n.p.m.). Tylko 14 % powierzchni zajmowały żyzne niziny. Znajdują się one głównie w rejonie Jawornika, Osoblažska i Opawy. Były to również jedyne obszary, które dopuszczały prawdziwie intensywne użytkowanie rolnicze.

Krajobraz Śląska przybiera więc różne formy, a na terenach o mniejszej intensywności użytkowania rolniczego do dziś zachowały się godne uwagi pozostałości działalności człowieka. Uderzająca jest na przykład zachowana historyczna struktura krajobrazu w postaci pasów niwowych. Te struktury są szczególnie dobrze zachowane na przykład w Holčovicach, ale także w innych miejscowościach.

Do charakterystycznych elementów struktury krajobrazu dawnych obszarów rolniczych Śląska Czeskiego należą wały rolnicze, zwałowiska rolnicze i tarasy rolnicze. Te formy rzeźby antropogenicznej powstały w wyniku działalności rolniczej człowieka, celowo lub spontanicznie, w celu zwiększenia walorów produkcyjnych krajobrazu. Jednocześnie budowano je zazwyczaj tak, aby zajmowały jak najmniej gruntów rolnych, dlatego powstawały głównie na miedzach i terenach jałowych. Tylko tam, gdzie było dużo kamienia, kopce agrarne budowano nawet w środku działek. Kamień zbierany z pól służył również do budowy innych elementów krajobrazu (kamienne mury oporowe i kamienne nasypy dróg polnych, obrzeża pól ornych, wjazdy do działek, drenaż podpowierzchniowy, kamienne stajnie itp.) Ze względu na swój kamienisty skład, kształty te stanowią specyficzne siedlisko w krajobrazie dla zbiorowisk roślinnych i zwierzęcych. Roślinność tych form agrarnych jest ostatnio intensywnie badana, zwłaszcza w Jesenikach i innych obszarach, gdzie intensywność działalności rolniczej zmniejszyła się w drugiej połowie XX wieku i roślinność mogła rozwijać się prawie bez zakłóceń. Rzeźby agrarne współtworzą naturalno-antropogeniczną rzeźbę terenu, zwiększają georóżnorodność, są swoistymi ostojami dla różnorodnych zbiorowisk roślinnych i zwierzęcych oraz mówią nam o środowisku skalnym danego miejsca. Pełnią one funkcję przeciwerozyjną, zwiększają stabilność zboczy, stanowią materialny dowód ludzkiej pracy, a dziś stanowią pewną wartość estetyczną krajobrazu.

Třemešná jako przykład osadnictwa wiejskiego, 2011. I. Kozelek – T. Indruch.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Holčovice - porównanie stanu krajobrazu 1955. ČÚZK.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Holčovice - porównanie stanu krajobrazu 1836. ÚAZK.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Holčovice - porównanie stanu krajobrazu 2018. ČÚZK.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


3.11 Łąki i pastwiska

Łąki występowały pierwotnie tylko na zboczach górskich i grzbietach, w dolinach rzek lub jako formacje stepowe. Dopiero wraz z rozwojem rolnictwa zastąpiły one znaczną część lasów w europejskim krajobrazie. Łąki są zazwyczaj pozbawione roślin drzewiastych, a warstwa zielna jest zdominowana przez trawy lub podobną roślinność. Jest ona usuwana raz lub kilka razy w roku przez koszenie lub, w przypadku pastwisk, przez wypas. Jeśli łąki i pastwiska są pozostawione do naturalnego rozwoju, to poprzez stopniową sukcesję powracają do stanu lasu, dlatego też zwykle uważamy je za zbiorowiska antropogeniczne, czyli stworzone wyłącznie przez człowieka. Łąki i pastwiska mają podstawowe znaczenie w krajobrazie rolniczym: utrzymują jego różnorodność, zwiększają ilość i jakość wody, poprawiają jakość gleby, zatrzymują niepożądane spływy oraz ograniczają erozję wodną i wietrzną.
U żytki zielone stanowią źródło pożywienia dla różnych gatunków zwierząt gospodarskich, które wypasane są swobodnie lub są wykorzystywane jako źródło siana do zimowego dokarmiania. W przeciwieństwie do koszenia, wypas wywiera bardzo selektywny wpływ na roślinność, ponieważ zwierzęta wybierają pewne gatunki roślin, a inne są unikane. Krowa znacznie zakłóca wypasaną roślinność poprzez deptanie i jest najbardziej wymagająca pod względem pożywienia, podczas gdy owca jest mało wymagająca, spożywa wiele gatunków aromatycznych lub kłujących i pasie się z głową blisko ziemi, więc skubie trawę krótko. Koza jest jeszcze bardziej niewymagająca niż owca i może selektywnie wypasać rośliny, które lubi. Inną cechą charakterystyczną kozy jest to, że żywi się roślinami drzewiastymi, które często nawet przedkłada nad trawę, co pomaga zapobiegać zarastaniu łąk zaroślami.

W naszych warunkach łąki i pastwiska są naturalnym środowiskiem występowania największej liczby gatunków roślin, wysoka jest również liczba gatunków owadów i mikroorganizmów glebowych. Wiele gatunków przyjeżdża tu tylko na żer. Do ssaków częściej spotykanych na łąkach należą zając szarak, nornik polny, ryjówka aksamitna i kret. Ptaki reprezentowane są przez ptaki szponiaste (myszołów i pustułka), ptaki śpiewające (skowronek polny, wróbel polny, pokląskwa, gąsiorek, łozówka, trznadel zwyczajny, gawron). W przeszłości licznie występowali tu również przedstawiciele ptaków szponiastych (przepiórka, kuropatwa i bażant), dziś są one rzadko spotykane. Częste koszenie sprzyja gatunkom światłolubnym, mającym zdolność do szybkiego odrastania oraz gatunkom kwitnącym wczesną wiosną, których nasiona dojrzewają przed pierwszym koszeniem.

Podmokłe doliny strumieni, okolice stawów lub płytkie torfowiska były pierwotnie wykorzystywane jako łąki, podczas gdy suchsze zbocza, wylesiona roślinność i obszary nienadające się do orki były wykorzystywane jako pastwiska. Krajobraz wsi podgórskich i górskich był w przeszłości w przeważającej mierze zalesiony, ale lasy były coraz bardziej narażone na wyrąb, a skolonizowane podgórze stopniowo stawało się krajobrazem rolniczym. Konsolidacja gruntów w latach 50. doprowadziła do zniszczenia licznych łąk i pastwisk. Podmokłe łąki i pastwiska zostały osuszone, a w celu zwiększenia wydajności produkcji zastosowano środki chemiczne. W naturalny sposób doprowadziło to do zaniku wielu roślin i zwierząt, a także do utraty terenów podmokłych, a wraz z nimi wielu rzadkich gatunków.

Od pierwszej połowy XVII wieku ziemia wokół wsi w Jesionikach nie wystarczała już do utrzymania coraz większej liczby ludzi i zaczęto wykorzystywać roślinność górskich wzgórz. Wypas i zbieranie siana, tzw. wypas na redlinach, były prawdopodobnie przyczyną rozwoju wielu gatunków roślin. Ostatni raz bydło było pędzone na lasek krótko po II wojnie światowej. Wypędzenie ludności niemieckiej i wynikająca z tego zmiana podejścia do rolnictwa oznaczały zasadnicze zmiany w zwłaszcza na przedgórzu. W związku ze znacznym spadkiem liczby ludności nie było już zapotrzebowania na tak dużą ilość gruntów rolnych, bardziej odległe górskie łąki i pola zostały zalesione świerkiem, a las po czterech wiekach powrócił bliżej wsi. Jeszcze dziś, w lasach z dala od wsi, po stosach kamieni można wyraźnie rozpoznać pierwotne pola, z których co roku usuwano kamienie.

Ostatnio przywrócono wypas w Parku Narodowym Pradziad i w innych miejscach. Głównym celem jest przywrócenie bogatych gatunkowo górskich użytków zielonych, które w przeszłości były wypasane lub koszone przez setki lat, zanim po II wojnie światowej zaprzestano działalności rolniczej. Na terenie Pradziada można obecnie zobaczyć szkockie bydło górskie i konie huculskie, a na niektóre tereny powracają owce. Po ponad siedemdziesięciu latach przywrócono wypas także na terenie dzisiejszej Ovčárny. Podobna tendencja występuje również w Beskidach.
Pastwiska górskie na Rejvíz, 2013. L. Jarošová.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Część katastralnego terytorium Karwiny-Doly na mapie Stabilnego katastru. ÚAZK.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Od początku lat 90-tych XX wieku wzrasta wykorzystanie użytków zielonych jako źródła biomasy do celów energetycznych i biotechnologicznych. Ze względu na zmiany w użytkowaniu gruntów rolnych, gdzie ekstensywne koszenie łąk jest często nieopłacalne, oraz ogólną eutrofizację środowiska, która sprzyja rozwojowi konkurencyjnych gatunków roślin, wiele zbiorowisk łąkowych należy do siedlisk zagrożonych lub silnie zagrożonych.

3.12 Ogrody i sady

Ogrody wiejskie, w których drzewa owocowe zawsze zajmowały ważne miejsce, odgrywały istotną rolę w zaopatrzeniu gospodarstw domowych. Obszary wysadzan owocowymi drzewami były i są bardzo różnorodne, w różnym wieku i o różnych formach. Obecnie jednak drzewo owocowe staje się gatunkiem zagrożonym z powodu odchodzenia od rolnictwa na własne potrzeby i tendencji do zakładania ogrodów wypoczynkowych. Sterylna zieleń w postaci ozdobnych, wiecznie zielonych drzew iglastych (zerwa, cyprysy, topiary itp.) nigdy nie spełnią tej samej funkcji, co korona drzew owocowych.
S ady to plantacje drzew owocowych ułożonych w regularne formacje, zwykle w rzędach. Sady często sąsiadują z zabudowaniami gospodarczymi i graniczą z drogą gruntową, czasami znajdują się poza terenem zabudowanym, na skraju wsi lub na otwartym terenie wiejskim. Sady intensywne można rozpoznać po niższym pokroju pni (krzewy, niższe smukłe wrzeciona), wysokim poziomie prowadzenia i częstszym stosowaniu ochrony chemicznej. Rozległe sady są zwykle uprawiane w formach wysokopiennych, są porośnięte trawą lub pomiędzy nimi rosną rośliny rolnicze i krzewy, wtedy określa się je również mianem sadów polowych. Sady rolnicze charakteryzują się tym, że są w całości trawiaste, ponieważ są wykorzystywane nie tylko do produkcji owoców, ale także do zbierania paszy lub wypasu zwierząt gospodarskich. Trawa jest zazwyczaj zbierana na siano, a czasami wypasana przez zwierzęta gospodarskie (głównie owce i kozy).

Drzewa owocowe zawsze były nieodłącznym elementem wiejskiego krajobrazu. Bez obecności tradycyjnych ogrodów wiejskich, alei i tych wszystkich grusz na wiejskich placach, orzechów włoskich przy wzgórzach czy jabłoni w ogrodach frontowych, nigdy nie można by przedstawić prawdziwego obrazu dziedzictwa kulturowego i his- torycznego wsi. Drzewa owocowe i ich owoce zawsze miały dla mieszkańców wsi znaczenie symboliczne, pojawiały się w wielu zwyczajach, tradycjach, przesądach i obrzędach. Nic dziwnego - drzewo owocowe to przede wszystkim symbol płodności. Najsłynniejszym z nich jest bożonarodzeniowy zwyczaj krojenia jabłek, który zachował się do dziś. Gwiazda na ściętej jabłoni zapowiada zdrowie w nadchodzącym roku, natomiast krzyż zapowiada chorobę, a nawet śmierć. Inny zwyczaj mówi, że woda z pierwszej kąpieli noworodka wylewana była na drzewo, aby dziecko urosło tak wysokie jak drzewo.

Obecnie obserwujemy trend "odkrywania" oryginalnych odmian i starań o przywrócenie sprawdzonych, ale już prawie wymarłych gatunków drzew owocowych. Jest to szczególnie widoczne na przykład w regionie Jesioników, gdzie odkrycie rodzimych gatunków jest związane z poszukiwaniem tożsamości krajobrazu, który ucierpiał w wyniku wysiedlenia pierwotnej ludności niemieckiej. Na przykład stowarzyszenie obywatelskie Eberesche przyczyniło się do zasadzenia jadalnych jarząbi (Sorbus aucuparia, var. Dulcis moravica). Zostały one wyhodowane na początku XIX wieku w majątku Liechtenstein w Ostružnej i dzięki książęcemu leśniczemu Franzowi Kraetzelowi rozpowszechniły się w drugiej połowie XIX wieku w całej Europie jako drzewo owocowe, które owocuje nawet w górskich i zimnych regionach. Jesienią 2012 roku stowarzyszenie zasadziło aleję 45 jarząbami na granicy wzdłuż drogi lokalnej do Petříkova, dwa drzewa przy kaplicy na tej drodze i trzy kolejne przy kościele. Z owoców, które zawierają dużą ilość witaminy C, produkuje się znakomity kompot, marmoladę, wino, brandy i inne produkty. W tym samym czasie ruch Brontosaurus Jeseníky był zaangażowany w ratowanie pierwotnych, ekologicznie bardzo cennych sadów w nieistniejących już miejscowościach Hřibová (Pilzberg) i Zastávka (Stillstand). W sadach znajdowały się stare drzewa, głównie jabłonie i grusze, takie jak gdański hranáč (czeska odmiana znana co najmniej od XVI wieku), parména zlatá zimní (odmiana znana od średniowiecza), reneta Baumanna, Boiken ogromny, reneta Landsberga, reneta sudecka i grusza Bera boska.

Z tematem ogrodów i sadów wiąże się zjawisko ogrodnictwa. Rozwój przemysłu spowodował, że ludzie opuszczali wieś i przenosili się do miast. Warunki mieszkaniowe i socjalne były często nie do zniesienia dla mieszkańców wsi, a potrzeba posiadania ogrodu rosła. Podczas gdy duże ogrodnictwo powstawało na obrzeżach większych miast, robotnicy zakładali małe i ogródki działkowe. W czasie I wojny światowej ogródki działkowe pełniły funkcję zabezpieczenia socjalnego dla biedniejszych rodzin. Zadaniem ogrodów było przede wszystkim uzupełnienie dochodów rodziny poprzez uprawę własnych owoców i warzyw lub zasilenie budżetu rodziny poprzez sprzedaż produktów. Rekreacyjna strona ogrodnictwa była wtedy nieobecna. W okresie powojennym na pierwszy plan wysunął się aspekt społeczny, a funkcje ogródków przekształciły się w społeczno-polityczne. Wielki rozwój kolonii nastąpił w latach 70. Po 1989 r. nastąpiła ogólna zmiana stosunków własnościowych i w wielu miejscach kolonie ogrodowe były zagrożone likwidacją w wyniku zwrotu gruntów pierwotnym właścicielom. Większość terenów pod kolonie ogrodowe została zachowana. Począwszy od lat 90-tych zaczęto również zwracać uwagę na znaczenie ekologiczne działek, które stały się pełnoprawną częścią zieleni osiedlowej.


Sylwetka starego drzewa owocowego, Jerlochovice. L. Jarošová.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Sady obszar Lazy, 1947. ČÚZK.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Sady obszar Lazy, 1971. ČÚZK.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Sady obszar Lazy, 2018. ČÚZK.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..




3.13 Krajobraz leśny

Las jest bardzo złożonym ekosystemem składającym się z roślin i zwierząt. Jest on oparty na gatunkach drzew. Za las uważa się obszar, na którym rosną gatunki drzew osiągające wysokość co najmniej pięciu metrów i osiągające co najmniej 25 % pokrycia powierzchni przez korony drzew. Na terenie Śląska Czeskiego lasy są stosunkowo nierównomiernie reprezentowane, co wynika z geograficznej nierówności terenu. Z mniej zalesionymi częściami Niziny Śląskiej kontrastują kompleksy leśne w części Wysokiego (Hrubého) i Niskiego Jesionika oraz w Beskidzie Morawsko-Śląskim. O rozwoju lasów decydowały warunki klimatyczne i glebowe, wpływy kolonizatorów, rozwój przemysłu i rolnictwa, warunki własnościowe, a w późniejszych czasach planowa gospodarka leśna.
W iększość obszaru była w przeszłości zdominowana przez drzewostany mieszane z różnymi proporcjami buka i jodły. W wyższych partiach górskich (Jesioniki i Beskidy) w drzewostanach był również większy udział jodły i świerka. Duża część obszaru charakteryzowała się obecnością lasów dębowych i bukowych na stanowiskach środkowych. Zagęszczenie buku wzrastało wraz z zwiększającą się wysokością nad poziomem morza, a na większych wysokościach przeważały lasy bukowe. Na nizinach występpowały lasy łęgowe, na które wpływ miała powódź.

W regionie Niskiego Jesionika pod względem gradacji roślinności przeważają lasy bukowe, a następnie bukowe i dębowe. Pierwotnymi gatunkami drzew na całym obszarze były buk i jodła pospolita. Drzewostany mieszane zostały jednak wyparte przez świerk i tylko w nielicznych przypadkach można dziś znaleźć pozostałości pierwotnego składu (np. w okolicach Hradca nad Morawicą).

Lasy są decydującym elementem przyrody i krajobrazu Wysokiego Jesionika. Obecne drzewostany w wyniku wieloletniej gospodarki leśnej zostały znacznie zmienione w stosunku do lasów pierwotnych, a fragmenty, w których obecny skład drzewostanów odpowiada składowi pierwotnemu zachowały się tylko wyspowo, zwłaszcza na skrajnych i niedostępnych siedliskach. Lasy tworzą duży, ciągły kompleks na prawie całym Obszarze Chronionego Krajobrazu Jesioniki. Przekształcenie pierwotnych lasów mieszanych zdominowanych przez świerki w dzisiejsze jednorodne górskie lasy świerkowe było spowodowane nie tylko działalnością człowieka, ale także tzw. małą epoką lodowcową między XIV a XIX wiekiem - chłodniejszy klimat odpowiadał świerkom. W wyniku surowych warunków klimatycznych rozwinął się typowy świerk górski z wąską koroną rozgałęziającą się aż do ziemi i skierowanymi w dół gałęziami w kształcie litery S. Pozostałości pierwotnych górskich drzewostanów świerkowych znajdują się w Parku Narodowym Pradziad. Tzw. Las Lichtensteinski, założony w 1904 roku przez księcia Jana II Lichtensteina na terenie dzisiejszego rezerwatu przyrody Šerák-Keprník, był pierwszym rezerwatem w Jesionikach i najstarszym obszarem chronionym na Morawach i Śląsku.

Na Podbeskidskiej Wysoczynie całkowicie dominuje las dębowo-bukowy, w nieco mniejszym stopniu występuje las bukowy. W pierwotnych drzewostanach naturalnych dominowały drzewostany bukowo-dębowe z domieszką jodły i innych drzew liściastych. W części północnej obficie występowały grądy (lasy dębowo-grabowe), dąbrowy wiązowe, a w lasach łęgowych jesiony. Struktura drzew liściastych jest bardzo zróżnicowana. Las jest bardzo nierównomiernie rozmieszczony i w większości rozdrobniony na małe kompleksy leśne lub pojedyncze zagajniki. Najlepiej zachowane fragmenty stadium roślinności bukowej są chronione w rezerwacie przyrody Palkovické hůrky, między Kozlovicami a Dolním Sklenovem.

Las bukowy w pobliżu Supíkovic, 2004 r. L. Jarošová.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Najbardziej rozpowszechnionym lasem w Beskidzie Morawsko-Śląskim był las jodłowo-bukowy, a na wyższych wysokościach las świerkowo-bukowy. Pierwotne naturalne. Drzewostany stanowiły lasy jodłowo-bukowe z domieszką klonu, dębu, jesionu i wiązu. Świerk występował marginalnie. Lesistość na tym obszarze jest bardzo wysoka, a struktura gatunkowa jest niewłaściwie przesunięta na korzyść świerka, przy czym buk jest drugim co do częstości występowania gatunkiem drzew. Oryginalna jodła jest obecnie reprezentowana w minimalnym stopniu. Najlepiej zachowany drzewostan jodłowo-bukowy na tym obszarze jest chroniony w ramach NPR Mionší, natomiast unikalna pozostałość naturalnych drzewostanów typu górskiego jest chroniona w ramach NPR Kněhyně - Čertův mlýn.

Co zaskakujące, naturalne lasy na Wysoczyznie Opawskiej zachowały się dość długo, zwłaszcza w regionie Opawy. W przeszłości przeważały tu lasy dębowo-bukowe z domieszką lipy, grabu i klonu, a w przejściu na wyższe wysokości lasy bukowe. Na tym terenie występowała również tzw. sosna heraldyczna, którą do dziś można znaleźć w drzewostanach mieszanych między Cvilínem a Opawą, ale wiele jej drzewostanów zostało przekształconych w świerkiowe. Lesistość na tym obszarze jest stosunkowo niska, z przewagą lasów dębowych i bukowych. Tylko w nielicznych miejscach zachowała się naturalna roślinność. Najlepiej zachowany las dębowo-bukowy jest chroniony w rezerwacie przyrody Černý les koło Šilheřovic.

3.14 Krajobrazy leśne

Las od zawsze służył człowiekowi jako źródło pożywienia, materiał do budowy domów i wytwarzania narzędzi, schronienie przed wrogami, wypas zwierząt gospodarskich. Od samego początku istnieje wzajemne oddziaływanie - człowiek wpływa na las poprzez swoje działania, a las wpływa na działania człowieka poprzez swoją obecność. Celem dzisiejszego podejścia do lasów jest zrównoważone gospodarowanie tym źródłem czystego ekologicznie, odnawialnego surowca, zachowanie i zwiększanie różnorodności biologicznej ekosystemów leśnych, stosowanie przyjaznych przyrodzie metod gospodarowania oraz dbałość o zdrowie lasów, tak aby spełniały one nie tylko funkcję gospodarczą, ale również ekologiczną i rekreacyjną.
D opóki ludzie żyli głównie ze zbierania jagód i polowania na zwierzynę, las mógł rozwijać się prawie bez zakłóceń. Wraz ze stopniowym przechodzeniem na pasterstwo i rolnictwo, człowiek ingerował już w krajobraz w bardziej znaczący sposób. Lasy wokół ludzkich osad pełniły rolę rezerwuaru gruntów rolnych, wysokie było również zużycie drewna użytkowego i opałowego. Mimo to powierzchnia ówczesnych lasów nie ulegała większym zmianom w czasie. Jednakże stary obszar osadniczy był coraz bardziej zasiedlany, a zużycie drewna stopniowo wzrastało.

Między XIII i XIV wiekiem Jesioniki przeszły wiele znaczących zmian. W tym czasie Jesioniki były celowo kolonizowane przez ludność niemiecką w związku z poszukiwaniem i wydobywaniem złota, srebra, miedzi i innych metali (tzw. Wielka Kolonizacja). Stopniowo górnictwo zaczęło koncentrować się również na złożach rud żelaza. Wraz z rozwojem górnictwa, w dolinach rzek powstawały hamernie i huty, które pochłaniały ogromne ilości drewna, dlatego też rozpoczęło się wylesianie stoków górskich na większych wysokościach.

Z drugiej strony Beskidy do końca średniowiecza były praktycznie lasem granicznym na granicy z Górnymi Węgrami (Horní Uhry). Do XIV wieku w Beskidach zamieszkiwane było tylko przedgórze gór, zmianę przyniosło przybywanie kolonistów wołoskich (valašských) od końca XV wieku. Dzięki tzw. ‘salašnickéj’, czyli wysokogórskiej hodowli owiec i kóz wykorzystywali oni również gospodarczo wysokie partie gór. Wycinano lasy, aby stworzyć więcej pastwisk, tworząc w ten sposób tzw. pastwiska i gaje klonowe. Wylesianie odbywało się głównie na grzbietach gór, gdzie jednak późniejsze ponowne zalesianie było blokowane przez surowy klimat i wypas. Wtórne zasiedlanie Beskidów miało miejsce od XVI wieku w formie tzw. kolonizacji pasowej i oznaczało zasadniczą zmianę pierwotnych siedlisk - wycinano i karczowano lasy, aby stworzyć nowe tereny rolnicze. Kolejna istotna zmiana w krajobrazie nastąpiła w połowie XIX wieku, kiedy to wraz z rozwojem pogórza wzrosło zużycie drewna i węgla drzewnego. W celu osiągnięcia większych zysków, właściciele majątków stopniowo wprowadzali planowe leśnictwo na wzór niemiecki, stopniowo wypierając tutejszych pasterzy (tzw. pasekáři) z gór i zalesiając tereny świerkiem.

Do czynności, które przyczyniły się do pogorszenia stanu lasów, należały: wyrób węgla drzewnego, pozyskiwanie żywicy, zbiór zbóż letnich, wypas bydła w lasach itp. Prawdziwe zniszczenie lasów przyniósł rozwój górnictwa i przeróbki rud, a nieco później rozwój hutnictwa szkła. Najbardziej ucierpiały lasy w pobliżu cieków wodnych, które umożliwiały spławianie drewna. W wielu miejscach zanikł naturalny łagodzący wpływ buka, jaworu i żurawi, a skład gatunkowy ówczesnych lasów został uszczuplony o jodłę, która wzmacniała lasy świerkowe. W wyniku intensywnej eksploatacji lasy zostały w XVII wieku znacznie przetrzebione, a ich resztki znajdowały się w bardzo złym stanie.

Ogromne zużycie drewna, wyniszczone lasy i obawa, że z powodu niedostatecznej ilości drewna zagrożona będzie cała gospodarka, doprowadziły do wydania patentu cesarskiego, który miał ujednolicić zasady gospodarki leśnej i zapewnić dostateczną ilość drewna na przyszłość. Terezjańskie zarządzenie leśne (dla Śląska, 1756) nakładało na właścicieli lasów szereg obowiązków i ograniczeń w interesie ochrony lasów i zrównoważonego pozyskiwania drewna (obowiązek ponownego zalesiania obszarów objętych wycinkami, zakaz pozyskiwania żywicy ze zdrowych drzew, zakaz wywozu drewna do krajów trzecich, obowiązek odpowiedniego przeszkolenia leśników itp.) Niedobór drewna w drugiej połowie XVIII wieku doprowadził również do rewolucyjnych zmian w składzie gatunkowym naszych lasów. Lasy liściaste zostały zastąpione przez niezmieszane drzewostany sosnowe i świerkowe, świerk rósł bardzo dobrze, a drewno wysokiej jakości było dostępne w stosunkowo krótkim czasie.

Tartak w Hamrovej, 1912 r. SOkA Jeseník.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Wraz z nadejściem rewolucji przemysłowej drewno zaczęło być stopniowo zastępowane węglem, który w zasadzie był ratunkiem dla lasów. Niemniej jednak w ciągu XIX wieku i w pierwszej połowie XX wieku obserwujemy dalszy spadek lesistości, szczególnie na terenach rolniczych i w centrach industrializacji. W odpowiedzi na duży popyt na drewno zaczęto nie tylko wycinać lasy, ale także zaczęto zwracać uwagę na problem uszkodzeń drzew iglastych, w szczególności przez spaliny przemysłowe. Pod względem składu gatunkowego najbardziej zagrożone były drzewostany jodłowe, które w ostatniej trzeciej dekadzie XIX wieku wymierały w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim. Zmniejszanie się powierzchni leśnej związane było również z rozwojem przemysłu wydobywczego i nasilającym się procesem urbanizacji, a zwłaszcza z przekształcaniem jej w grunty orne, na które istniał coraz większy głód. W konsekwencji, około połowy XX wieku, udział lasów w krajobrazie Śląska spadł do historycznie niskiego poziomu. Tendencja ta zaczęła się odwracać dopiero w ostatniej trzeciej części XX wieku (rekultywacja krajobrazu, załamanie się socjalistycznego planowania w rolnictwie).

Celem gospodarki leśnej w XVIII i XIX wieku było szybkie pozyskanie wysokiej jakości surowca budowlanego, a do tego celu najbardziej nadawały się drzewostany świerkowe. Przekształcanie rodzimych drzewostanów liściastych i mieszanych w monokultury świerkowe lub sosnowe trwało do XX wieku. Począwszy od lat 70-tych XX wieku dominowało dążenie do mechanizacji gospodarki leśnej poprzez wprowadzenie dużych maszyn leśnych, co doprowadziło do preferowania drewna liściastego i dalszego wzrostu udziału drzew iglastych.

Nowoczesna gospodarka leśna opiera się nie tylko na własności, ale także na zapotrzebowaniu społecznym. Leśnicy od dawna starają się zbliżyć skład drzewostanu do pierwotnego składu, faworyzując przy sadzeniu gatunki liściaste i dążąc do prowadzenia przyjaznej dla przyrody gospodarki leśnej. Zmieniły się również wymagania społeczeństwa w stosunku do lasów i coraz częściej żąda się, aby lasy pozostały jak najlepiej zachowaną częścią naszej przyrody i zapewniały nie tylko korzyści ekonomiczne, ale również rekreację i wypoczynek.

3.15 Lasy w niebezpieczeństwie

Przekształcenie pierwotnych lasów mieszanych w monokultury świerkowe doprowadziło do znacznego osłabienia naturalnej funkcji lasu i do dziś ma wpływ na stan naszych lasów. Wiatr, mróz, śnieg i zwierzyna leśna wyrządzają duże szkody w osłabionych drzewostanach. W okresach słabych opadów występują duże szkody w lesie wyrządzane przez owady-szkodniki. Znacząca degradacja lasów, zwłaszcza w Beskidach, nastąpiła w latach 70. i 80. ubiegłego wieku na skutek imisji i związanego z nią długotrwałego zakwaszenia i degradacji wartości odżywczej gleb leśnych.
K lęski żywiołowe w lasach nie są zjawiskiem rzadkim, zdarzały się również w lasach naturalnych, nie podlegających wpływom. Miały one jednak niewielkie rozmiary i nie trwały długo; klęska była zwykle tłumiona przez nadmierny rozwój pasożytów z podrodziny kornikowatych. Podczas gdy w naturalnych drzewostanach świerki i buki, młody las i dojrzały las występują naprzemiennie (tzw. dynamika powierzchniowa), w świerczynach w tym samym wieku sytuacja jest inna: stary las w tym samym wieku zmienia się w młody las w wyniku wielkopowierzchniowego załamania. Obecnie za przyczynę tak dużego upadku uważa się kornika drukarza. Z ekonomicznego punktu widzenia sytuacja ta jest postrzegana i przedstawiana jako katastrofa, ale dla odnawiania lasu, szczególnie w lasach górskich, jest to tylko jedna z faz rozwoju i może być raczej korzystna.

Najnowsze badania nad dynamiką lasów górskich pokazują, że ich zanikanie zachodzi w sposób naturalny na większych obszarach. Głównymi przyczynami naturalnego rozkładu środkowoeuropejskich górskich lasów świerkowych są wiatrołomy i następujące po nich ataki owadów pasożytujących na korze (głównie korników, a zwłaszcza kornika świerkowego). Wiek drzewostanów również odgrywa ważną rolę; starsze lasy są bardziej niż młodsze podatne na wiatr i wynikające z niego zakłócenia powodowane przez owady. Likofity, wraz z innymi gatunkami owadów, są częścią naturalnego lasu górskiego i biorą udział w regeneracji lasu. Najchętniej atakują kłody, drewno z wycinki lub stare, obumierające drzewa. Po wiatrołomach lub osłabieniu drzewostanów przez niesprzyjające warunki, może dojść do szybkiego namnażania się pasożytów. Jeśli ich liczba przekroczy pewien próg, atakują również zdrowe drzewa, powodując śmiertelność lasów na dużych obszarach.

Osłabienie drzew może być spowodowane przede wszystkim ciepłą i suchą pogodą z brakiem opadów, co jest również przyczyną obecnego przerostu korników w nierodzimych lasach świerkowych (Beskydy, Jesioniki). Przy obecnym stanie górskich lasów świerkowych, gradacja korników jest praktycznie nieunikniona, zwłaszcza biorąc pod uwagę obecne wahania klimatyczne i wysoki wiek drzewostanów. Ponadto, ekosystemy te powstawały w znacznie odmiennych warunkach klimatycznych niż te panujące obecnie.

Również w wyniku negatywnego oddziaływania terenów przemysłowych (Ostrawa, Górny Śląsk) stan zdrowotny lasów uległ zniszczeniu i znacznemu pogorszeniu. Od lat 70. XIX wieku w regionie ostrawsko-karwińskim zaczęto obserwować wpływ wydzielin przemysłowych na drzewostany i uprawy rolne. Lasy w Polskiej Ostrawie (obenie: Śląska Ostrawa) i jej okolicach stały się symbolem losu lasów w zagłębiu ostrawsko-karwińskim. Już w 1870 r. komitet Morawsko-Śląskiego Towarzystwa Leśnego zorganizował wycieczkę do tutejszych lasów i stwierdził, że jodły w drzewostanach zostały już całkowicie wytrzebione, a inne drzewa wykazywały niewielki przyrost lub zamierały. Ze względu na intensywność szkód w drzewostanach stał się on nawet przedmiotem badań naukowych pod koniec XIX wieku i w pierwszej trzeciej części XX wieku. Na początku lat 20. ubiegłego wieku wybitny czeski chemik i biolog Julius Stoklasa stwierdził, że niewiele jest miejsc, gdzie wyziewy przemysłowe tak intensywnie oddziałują na roślinność, jak w okolicach Morawskiej i Śląskiej Ostrawy, Witkowic i Karwiny. Według jego obliczeń na tym terenie codziennie spala się węgiel zawierający ponad pięć wagonów siarki.

W okresie socjalistycznego uprzemysłowienia jakość powietrza w ostrawskiej strefie przemysłowej była szczególnie pogorszona. Megalomańska rozbudowa przemysłu metalurgicznego, energetycznego i koksowniczego, w połączeniu ze stosowaniem gorszych paliw, bardzo obciążało powietrze, tak że norma higieniczna zarówno dla pyłów, jak i emisji innych substancji była stale przekraczana, zwłaszcza SO2. Prawdopodobnie najgorsza sytuacja w zakresie zanieczyszczenia powietrza miała miejsce w latach 50-tych i na początku lat 60-tych, kiedy to nowo wybudowane zakłady przemysłowe dysponowały jedynie minimalnymi środkami ograniczania emisji pyłów i szkodliwych spalin. Średnie dzienne wartości graniczne stężenia SO2, określone w przepisach dotyczących higieny, były w niektórych monitorowanych miejscach przekraczane nawet dziesięciokrotnie. Nie dziwi więc fakt, że w połowie lat 70-tych XX wieku lesistość w powiatach ostrawskim i karwińskim była najniższa w całej Republice Czeskiej i Słowackiej.

Kornik drukarz Ips typographus. Wikipedie.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Szczególnie w północnej i północno-zachodniej części Beskidu Morawsko-Śląskiego nastąpiła szybka degradacja roślinności leśnej. Alarmujące doniesienia o masowym niszczeniu lub zamieraniu lasów na przełomie lat 70. i 80. dotyczyły wyłącznie skutków imisji, a zwłaszcza bezpośredniego oddziaływania dwutlenku węgla na aparat asymilacyjny drzew. Stopniowo zaczęto również uznawać wpływ kwaśnej depozycji i następującego po niej zakwaszenia gleby jako kolejny ważny mechanizm powstawania szkód. Rozwój zanieczyszczenia powietrza w latach 1980-1999 charakteryzuje się trzema głównymi zanieczyszczeniami: dwutlenkiem siarki i tlenkami azotu oraz pyłem zawieszonym. Dwutlenek siarki i tlenki azotu są naturalną częścią atmosfery, ale ich nadprodukcja, spowodowana głównie przez źródła antropogeniczne, stwarza problem, z którym natura nie może sobie poradzić. Kwaśne deszcze są jednym z głównych czynników powodujących uszkodzenia drzew. W 1999 r. zakończono odsiarczanie dużych źródeł SO2, redukując całkowitą emisję siarki w Republice Czeskiej do 10% ilości produkowanej na początku lat 90-tych. Od tego czasu emisje azotu spadły o około 30%, a ich struktura uległa zmianie, przy czym głównym źródłem stał się transport.

Nie tylko lasy świerkowe ulegają zniszczeniu; zagrożone mogą być również inne gatunki drzew. W ciągu ostatnich 20 lat nastąpił na przykład znaczny spadek liczebności jesionów. Czynnikiem sprawczym jest grzyb Chalara fraxinea, obecnie szeroko rozpowszechniony w całej Europie. Istnieje zatem ryzyko stopniowego znikania jesionów z naszego krajobrazu.

NDVI (Normalized Difference Vegetation Index) jest wskaźnikiem wegetacji, który określa stosunek odbicia powierzchni w czerwonej widzialnej i bliskiej podczerwieni części widma. Uzyskane w ten sposób wartości indeksu, mieszczące się w zakresie od -1 do +1, dostarczają informacji o ilości chlorofilu występującego w interesującym nas obszarze. Bardzo niskie wartości NDVI reprezentują zazwyczaj obszar pozbawiony roślinności (np. śnieg). Niskie wartości wskazują obszary z niewielką roślinnością lub jej brakiem (np. skały, goła gleba). Wartości średnie wskazują na obszary łąk i zarośli. Wysokie wartości wskazują na lasy i inne obszary o bardzo gęstej roślinności. NDVI wskazuje również na stan roślinności.

3.16 Parki miejskie

Park miejski to specyficzny typ obiektu parkowego, stanowiący część środowiska miejskiego. Oznaczenie to odnosi się do przestrzeni publicznej składającej się z trwale zielonych terenów z nasadzeniami ozdobnymi (drzewa, krzewy, miejsca pod uprawę bylin i roślin jednorocznych), elementami wodnymi (fontanny, oczka wodne), meblami (ławki, oprawy oświetleniowe) i otoczeniem przypominającym park, balustrady, skrzynki meteorologiczne, kosze na śmieci, elementy zabawowe), dzieła sztuki (ozdobne rzeźby i pomniki) i małe budynki (pergole, nisze), które albo zajmują centralne miejsce w obrębie intravilanu, albo znajdują się na jego obrzeżach. Przede wszystkim ma służyć relaksowi, rozrywce i wypoczynkowi, ewentualnie produkcji artystycznej (koncerty promenadowe), a w drugiej kolejności wychowaniu estetycznemu i obywatelskiemu młodego pokolenia oraz nauce botaniki i dendrologii.
P ark miejski w miastach Europy Środkowej jest fenomenem czasów nowożytnych; najstarsze powstały pod koniec XVIII wieku - w okresie oświecenia i wczesnego romantyzmu (przyroda w myśli Jeana Jacques'a Rousseau) - i często kojarzone są z istnieniem mieszczańskiej strzelnicy jako specyficznemu budynkowi służącemu praktycznie jedynej działalności stowarzyszeniowej dozwolonej w Austrii przed 1848 r. (budynki strzelnic zachowały się do dziś, np. w Opawie i Zlatych Horach). W przeciwieństwie do tych parków, które zakładane były głównie na obrzeżach miast, parki rozwijały się na terenach po fortyfikacjach miejskich, stanowiąc łącznik między historycznym centrum a nowo wybudowanymi nowoczesnymi przedmieściami (Opava, Krnov, częściowo Bruntál). Innym typem są parki zakładane na terenie nieczynnego cmentarza komunalnego (np. Opava, Klimkovice). Po 1860 r. parki zyskały dla spolaryzowanego politycznie i narodowo społeczeństwa funkcję symboliczną, o czym świadczą związane z nimi pomniki i festyny (dokumentowane fotograficznie i w prasie z epoki). Ich pielęgnacją zajmowały się stowarzyszenia ornamentacyjne, w większości niemieckojęzyczne; W austriackiej części Śląska udokumentowano ich obecność w miejscowościach Bílsko, Bohumín, Frýdek, Háj ve Slezsku, Horní Benešov, Jablunkov, Jeseník, Karlovice, Kateřinky u Opavy, Komorní Lhotka, Opava, Orlová, Pitárny, Rudíkovy, Těšín, Velké Albrechtice u Bílovce, Vítkov czy Žulová, a więc z dala od ośrodków miejskich. Parki miejskie zachowały swoją funkcję społeczną również w okresie międzywojennym i po 1945 roku. Po 1989 roku obserwujemy tendencję do wypierania naturalnych i tradycyjnych funkcji estetycznych i edukacyjnych parków miejskich, wynikających z atrakcyjnej szaty roślinnej i jej specyfiki gatunkowej, kosztem coraz częściej realizowanych w parkach form rekreacji i sportu, często bardzo niewłaściwych (np. jazda na rolkach po utwardzonych ścieżkach, place zabaw budowane kosztem terenów trawiastych, w tym wielkoskalowe atrakcje linowe itp.) Wśród wyposażenia wnętrz wyróżniają się pomniki i rzeźby. Specyficzną grupę stanowią pomniki ofiar I i II wojny światowej (np. w Klimkovicach, 1925). Ponieważ miasta czeskiego Śląska do 1945 roku charakteryzowały się znacznym udziałem ludności niemieckojęzycznej, pomniki w parkach upamiętniały osobistości kultury niemieckiej (np. Friedrich Schiller, Ludwig Jahn; zdecydowana większość została usunięta po 1918 roku, a pozostałe po 1945 roku). Wyjątkiem jest zachowany pomnik kompozytora Eduarda Schöna-Engelsberga w Witkowie.

W Opavie można zapoznać się z różnymi formami terenów zielonych. Park miejski, założony w 1798 r., związany był z modernizującym się społeczeństwem obywatelskim, o czym świadczą prowadzone w parku działania, m.in. strzelnica mieszczańska, boiska sportowe (boisko piłkarskie przy parku istniało od początku XX wieku), kawiarnie czy sale wystawowe. Istniejące do dziś parki wokół kolistej alei, wzbogacone od czasu do czasu o dzieła współczesnych artystów (np. Ptaki Kurta Gebauera), uzupełniane były do 1945 roku przez letnie kawiarnie. Oczywistością było połączenie linii parku z prostopadle łączącymi się z nią drogami za pomocą alejek i ogrodów frontowych domów mieszkalnych. Na terenie parku znajduje się m.in. pawilon muzyczny, a w ostatnich latach odrestaurowano alpinarium Urbana, w którym umieszczono tablicę z podobizną wybitnego śląskiego botanika. Parki okrężne nie są tylko przeszłością, ale są bezpośrednio związane z życiem współczesnym, także dlatego, że prowadzą ważne linie komunikacyjne. Inne obszary zieleni publicznej, które można określić mianem publicznych parków miejskich, powstały na placach podmiejskich dzielnic (Plac Denisa, Plac Bezruča, Plac Joy Adamson; na terenie dzisiejszych cmentarzy Plac Świętej Trójcy, Plac Świętej Jadwigi (Svaté Hedviky)).

Vitkov, park miejski, pomnik Eduarda Schöna-Engelsberga. P. Šopák.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Godne uwagi budowle parkowe znajdują się także w innych śląskich miastach, np. w Bilovci, gdzie park związany jest z istnieniem strzelnicy mieszczańskiej (do dziś zachował się pawilon muzyczny). Szkielet nasadzeń stanowią aleje biegnące wzdłuż dróg pieszych i wyznaczające tereny trawiaste. Podobnie założono park w Witkowie (Vítkově), gdzie z uwagi na czas jego powstania (ok. 1900 r.) wprowadzono również motywy krajobrazowe, przede wszystkim staw z wyspą i wejściem zaprojektowanym z kilku kamiennych stopni. Spośród miast czeskiego Śląska związanych z przemysłem uzdrowiskowym wyróżnia się Jeseník, którego integralną częścią jest Uzdrowisko Jeseník. Dzięki stałej opiece zachował charakter, jaki uzyskał około 1900 roku, łącznie z zespołami parkowymi. W innych lokalizacjach (np. Vidnava, Javorník, Zlaté Hory), konsekwencje chronicznego braku prewencyjnego utrzymania i profesjonalnej opieki nad zielenią miejską jako integralną częścią dziedzictwa kulturowego są bardziej prawdopodobne do zaobserwowania.

3.17 Parki zamkowe

Park zamkowy jest specyficznym typem obiektu parkowego, uzupełniającego wiejską lub miejską rezydencję szlachecką i dzielącego jej historię, a często także losy, w tym zmiany stylistyczne lub dewastację. Parki zachodnie można sklasyfikować według różnych kategorii: według wielkości, kompozycji dendrologicznej, poziomu projektu architektonicznego, obecności wodotrysków, stopnia zachowania mebli lub dostępności.
N a ziemiach czeskich parki zamkowe pojawiają się już od czasów renesansu w XVI wieku. Już wtedy wielkie renesansowe ogrody wielkich zamków różniły się od małych ogrodów małych wiejskich zamków i twierdz. Od XVI wieku można śledzić ciągły rozwój parków zamkowych także na czeskim Śląsku, w związku z osadnictwem. Rozwój ten w sensie atrakcyjności prywatnego budownictwa mieszkaniowego dla szlachty i klas zamożnych został zakończony do 1945 r. (w niektórych przypadkach już w 1918 r.), a parki nabrały charakteru publicznych terenów zielonych z ograniczonym lub całkowicie bezpłatnym dostępem publicznym. Zmiana nastąpiła po 1989 roku, kiedy to część terenów zamkowych została sprywatyzowana. Parki zamkowe pełnią funkcję estetyczną i rekreacyjną, badano również ich wartość dendrologiczną, gdyż zwłaszcza w XIX wieku przekształcano je w prywatne arboreta. Na czeskim Śląsku dotyczy to parków w Nowym Dworze i Kyjovicach; w pierwszym z nich doprowadzono do budowy arboretum, drugi był przynajmniej brany pod uwagę.

Godnym uwagi fenomenem parku w Hradcu nad Moravicą jest nadanie jego częściom - drogom, mostom, przestrzeniom imion członków rodziny Lichnovskich lub ich przyjaciół. Obiekty te, w znacznej części zachowane, zostały ostatnio odrestaurowane i są upamiętnione. Tylko sporadycznie zachowały się oranżerie, szklarnie i inne budynki (Hošťálkovy), często udokumentowane planami (Jezdkovice) lub fotografiami (Dívčí Hrad). Do wyjątków należą zachowane plany całych parków (Dolní Životice lub Jezdkovice). Źródła do poznania parków są sporadyczne, na przykład tylko rzadko znamy nazwiska ogrodników (dla parku w Jindřichovie ogrodnicy Wikola i Kříž, dla parku w Kyjovicach J. Kupka i A. Dragoun itd.) Cennym źródłem informacji są współczesne druki (Hradec nad Moravicí), fotografie, zwłaszcza zanikających budowli zamkowych (Dobroslavice, Třebovice) lub przekształconych zamków (Štáblovice). W niektórych przypadkach udokumentowaliśmy również miejsca do wypoczynku (na przykład letnie siedzenia w parterze ogrodowym na zamku w Stěbořicach).

Po 1945 roku można zaobserwować dewastację zabudowań parkowych, w niektórych przypadkach park ‘przeżył’ nawet sam zamek, którego uzupełnieniem był pierwotnie (Dobroslavice, Hrabyně, Orlová). Z dzisiejszego punktu widzenia ważnym kryterium jest integralność obiektu parkowego: wyróżniamy 1. parki, które zachowały swoją integralność (tzn. nadal są oddzielone od śródmieścia np. murem lub płotem); 2. Parki, które stały się częścią osiedla jako publiczne tereny zielone (częściowo w Javorníku - zamek Janský Vrch, całkowicie w pobliżu Jesenika, Klimkovic, Poruby itd.); i 3. fragmenty dawnych parków i ogrodów (często rzadkie solitery). Wyjątkowym przypadkiem jest park zamkowy w Linhartovie, który w 1742 roku został podzielony granicą państwową pomiędzy Austrię i Prusy, tak że jego część z oranżerią do dziś leży na terenie Polski. Wszystkie parkowe obiekty budowlane powstałe przy zamkach i twierdzach zachowały się w znacznym stopniu przekształcone na modłę angielską (choć zachowały się fragmenty fosy z okresu renesansu, np. w Linhartowie), czy fortyfikacje). Koncepcja parku angielskiego wyparła starszą, barokową, geometryczną koncepcję formowania parterów, udokumentowaną ikonograficznie, która charakteryzuje się koncepcją krajobrazu naturalnego. W niektórych zamkach widoczna jest kompozycja geometryczna oparta na osi zorientowanej w kierunku budowli zamkowej (np. Štáblovice, Hnojník, Velké Hoštice). Nie są to pozostałości po dawnych ogrodach francuskich, ale wynik geometryzacji parteru ogrodowego w XIX i na początku XX wieku. Głównymi elementami są rozległe trawniki w formie esplanad prowadzących od osady w kierunku wsi (Raduń, Frysztat, Šilheřovice), aleje, albo zwrócone w kierunku osady i wyznaczające drogę wozową (Dubova), łączące zamek z dominantą krajobrazową (zwłaszcza połączenie zamku z kaplicą pielgrzymkową w Dolní Životice lub Štemplovcu) lub jako integralny element dużego parteru (Město Albrechtice), solitty, często sadzone z uwzględnieniem kontrastów w kształcie korony, kolorze liści lub rodzaju (drzewa iglaste × liściaste) (Litultovice). W przypadku dużych kompleksów (Kravaře, Fryštát, Hradec nad Moravicí) w parku zastosowano charakterystyczny element wodny, w sąsiedztwie budowli zamkowej pojawia się geometryczny parter (często w sensie idealnej rekonstrukcji).
















Miasto Albrechtice, aleja w kierunku oranżerii. P. Šopák.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Elementy ozdobne zawsze stanowiły integralną część parku: fontanny, wazy, obeliski, dzieła rzeźbiarskie, małe budowle, altany, pustelnie, punkty widokowe wyposażone w altanę lub nawet małą wieżę widokową (Hradec nad Morawicą); nad małymi ciekami wodnymi budowano ozdobne mostki, park zawsze był podzielony chodnikami i brukowanymi ścieżkami, nasadzenia drzew uzupełniano klombami i miejscami dla letnich roślin egzotycznych (dla których projektowano oranżerie do zimowania). Atrakcyjnym uzupełnieniem parku jest ozdobny staw (np. w miejscowości Slezské Rudoltice), w przypadku terenów wodnych powszechne było dodanie sztucznej wyspy około 1900 roku (Mladecko, Litultovice). Wyjątkowy jest zespół stawów w parku zamkowym w Raduniu, który jest cenny pod względem fauny i flory. Mostom, przestrzeniom imion członków rodziny Lichnovskich lub ich przyjaciół. Obiekty te, w znacznej części zachowane, zostały ostatnio odrestaurowane i są upamiętnione. Tylko sporadycznie zachowały się oranżerie, szklarnie i inne budynki (Hošťálkovy), często udokumentowane planami (Jezdkovice) lub fotografiami (Dívčí Hrad). Do wyjątków należą zachowane plany całych parków (Dolní Životice lub Jezdkovice). Źródła do poznania parków są sporadyczne, na przykład tylko rzadko znamy nazwiska ogrodników (dla parku w Jindřichovie ogrodnicy Wikola i Kříž, dla parku w Kyjovicach J. Kupka i A. Dragoun itd.) Cennym źródłem informacji są współczesne druki (Hradec nad Moravicí), fotografie, zwłaszcza zanikających budowli zamkowych (Dobroslavice, Třebovice) lub przekształconych zamków (Štáblovice). W niektórych przypadkach udokumentowaliśmy również miejsca do wypoczynku (na przykład letnie siedzenia w parterze ogrodowym na zamku w Stěbořicach).

Po 1945 roku można zaobserwować dewastację zabudowań parkowych, w niektórych przypadkach park ‘przeżył’ nawet sam zamek, którego uzupełnieniem był pierwotnie (Dobroslavice, Hrabyně, Orlová). Z dzisiejszego punktu widzenia ważnym kryterium jest integralność obiektu parkowego: wyróżniamy 1. parki, które zachowały swoją integralność (tzn. nadal są oddzielone od śródmieścia np. murem lub płotem); 2. Parki, które stały się częścią osiedla jako publiczne tereny zielone (częściowo w Javorníku - zamek Janský Vrch, całkowicie w pobliżu Jesenika, Klimkovic, Poruby itd.); i 3. fragmenty dawnych parków i ogrodów (często rzadkie solitery). Wyjątkowym przypadkiem jest park zamkowy w Linhartovie, który w 1742 roku został podzielony granicą państwową pomiędzy Austrię i Prusy, tak że jego część z oranżerią do dziś leży na terenie Polski.

3.18 Szpalery, aleje i drzewa pamiątkowe

Szczególnym rodzajem nasadzeń drzew, najczęściej wzdłuż dróg, są szpalery i aleje drzew. O szpalerze drzew mówimy wtedy, gdy posadzone drzewa są rozmieszczone w regularnych odstępach w jednej linii. Szpaler zazwyczaj składa się z jednego gatunku drzewa. Aleja składa się zazwyczaj z dwóch, a w niektórych przypadkach z więcej niż dwóch szpalerów drzew.
M onotonne krajobrazy rolnicze są często ostatnią pozostałością przyrody i schronieniem dla owadów, ptaków i małych zwierząt. Aleje są między innymi ważnym punktem orientacyjnym w krajobrazie. Zyskawały na znaczeniu także zimą, kiedy krętą drogę często wyznaczała tylko linia drzew odgraniczających. Pierwotnym celem alei było kierowanie kroków podróżnych do ważnych punktów krajobrazowych. Lipa bez wątpienia stała się najpopularniejszym drzewem alejowym. W pagórkowatym terenie sprawdzają się jednak również aleje jaworowe, a zwłaszcza klonowe. Dla dróg i ścieżek w terenach górskich typowe są aleje brzozowe lub żurawiowe. Wzdłuż dróg i brzegów rzek często sadzono smukłe i wysokie topole "włoskie". Egzotycznie wyglądający kasztanowiec pospolity, "koński kasztan" , który nadał niepowtarzalny charakter niejednemu szpalerowi drzewnemu (aleja Hukvalda). Najczęściej spotykane drzewa owocowe to jabłonie, grusze, czereśnie, śliwy i orzechy włoskie.

Chociaż istnieją rzadkie wzmianki o szpalerach i alejach drzew już w XV wieku, ich rozpowszechnienie w Europie Środkowej można liczyć dopiero od XVII wieku, kiedy to zaczęły stanowić ważny element krajobrazowy tzw. krajobrazu barokowego. Sieć dróg głównych i drugorzędnych z typowymi alejami drzew na stałe zakotwiczyła krajobraz ziem czeskich, zwłaszcza za panowania Marii Teresy i Józefa II, kiedy to sadzenie drzew w alejach wzdłuż dróg było nawet nakazane patentami cesarskimi. "Pożyteczne" drzewa sadzone wzdłuż dróg miały zapewnić podróżnym ochronę przed upałem słońca i śniegiem, miały też duże znaczenie w dostarczaniu owoców.

Aleje stały się w ten sposób w krótkim czasie typowym elementem krajobrazu, utrzymującym się aż do XX wieku. Dopiero pojawienie się samochodów spowodowało, że wiele z nich zniknęło. Szczególnie w ostatnich dziesięcioleciach uległy one częstym uszkodzeniom zarówno w wyniku przebudowy sieci dróg, jak i w wyniku nieodpowiedniego utrzymania dróg(solenie dróg, stosowanie herbicydów), a także likwidacji specjalistycznych grup pracowników administracji drogowej, którzy opiekowali się alejami w latach 70. i 80. Na początku XXI wieku aleje są usuwane pod pretekstem zagrożenia dla wzrastającego ruchu drogowego.

Niektóre bardzo stare lub interesujące z innych względów aleje pozostają jednak pod ochroną państwa jako ważne pomniki przyrody. Choć na Śląsku są setki zadrzewień i alei, to tylko niektóre z nich składają się z drzew pomnikowych. Na przykład unikalna czterorzędowa aleja lipowa na wzgórzu Uhlířský vrch koło Bruntalu i aleja na wzgórzu Anenský vrch w Andělskiej Horze, aleja dębowa w Raduniu i pozostałości alei dawnej "drogi cesarskiej" w Hawierzowie (zwłaszcza na ulicy E. Krásnohorská). Ponadto niektóre aleje i plantacje drzew są zarejestrowane jako istotny element krajobrazu, np. bardzo efektowna aleja lipowa między zamkiem w Dubovej i Radkovie lub aleja lipowa z Hnojníka do Komorní Lhotki. Prawie pół kilometra długości ma godna uwagi aleja lipowa, która znajduje się w pobliżu miejscowości Janovice koło Rýmařova w ciągu zwanym V alejích. Dowody na jej istnienie mamy już na mapach drugiego odwzorowania wojskowego z pierwszej połowy XIX wieku. Przez aleję przebiega szlak turystyczny i ścieżka edukacyjna.

Drzewo pamiątkowe to oficjalne określenie drzew o szczególnym znaczeniu, które zgodnie z ustawą o ochronie przyrody i krajobrazu zostały uznane za pomniki przyrody. Są one oznaczone tabliczką z małym godłem państwowym, umieszczoną zazwyczaj na słupku przy podstawie drzewa. Każdy obywatel Republiki Czeskiej może zaproponować wyznaczonemu organowi uznanie drzewa za pomnik. Wniosek zostanie oceniony przez organ pod kątem przydatności i zostanie podjęta decyzja. Każde drzewo pomnikowe posiada strefę ochronną, w której nie wolno prowadzić żadnych działań szkodliwych dla drzewa pomnikowego (np. zmiana ukształtowania terenu, melioracja, chemizacja, prace budowlane itp.)

O wielu z tych pomnikowych drzew krążą legendy związane z historią (np. platan Josefina w Bartošovicach lub tzw. Lipa Braterska w Velkich Štáhli). Godny uwagi jest chroniony dąb letni w parku zamkowym w Linhartovicach. Jego obwód pnia wynosi 720 cm, wysokość 28 m, szerokość korony 10 m, a wiek szacuje się na około 850 lat. Rośnie jako soliter w parku zamkowym i jest jednym z 10 dębów o najgrubszym pniu w Republice Czeskiej. Stosunek ludzi do drzew rozwijał się i umacniał zwłaszcza w okresie czeskiego odrodzenia narodowego, które stało się czasem bohaterów narodowych. Współczesną falę zainteresowania starymi i pomnikowymi drzewami, ich historią i ochroną zapoczątkował serial telewizyjny Pamięć drzew.









Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


3.19 Człowiek i woda

Woda od zawsze miała fundamentalne znaczenie dla człowieka. W przeszłości źródła wody były otaczane czcią, o czym świadczą nie tylko nazwy źródeł i studni, ale także związane z nimi legendy i podania. Źródła i studnie otaczano należytą opieką, czemu towarzyszyły różne obrzędy (np. otwieranie studni). Wielu źródłom przypisywano właściwości lecznicze. W ciągu ostatnich dwóch stuleci związek z wodą stopniowo się zmieniał, woda była eksploatowana, a wiele zmian krajobrazowych miało niefortunne konsekwencje. Ponieważ w ostatnich latach klimat uległ znacznym zmianom, ludzie ponownie uświadamiają sobie niezastąpioną rolę wody w krajobrazie i ogólnie w życiu.
N aturalne cieki wodne były w przeszłości stopniowo modyfikowane i regulowane. Zwłaszcza w XX wieku cieki wodne uległy znacznej modyfikacji - regulowano je w celu nawadniania lub melioracji, budowano zbiorniki dolinowe, jazy, elektrownie wodne i mosty. Kanały wodne nie tylko dostarczają wodę z jej naturalnego nagromadzenia do punktów poboru, ale także zapewniają połączenia transportowe i doprowadzanie wody z danego obszaru. Istnieją różne sposoby regulacji cieków wodnych - umacnianie brzegów za pomocą betonowych barier lub dużych głazów, tworzenie kaskad w celu spowolnienia przepływu lub podniesienia poziomu dla żeglugi, przeniesienie przepływu i utworzenie nowego koryta cieku wodnego, zwykle jako ochrona przeciwpowodziowa dla okolicznych nieruchomości. W celu ochrony przed powodzią budowane są również zapory i suche zbiorniki wodne, zwane polderami. Każda regulacja jest znaczącą antropogeniczną ingerencją w naturalną morfologię cieku wodnego. Rzeka zawsze była, jest i powinna pozostać kręgosłupem krajobrazu, dlatego wszelkie modyfikacje muszą być przygotowywane ze szczególną starannością, tak aby zmodyfikowany przepływ jak najbardziej przypominał naturalną rzekę i naturalne tereny zalewowe.

Brak zbiorników wodnych w krajobrazie był stopniowo zastępowany przez budowę sztucznych zbiorników wodnych. Początkowo budowano stawy, później pierwsze sztuczne zbiorniki wodne, stawy rybne. Stawy w dorzeczu Odry powstały już w XI wieku, a tradycja ich zakładania przetrwała do dnia dzisiejszego, choć w XVIII i XIX wieku wiele stawów zostało zlikwidowanych. Jednym z najważniejszych z nich jest system stawów między Studenką a Ostrawą. Podczas wydobycia minerałów, szczególnie piasku i żwiru, również powstają sztuczne zbiorniki wodne. Specyficznymi biotopami są zalane kamieniołomy i niecki osuwiskowe.

Koniec XIX i początek XX wieku był szczególnie ważny dla budowy zapór wodnych, kiedy to rozwój przemysłu wymagał modernizacji starych zapór i budowy nowych. Jaz jest elementem wodnym, który służy do podniesienia poziomu wody w cieku wodnym i który zazwyczaj pozwala na odprowadzenie części przepływu poza główne koryto do tzw. Młynówki, naturalnej lub sztucznej odnogi rzeki doprowadającej wodę do młyna. Służy do wykorzystania gradientu wody do produkcji energii (młyn, tartak, elektrownia) lub buduje się je w celu regulacji cieku wodnego (ochrona przeciwpowodziowa, zwiększenie żeglowności). Podobną konstrukcją jest jaz. Główna różnica polega na tym, że tratwa jest zwykle budowana na wodzie stojącej jako część tamy, aby utrzymać poziom wody przed przekroczeniem pewnego limitu, podczas gdy jaz jest budowany na wodzie płynącej, aby podnieść poziom wody. Szczególną budowlą wodną jest sztuczny wodospad, który jest imitacją naturalnego wodospadu, budowlą wzniesioną na cieku wodnym głównie ze względów estetycznych. Sztuczny wodospad, który jest jedną z atrakcji Karlovej Studánki, został zbudowany pod koniec XIX wieku na potrzeby uzdrowiska.

Unikatowym zabytkiem techniki na Śląsku jest młynówka zbudowana przez miejscowego przedsiębiorcę Carla Weisshuhna. W maju 1891 roku uruchomiono cały kanał o długości 3,6 km, który służył do spławiania drewna do zakładów papierniczych w Žimrovicach, gdzie dostarczał wodę i energię.










Regulowana rzeka Moravice pod zaporą Kružberk, 2015. L. Jarošová.

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Budowle wodne obejmują również zbiorniki wodne, urządzenia do magazynowania wody. Ich celem jest wyrównanie różnic między dopływem wody ze źródła a poborem wody przez odbiorców, zapewnienie niezbędnego ciśnienia w sieci wodociągowej oraz zapewnienie wystarczającej rezerwy wody na wypadek pożaru. Zbiorniki wodne mogą być budowane pod ziemią lub nad ziemią; zbiorniki wieżowe budowane są na terenach płaskich i zazwyczaj stanowią wyróżniający się punkt w krajobrazie.

W XX wieku nastąpiła intensywna budowa i modernizacja sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Sieć wodociągowa obejmuje urządzenia służące do zaopatrzenia w wodę pitną, natomiast sieć kanalizacyjna to zespół urządzeń służących do odprowadzania ścieków z poszczególnych budynków i przestrzeni publicznych do oczyszczalni ścieków. Dzięki oczyszczalniom ścieków w ostatnich dziesięcioleciach udało się znacznie ograniczyć zanieczyszczenie cieków wodnych, a tym samym inne oddziaływania na przyrodę i krajobraz. Obecnym trendem jest przywracanie wody do krajobrazu, rewitalizacja cieków wodnych, odtwarzanie terenów podmokłych i inne działania mające na celu przywrócenie wodzie jej pierwotnej, naturalnej funkcji w krajobrazie.

3.20 Wody mineralne

Wody mineralne należą do bogactwa naturalnego Śląska. Ich źródła wykorzystywane są do leczenia uzdrowiskowego oraz do codziennego picia. Każde z naturalnych źródeł ma inne właściwości, a co za tym idzie inny smak. Wody mineralne są naturalnymi mieszaninami i roztworami o różnym stężeniu, których powstawanie uwarunkowane było wieloma czynnikami.
G łówne z nich to charakter i pochodzenie wody, właściwości skał, nasycenie gazem, procesy biochemiczne oraz rozwój geologiczny obszaru. Na północnych Morawach i Śląsku strefa wód mineralnych Masywu Czeskiego styka się ze strefą wód minerálních Karpat Zachodnich. Występowanie źródeł mineralnych jest tu zgodne z przebiegiem łańcuchów górskich i nizin i kieruje się od Ostrawy i Beskidów w kierunku południowo-zachodnim.

Wody węglanowe w regionie Jesenika charakteryzują się niską zawartością dwutlenku węgla i niską mineralizacją. Ich słaby skład chemiczny wynika ze stosunkowo jednorodnej i ubogiej w skały geologii, składającej się głównie z klastów, łupków i fyllitów.

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu w Niskim Jesioniku było znacznie więcej kwaśnych wód i pochodziły one z wielu miejsc. Sprzedaż wód mineralnych, które zazwyczaj są chemicznie uzdatniane, spowodowała, że miejscowa ludność straciła zainteresowanie utrzymaniem źródeł, studni i odwiertów w wielu miejscach, tak że wiele z kwaśnych źródeł zniknęło. Również wiele źródeł wód mineralnych na Śląsku zniknęło lub zostało uszkodzonych przez rozległe powodzie w 1997 roku. Na szczęście, stosunek do zasobów naturalnych stopniowo się zmienia i wiele źródeł naturalnych wód mineralnych jest przywracanych. Jednym z przykładów jest gmina Lichnov w regionie Bruntál, która zainwestowała w odwiert geologiczny i zdołała odtworzyć pierwotne źródło popularnej kwaśnej wody Lichnovskiego.

Woda mineralna w miejscowości Karlova Studánka jest wodą kwaśną, typową dla regionu Jesioników. W jej składzie chemicznym dominują wodorowęglany i wapń, z mniejszymi ilościami strontu, litu, żelaza i kwasu krzemowego. Przyczyną powstawania źródeł mineralnych w miejscowości Karlova Studánka jest uskok Bela, który przecina z północnego zachodu na południowy wschód geologicznie bardzo skomplikowaną strukturę skalną Wysokiego Jesionika. Strefa uskokowa, której towarzyszą liczne szczeliny, umożliwia przesączanie obfitych opadów do głębokości 200 metrów, a jednocześnie stanowi drogę dla głębinowego dwutlenku węgla, którego pochodzenie związane jest z czwartorzędowym wulkanizmem w okolicach Bruntálu. Chociaż zawartość żelaza w wodach mineralnych jest zazwyczaj niska, to wyraźnie przejawia się to w miejscach styku z powietrzem, czyli wycieku ze skały, gdy żelazo dwuwartościowe utlenia się w powietrzu do żelaza trójwartościowego, tworząc charakterystyczne rdzawe powłoki wodorotlenkowe.

W malowniczej dolinie rzeki Moravice znajduje się dziś niestety zniszczone uzdrowisko Jánské Koupele, założone w 1809 roku. Już w 1754 roku miejscowa woda gazowana była rozlewana do beczek zwanych Melčská kyselka i przywożona na zamek w Melču. Obecnie pawilony źródeł Marie i Paul są zamknięte i nie można już zażywać wody mineralnej, która była bardzo popularna. Zwiedzający mogą zobaczyć jedynie smutny widok zrujnowanych źródeł.

W innych miejscowościach również dostępne są źródła gazowanej wody mineralnej. Do bardziej znanych należą Jeseník nad Odrou, Dolní Moravice, Suchá Rudná i Zátor. W miejscowości Velká Štáhla znajduje się zakład napełniania CO2. Niedaleko miasta Moravski Beroun, w pobliżu osady Sedm Dvorů, znajduje się stacja pomp, z której jeden z najbardziej znanych minerałów jest transportowany rurociągiem do zakładu w Ondrášovie. Należy również do grupy wód mineralnych, których pochodzenie jest związane z młodą aktywnością wulkaniczną w regionie Niskiego Jesionika. Do tej samej grupy wód mineralnych należy również woda mineralna wydobyta w 1957 roku w miejscowości Lhotka koło Litultovic.








Dolní Moravice, źródło wody mineralnej kwaśnej w altance na brzegu potoku Morawickiego, 2011. L. Jarošová.

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


W Kotlinie Ostrawskiej znajduje się również wiele źródeł wód mineralnych. Ich istnienie zostało odkryte w wyniku poszukiwań wiertniczych w związku z wydobyciem węgla. Wody mineralne w Karwinie-Darkovej należą do kopalnych, chemicznie przekształconych wód morskich (solanek) z trzeciorzędowych warstw piaszczystych. W wodzie jodowo-bromowej dominują jony sodu i chloru, a zawartość bromu i jodu jest nawet najwyższa w Europie. Historia stosowania wód jodobromowych w rejonie Karwiny sięga XIII wieku, kiedy to w Solce (obecnie część Karwiny) produkowano sól. Tradycja ta jest kontynuowana do dziś przez tzw. sól darkowską, która jest wykorzystywana do celów leczniczych. Sanatorium Klimkovice ma podobny cel jak uzdrowisko Darkov, wykorzystuje ten sam rodzaj wody mineralnej. Woda mineralna pobierana jest z odwiertów oddalonych o 11 km w pobliżu wsi Polanka nad Odrą, w przepompowni pozbawiana jest rozpuszczonego metanu i dopiero wtedy trafia do zbiornika, skąd odprowadzana jest do urządzeń uzdatniających.

Zupełnie inny charakter mają termalne wody siarkowe, które dały początek uzdrowiskom Bludov i Velké Losiny. Tutejsze źródła termalne powstają w wyniku gwałtownego krążenia wody wzdłuż szczelin skorupy ziemskiej, kiedy wody opadowe przenikają na duże głębokości (do 1000 m), ogrzewają się i ponownie wypływają. Dzięki występowaniu wód mineralnych na Śląsku i północnych Morawach powstała tradycja uzdrowiskowa, która nie jest wprawdzie tak znana jak uzdrowiska zachodnioczeskie, ale dzięki różnorodności poszczególnych miejscowości ma coś do zaoferowania.

3.21 Zapory na Śląsku

Podobnie jak regulacja cieków wodnych i żegluga rzeczna, budowa zbiorników jest jednym z kluczowych zagadnień gospodarki wodnej. Ponadto budynki hydrotechniczne wybudowane w drugiej połowie XX wieku w dorzeczu górnej Odry stanowią ważne zjawisko w historii gospodarczej i społecznej XIX i XX wieku, ponieważ były one uwarunkowane decyzjami politycznymi i ściśle związane z budową zakładów przemysłowych i powstawaniem nowych miast. Ich budowę ułatwiła uchwalona w 1955 r. ustawa o gospodarce wodnej.
C hociaż wszystkie zapory w tym regionie zostały zbudowane po II wojnie światowej, to rozważania na temat ich przydatności w niektórych przypadkach sięgają XIX wieku. Impulsem do budowy niektórych zapór na Śląsku były wielkie powodzie z lat 1902 i 1903. W latach 1910-1918, specjalna komisja zaproponowała osiem zapór, w tym jedną w pobliżu miejscowości Heřminov, gdzie obecnie trwa budowa zapory. Powodów ich budowy było wówczas kilka: ochrona przeciwpowodziowa, produkcja energii elektrycznej, zapewnienie wystarczającej ilości wody dla planowanego kanału Dunaj-Odra i wreszcie zaopatrzenie w wodę dla przemysłu. Okres międzywojenny był czasem intensywnych przygotowań do ich realizacji zarówno u podnóża Jesioników, jak i w Pobeskidziu. Najbardziej dyskutowana była zapora na rzece Moravice w pobliżu miejscowości Kružberk; jak pokazuje współczesna ilustracja, ciągłe lustro wody zaczynałoby się poniżej Slezskiej Harty i rozciągało znacznie dalej niż obecnie, tak że zapora znajdowałaby się około trzech kilometrów dalej w dół rzeki od istniejącej zapory na rzece Moravice. W 1936 roku Antonin Starosta pisał, że w rejonie Ostrawy "zaopatrzenie w wodę przemysłową z publicznych potoków jest już całkowicie wyczerpane", dlatego rozważano budowę zapór w miejscowościach Šance (na Ostrawicy), Šumbark (na Lučinie) i Místek (na Olešnej). Po drugiej wojnie światowej do kwestii zapewnienia wody pitnej dla regionu, który charakteryzował się szybko rosnącą liczbą ludności, dołączyło zadanie zapewnienia wody przemysłowej dla regionu.

Najstarszą budową hydrotechniczną w regionie jest zapora Kružberska, wybudowana w latach 1948-1955, która dostarcza wodę pitną. Ponieważ nawet po zakończeniu budowy zapory brakowało wody, wybudowano zaporę Morávka (1960-1966) i zaporę Šance na rzece Ostravice (1964-1969). Z połączenia tych dwóch zapor powstał pierwszy system zaopatrzenia w wodę na terenie byłej Czechosłowacji, znany jako Regionalny System Wodociągowy Ostrawa, który do dziś stanowi podstawowy system produkcji i dystrybucji wody pitnej dla większości obszaru województwa morawsko-śląskiego. Oprócz zapór i sieci wodociągowej obejmuje ona stacje uzdatniania wody w Podhradí u Vítkov (wybudowane w latach 1954-1962), Nová Ves koło Frýdlantu nad Ostravicí (działające od 1969 r.) i Vyšní Lhoty (wybudowane w latach 1954-1963).

Zbiornik wodny Žermanice, zbudowany w latach 1951-1958 na rzece Lučina, z zaporą o długości 314 metrów i wysokości 38 metrów, był przeznaczony do zaopatrzenia w wodę pitną i jako ochrona przeciwpowodziowa. Z tych samych powodów przeprowadzono budowę zapory Těrlick na rzece Stonávce (1955-1964), której zapora z pochyłym lessowym rdzeniem uszczelniającym ma długość 617 metrów i wysokość 25 metrów.

Oprócz tych zapór, w regionie wybudowano kilka małych zbiorników wodnych. Jedną z nich jest Baška, położona na potoku Baštice koło Frydka-Mistka, zbudowana w latach 1958-1961. Zbiornik ten miał za zadanie regulować przepływ rzeki Ostravicy, podobnie jak zbiornik Olešná na tej samej rzece w latach 1960-1964. Z historycznego punktu widzenia jest to tylko część pierwszego etapu budowy małych zbiorników wodnych (oprócz nich miały być zbudowane zbiorniki na Bystrym Potoku w Janovicach, na Datyńce i w Krnovie itd.) Wśród innych mniejszych zbiorników z młodszego okresu należy wymienić przede wszystkim zbiornik Pocheň na potoku Čižina (1973-1975).

Budowa drugiej zapory na rzece Moravice została rozpoczęta z dużym opóźnieniem. Zbiornik wodny Slezská Harta został zbudowany w latach 1987-1997, posiada zaporę o długości 540 metrów i wysokości 65 metrów. Jeszcze nieukończona, sprawdziła się podczas powodzi w 1997 roku. Przyszła zapora w pobliżu miejscowości Nové Heřmínovy na rzece Opava o pojemności 14,54 mln m3 i wysokości 26,5 m oraz długości ok. 330 m pełni kilka funkcji (ochrona przeciwpowodziowa, poprawa przepływu na rzece Opava, funkcje rekreacyjne).


Spośród ekspertów, którzy teoretycznie interesowali się różnymi aspektami wodociągów na Śląsku i w Ostrawie, warto wymienić chemika Rudolfa Jirkovskiego (1902-1989), inżyniera Franciszka Jermářa (1891-1971), a zwłaszcza inżyniera wodnego Jana Čermáka (1903-1989), czołową postać przy budowie zamków Žermanice i Kružberk.















Kružberk z zaznaczeniem aktualnego położenia tamy. SZM
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


3.22 Krajobraz przemysłowy i poprzemysłowy

Krajobraz przemysłowy jest zjawiskiem, które pojawiło się w bezpośrednim związku z rozwojem gospodarczym i technologicznym w XIX i XX wieku. Chociaż działalność gospodarcza miała już silny wpływ na kształt krajobrazu w poprzednich stuleciach (np. średniowieczne i wczesnonowożytne górnictwo rud w dość niszczycielski sposób), wpływ ten był znacznie ograniczony lokalnie do czasu pojawienia się społeczeństwa przemysłowego. Dopiero w XIX wieku krajobraz został poddany bezprecedensowej presji człowieka, wynikającej z kompleksu fundamentalnych zmian technologicznych, energetycznych, produkcyjnych i społecznych.
P owszechne zastosowanie maszyny parowej i zmiany technologiczne w przemyśle metalurgicznym wymusiły szybkie przejście na węgiel i jego wydobycie na dużą skalę. Rozwój przemysłu, w połączeniu z boomem w budowie kolei, wywołał reakcję łańcuchową w postaci migracji ludności na dużą skalę i powstawanie gęsto zaludnionych ośrodków industrializacji. W ten sposób powstały zupełnie nowe typy obszarów gospodarczych: zarówno regiony charakteryzujące się szybkim wzrostem liczby ludności i wysoką koncentracją przemysłu (Ostrawa, Karwina), jak i regiony, w których intensywnie rozwijała się nowoczesna produkcja rolna i związany z nią przemysł spożywczy (np. żyzne obszary Opawy). Ponadto powstawały regiony o mniejszej lub większej stagnacji tradycyjnego rolnictwa lub produkcji przemysłowej, które również charakteryzowały się stagnacją demograficzną (niektóre regiony zachodniego Śląska).

Krajobrazu przemysłowego nie można sobie wyobrazić jako krajobrazu jednorodnego, ale wręcz przeciwnie: ponieważ proces ten nie był stosowany na całym obszarze, ale w sposób bardzo zróżnicowany, z istnieniem centrów industrializacji różnego typu, wpływ na krajobraz był zróżnicowany. Powyższe dobrze ilustruje przykład okolic Cieszyna. Proces industrializacji, który w regionie cieszyńskim obserwowano już od końca XVIII wieku na bazie tradycyjnego przemysłu żelaznego i skórzanego, zaczął nabierać tempa po wojnach napoleońskich. Opierał się on, podobnie jak w wielu innych regionach, przede wszystkim na przekształceniu tradycyjnej produkcji tekstylnej w nowoczesny przemysł włókienniczy (Bílsko, Frýdek), a także na masowym rozwoju przemysłu żelaznego (Ustroň, Baška, Třinec, Lískovec), powstaniu górnictwa węglowego w zachodnim Cieszynie oraz stworzeniu nowoczesnego przemysłu spożywczego (początkowo głównie w majątku hrabiego Jindřicha Larischa-Mönnicha). W ten sposób region cieszyński nie stał się jednorodnym obszarem gospodarczym, ale był reprezentowany przez kilka ośrodków uprzemysłowienia, które często miały różny charakter. W ciągu XIX wieku stopniowo powstawały cztery podstawowe ośrodki przemysłowe Cieszyna. Przede wszystkim było to Bílsko i okolice, gdzie tradycyjny przemysł garbarski został przekształcony w nowoczesny przemysł wełniany. Ten stosunkowo jednorodny ośrodek przemysłu wełnianego wyraźnie dominował w strukturze cieszyńskiego przemysłu aż do kryzysu gospodarczego w latach 70-tych XIX wieku. W XIX wieku w zachodniej części Cieszyna, pomiędzy Polską Ostrawą a Karwiną, powstał region przemysłowy oparty na eksploatacji złóż węgla i związanym z tym przemysłem koksowniczym i chemicznym. Trzecim ośrodkiem był Frydek-Mistek i okolice, gdzie najważniejszymi gałęziami przemysłu była produkcja włókiennicza, koncentrująca się na tkaninach lnianych i bawełnianych, oraz hutnictwo żelaza, skoncentrowane w zakładach w Bašce i Lískovcu. Stosunkowo jednorodny był ostatni z ośrodków przemysłowych Ziemi Cieszyńskiej - nastawiony na hutnictwo i obróbkę metali obszar Trzyńca i Ustronia. Na przełomie XIX i XX wieku przemysł wydobywczy żelaza i węgla przyćmił w regionie cieszyńskim rozwiniętą produkcję tekstylną. Wspomniane ośrodki uprzemysłowienia wpłynęły następnie zarówno na ich bezpośrednie zaplecze rolnicze, jak i pod wieloma względami ingerowały w rozwój podgórskich i górskich obszarów Beskidów (wyjazdy lub dojazdy części ludności do pracy, budownictwo rekreacyjne, masowe pozyskiwanie drewna i konieczność odnawiania lasu, wpływ wyziewów przemysłowych na drzewostany itp.)

Obszar Dolnych Vítkovic (2012). Wikimedia Commons.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Najbardziej znaczące bezpośrednie ingerencje w krajobraz miały miejsce na obszarach eksploatacji surowców mineralnych i rozwiniętego przemysłu ciężkiego. Tutaj w ciągu XIX i XX wieku dochodziło zazwyczaj do wyraźnych zmian krajobrazu, które wymagały późniejszych interwencji rekultywacyjnych na dużą skalę (na ziemiach czeskich, w Kladnie, Ostrawie, Karwinie, północnoczeskim zagłębiu węgla brunatnego). Na terenach górniczych nastąpiły duże zmiany geomorfologiczne (powstawanie hałd, osiadanie terenu w wyniku podkopywania, powstawanie zalanych niecek osiadania), wydobycie wpłynęło na jakość zaopatrzenia w wodę i stan powietrza. Trendy w rozwoju krajobrazu obserwowane przed 1945 r. stały się znacznie bardziej wyraźne w kolejnych dekadach. W przeciwieństwie do tego, rozwój nowoczesnego przemysłu konsumpcyjnego miał znacznie mniej niszczący wpływ na krajobraz.

Po 1989 r. w krajobrazie dość szybko zaczął się odciskać sprzeczny proces - dezindustrializacja. Dezindustrializacja oznacza zmniejszenie produkcji w sektorze wtórnym, utratę miejsc pracy i spadek zatrudnienia w przemyśle. Towarzyszą mu jednak również zmiany demograficzne (niższy przyrost naturalny, starzenie się społeczeństwa) oraz zmiany w strukturze osadnictwa (suburbanizacja). Dezindustrializacja zaczęła się ujawniać w najbardziej rozwiniętych krajach świata już w latach 70. ubiegłego wieku, dotykając głównie miast, w których koncentruje się przemysł tradycyjny. Tendencja ta pojawiła się w Czechach po 1989 roku i była bardzo wyraźna w starych obszarach przemysłowych zorientowanych na przemysł ciężki. W krajobrazie proces dezindustrializacji przejawia się na wiele sposobów, szczególnie w drastycznym wzroście obszarów opuszczonych, porośniętych roślinnością oraz istnieniu brownfields, czyli niewykorzystanych lub nie w pełni wykorzystanych pozostałości po działalności gospodarczej człowieka. Z reguły miejsca te (opuszczone budynki fabryczne, hale, nieużywane budynki transportowe, budynki administracyjne i związane z nimi tereny) znajdują się w pobliżu osiedli (w centrum lub na obrzeżach, wyjątkowo również poza nimi), mają większą powierzchnię (w Republice Czeskiej systematycznie rejestrowane są miejsca o powierzchni 2 ha i więcej) i są w dużej mierze nośnikami obciążeń ekologicznych. Miejsca o bardzo dużej koncentracji obciążeń ekologicznych, takie jak niesławne laguny ostrawskie, często określa się mianem czarnych pól. Obecnie obserwujemy wysiłki zmierzające do skutecznej rekultywacji i ponownego wykorzystania opuszczonych i ekologicznie naznaczonych terenów.

3.23 Krajobraz przemysłowy - modelowy przykład Vítkovic

Vítkovice od swojego założenia w XIV wieku przez wiele stuleci rozwijały się jako mała wioska w majątku Hukvaldy, należącym do biskupów ołomunieckich. Pod koniec XVIII wieku, według topografa Franza Josepha Schwoya, w 23 domach mieszkało 157 mieszkańców. Jeszcze ciekawsze jest to, że pod koniec lat dwudziestych XIX wieku powstał tu decydujący impuls, który na trwałe zmienił nie tylko tutejszą wieś, ale i cały region. W 1828 roku właściciel majątku, arcybiskup ołomuniecki Rudolf Habsburg, założył pierwszą nowoczesną hutę żelaza w monarchii habsburskiej.
M oment początkowego, początkowo nieśmiałego przenikania nowoczesnego przemysłu ciężkiego do regionu, jest dokładnie udokumentowany na mapach Stabilnego katastru, które zostały sporządzone dla tego obszaru w 1836 roku. Mapy katastralne pokazują już w tym czasie krajobraz pełen kontrastów. Z jednej strony nadal dominował tradycyjny krajobraz rolniczy, na który składał się system pól poprzecinany nieregularną siecią dróg gruntowych i zagajników. W dużej mierze bezładna osada składała się głównie z drewnianych budynków mieszkalnych i gospodarczych. Podmokłe, wykoszone łąki i resztki lasów łęgowych rozciągały się wzdłuż rzeki Ostravicy, która w tamtych czasach tworzyła szereg ślepych zaułków obok głównego nurtu. W północnej części gminy przebiegała bardzo ważna droga - Droga Cesarska łącząca stolicę austriackiego Śląska, Opawę, z Cieszynem i Haliczem. Jednak już wtedy krajobraz zdominowany był przez kompleks Huty Rudolfa, który zajmował powierzchnię prawie jedenastu hektarów.

To właśnie rozwijająca się huta żelaza, którą w 1843 r. kupił Salomon Mayer Rothschild, spowodowała ogromny napływ mieszkańców i trwałą zmianę charakteru Vítkovic. Przedsiębiorstwo rozwijało się dynamicznie, zwłaszcza od końca lat 70. XIX wieku, pod kierownictwem wybitnych menedżerów Paula Kupelwiesera, a później Adolfa Sonnenscheina, którzy obok prosperity firmy kładli nacisk na realizację programów socjalnych, w tym na duże budownictwo mieszkaniowe (tzw. projekt Nove Vítkovice). Jeżeli pod koniec lat 60-tych XIX wieku w Vítkovicach mieszkało już mniej niż 1700 osób, to na przełomie XIX i XX wieku była to duża wieś licząca prawie 20 000 mieszkańców. Przed pierwszą wojną światową Vítkovice, które w 1908 roku zostały podniesione do rangi miasta, były piątą pod względem liczby mieszkańców gminą na Morawach. W hucie znalazła utrzymanie nie tylko większość miejscowych mieszkańców i wielu z dalszych okolic Moraw i Śląska, ale także wielu migrantów z Halicza, Węgier i Bałkanów. Napływ mieszkańców zmobilizował kierownictwo spółki górniczo-hutniczej Vítkovice do budowy kolonii robotniczych, domów urzędniczych i rozbudowy urządzeń komunalnych, tak że na przełomie XIX i XX wieku powstało tu zupełnie nowe miasto fabryczne. Przed I wojną światową huta rozrosła się do ponad 510 ha, co oznacza, że znacznie przewyższała rzeczywisty obszar katastralny Vítkovic (436 ha w 1900 r.).

Huta Vítkovice pogłębiła swoje znaczenie w burzliwym XX wieku. Najpierw udowodniły swoją niezbędność w czasie obu konfliktów wojennych jako ważny dostawca materiałów wojskowych dla armii austro-węgierskiej, a później także niemieckiej, a po 1948 r. stały się filarem socjalistycznej industrializacji w ramach realizacji tzw. stalowej koncepcji gospodarki czechosłowackiej. Ogromny nacisk na funkcję gospodarczą sprawił, że w ciągu kilkudziesięciu lat Vítkovice (pl.Witkowice) stały się dosłownie miastem hutniczym. Krajobraz Witkowic szybko przekształcił się w całkowicie zurbanizowany kompleks, porośnięty zakładami przemysłowymi, kopalniami i kamieniołomami. Zdjęcia lotnicze z pierwszej połowy lat 60-tych XX w. pokazują, że 80% obszaru katastralnego było zabudowane budynkami mieszkalnymi i przemysłowymi, a jedynie na peryferiach zachowały się resztki dawnej zabudowy. działalność rolniczą w postaci typowej mozaiki pól i łąk, która jednak w kolejnych dekadach całkowicie zniknęła.

Vítkovice są do dziś przykładem miasta fabrycznego, w którym jeden dominujący zakład przemysłowy w zasadniczy sposób wpłynął na formę przestrzenną osady i życie w niej. Dziś jest to nadal częściowo żywy organizm, a jego historyczne jądro, z typową architekturą murów pruskich, zostało uznane za miejski obszar ochrony w 2003 roku. Znacząca część kompleksu przemysłowego tzw. Dolnych Witkowic (kompleks Kopalni Hlubina, koksowni, wielkich pieców i związanych z nimi zakładów) zachowała się po zakończeniu pierwotnej produkcji metalurgicznej i stała się ważnym centrum kulturalnym i społecznym. W 2002 roku kompleks został uznany za narodowy zabytek kultury, a w 2008 roku uzyskał status Europejskiego Dziedzictwa Kulturowego.

Vítkovice, pocztówka z 1898 r. Wikipedia.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Vítkovice, widok na wielkie piece. SZM.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Narodowy Zabytek Kultury Dolne Vítkovice, 2012 r. L. Jarošová.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Rozwój górnictwa i hutnictwa w Witkowicach (Vítkovicích)w latach 1873-1907. Wikipedia.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


3.24 Wydobycie kamienia

Duża różnorodność skał w budowie geologicznej Śląska i północnych Moraw spowodowała powstanie znacznych bogactw mineralnych. Najstarszym materiałem, który był eksploatowany w przeszłości jest kamień naturalny. W przeszłości region śląski znany był przede wszystkim z wydobycia i obróbki granitu i marmuru.
W ydobycie granitu na Śląsku odbywało się przede wszystkim w rozległym masywie tzw. Plutonu Granitowego, który zajmował szersze okolice miasta Žulová. Obok granitów bardzo znanym i ważnym surowcem są śląskie marmury. Wydobywano je w licznych kamieniołomach wokół plutonu Žulov z ośrodkami w Horní Lipovej, Supíkovicach i Velké Kuněticach. Śląski marmur słynął ze swej różnorodności kolorystycznej, tak że obok częściej spotykanego szarobiałego lub ciemnego marmuru wydobywano również rzadszy marmur brązowawy, czerwonawy lub zielonkawy. Ze względu na swoje doskonałe właściwości i podobieństwo do włoskich białych marmurów, marmur kalcytowy z Supikowa jest często nazywany "śląską Carrarą". Jest to jeden z naszych najszlachetniejszych kamieni dekoracyjnych.

Rozległy masyw granitowy już w średniowieczu służył jako źródło materiału budowlanego, o czym świadczą najstarsze budowle świeckie i sakralne w Jesenikach. Systematyczne wydobywanie miejscowego kamienia rozpoczęło się jednak dopiero w XIX wieku, a od lat 60. XIX wieku można już mówić o początkach przemysłowej produkcji wyrobów z kamienia, zorganizowanej na zasadach komercyjnych. Racjonalne wykorzystanie surowców mineralnych propagowały specjalistyczne szkoły kamieniarskie.

Wydobycie granitu - Žulová.

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Rozkwit wydobycia i obróbki granitu i marmuru u podnóża Gór Rychlebskich, Żulowskiej i Złotogórskiej trwał pomimo spadku produkcji kamienia w czasie zawirowań gospodarczych w pierwszej połowie XX wieku i pomimo dalszego spadku w czasie II wojny światowej i późniejszego wyjazdu rzemieślników kamieniarskich, kiedy Niemcy opuścili Jeseniki. Po II wojnie światowej produkcja kamienia nie osiągnęła już przedwojennej wielkości i jakości. Produkcja artystyczna została całkowicie zaniedbana, a produkcja kostki brukowej i innych materiałów budowlanych była głownym celem

Mimo że w regionie Jesenika granit i marmur wydobywane są obecnie tylko w bardzo ograniczonym zakresie, tradycja wydobywania i obróbki kamienia ma do dziś duże znaczenie dla regionu.

W regionie Niskiego Jesionika i Gór Odrzańskich istnieje bogata historia wydobycia i przetwarzania łupków. Duże złoża z okresu dolnego karbonu nadal dostarczają wysokiej jakości łupków dachowych, które są wykorzystywane do napraw dachów na obiektach zabytkowych, ale przede wszystkim jako dachówki i brukowce. Wydobycie łupków dachowych miało decydujący wpływ na ogólny rozwój tego zacofanego przemysłowo regionu. Działalność górnicza pozostawiła w regionie Niskiego Jesionika liczne widoczne ślady wydobycia i obróbki łupków, a z czasem tereny kopalni i kamieniołomów stały się atrakcyjnymi miejscami do uprawiania turystyki i rekreacji.



Kolumnowa separacja neowulkanów wydobywanych w Bílčicach.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Oprócz dominującego wydobycia i obróbki granitu, marmuru i łupków, na Śląsku Czeskim wydobywano również inne minerały. W przeszłości wydobycie i obróbka wapienia w regionie Jesioników nabrało dużego znaczenia gospodarczego. Pierwsze wzmianki o wypalaniu wapna pochodzą z końca XV wieku. Zmiana technologiczna w produkcji wapna, która zaznaczyła się przejściem od małych pieców polowych do pieców szybowych w pierwszej połowie XIX wieku, wyniosła Jeseniki na pozycję czołowego producenta wapna.

W Kotlinie Opawskiej znajduje się najważniejsze i jedyne wydobywane złoże gipsu w Republice Czeskiej. Pierwszą kopalnię gipsu uruchomiono w 1849 r. w Opawie, a następnie otwarto kopalnię odkrywkową w miejscowości Kateřinky. Złoże w pobliżu Kobeřic zostało otwarte w 1963 roku i jest eksploatowane do dziś.

Na Śląsku znajdują się bogate złoża piasku, żwiru i piasków żwirowych, które są jednymi z najważniejszych surowców dla przemysłu materiałów budowlanych. Małe piaskownie powstawały już od wczesnego średniowiecza, większe piaskownie pojawiły się w krajobrazie dopiero w okresie socjalistycznym, natomiast wydobycie żwiru osiągnęło swój szczyt w latach 80-tych, głównie w związku z budową dużych osiedli mieszkaniowych. Źródłem surowca do produkcji cegły są głównie złoża czwartorzędowych lessów i glin lessowych. Podstawowym celem glinianek było zapewnienie wystarczającej ilości surowca do produkcji cegieł i innych elementów budowlanych, a w wyjątkowych przypadkach do produkcji ceramiki. W pobliżu Vidnavy na pogórzu Żułowskim wydobywano złoża kaolinu, które w przeszłości były wykorzystywane głównie do produkcji gliny ogniotrwałej. Dziś miejsce to jest jednym z najpiękniejszych kamieniołomów w Jesionikach.

Od 1990 roku Republika Czeska znacznie ograniczyła wydobycie minerałów, rud i uranu. Z drugiej strony, wydobycie niektórych minerałów wzrosło, głównie w wyniku eksportu i wzrostu ilości prac budowlanych. Wydobycie surowców mineralnych zmieniło i nadal zmienia oblicze regionu, warunki społeczne i jakość środowiska naturalnego w regionie.

Kde se dočtu více: Kruťa, Tomáš: Slezské nerosty a jejich literatura. Brno 1973; Gába, Zdeněk: Mramor, žula, lidé. Hradec Králové 1986; Gába, Zdeněk: Těžba vápence a pálení vápna na Jesenicku. In: Severní Morava 42, 1981, s. 21–29.


3.25 Wydobycie rudy

Od najdawniejszych czasów człowiek interesował się wykorzystaniem surowców, które najpierw znajdował na powierzchni, a później skoncentrował swoje zainteresowanie również na podziemiu. Początki poszukiwania złóż rud i ich wydobycia sięgają daleko w przeszłość. Obszary rudonośne na Śląsku znane były już w średniowieczu. Epoka górnictwa kruszcowego była najdłuższa na powierzchni naszego krajobrazu, jednak pod względem ilości wydobytej masy górnictwo kruszcowe zostało przyćmione przez wydobycie węgla i kopalin. W XX wieku nastąpił rozkwit górnictwa kruszcowego na Śląsku, ale pod koniec wieku wydobycie zostało wstrzymane. Północna część województwa morawsko-śląskiego jest bogata w złoża rud polimetalicznych, które w przeszłości miały duże znaczenie. Bezpośrednio na Śląsku znajdują się dwa historycznie ważne złoża rud, które należą do największych w Masywie Czeskim. Są to: złoże złota Złoty Stok w Polsce (dawniej Rychleby) w pobliżu granicy z Republiką Czeską oraz złotogórskie zagłębie rud polimetalicznych (w tym złota) w pobliżu miejscowości Zlaté Hory.
N a Śląsku wydobywano kilka złóż złota. Ważnym historycznym obszarem rudonośnym jest tzw. rejon Andělskohorský, w którym znajduje się złoże Suchá Rudná. Do małych pierwotnych złóż złota, gdzie w przeszłości odbywało się ograniczone i sporadyczne wydobycie, należy Zlatý chlum koło Jesenika. Historyczne złoża złota znajdują się na północno-zachodnim zboczu Złotego chlumu, miejsce to jest cenne również z montanistycznego punktu widzenia. Teren jest dobrze oznaczony przez długie, zapadnięte wyloty sztolni, hałdy i kopce, pozostałości szybów i stare drogi górnicze. Za główne "kamieniołomy srebra" uważane są Zlaté Hory, Horní Benešov i Horní Město, typowo żyłowe jest złoże Nová Ves koło Rýmařova. Największym złożem rud polimetalicznych, ale także złota, jest złoże Zlaté Hory, tzw. zlatohorský okręg rudny. W Zlatohorskim okręgu rudnym znajdują się złoża miedzi, ołowiu, cynku, srebra i złota. Obszar górniczy jest dość rozległy i cenny również z montanistycznego punktu widzenia. Początki wydobycia rudy w okolicach Zlatych Hor były znane już w XIII wieku i pozostawiły ślady, które są widoczne w terenie do dziś. Bardzo dobrze zachowane pozostałości górnictwa z różnych okresów historycznych można znaleźć w rejonie Táborské skály i Příční vrch, który jest dominantą całego zagłębia rudnego.

Kolejnym ważnym złożem polimetalicznym w Niskim Jesioniku był Horní Benešov. Liczne małe złoża rud polimetalicznych znajdują się również w południowo-wschodniej części Niskiego Jesionika, zwłaszcza w Górach Odrzańskich. Interesujące jest złoże Nová Ves koło Rýmařova, gdzie w terenie wyraźnie widoczne są pozostałości po historycznym i niedawnym wydobyciu.

Minerały ze złóż rud miedzi są znane na przykład z Ludvíkova koło Vrbna pod Pradědem. Do najbogatszych stanowisk mineralogicznych na Śląsku należą złoża uranu Zálesí i Horní Hoštice koło Jawornika lub Bílá Voda w Górach Rychlebskich. Złoże w Zálesí u Javorníka zostało odkryte podczas poszukiwań w 1957 roku, a w latach 1959-1968 wydobywano tu rudy uranu. Złoża rud żelaza ciągną się z Moraw na Śląsk, głównie w okolicach Małej Morawki i Dolnego Dolina koło Złotych Gór oraz w okolicach Horní Benešov. W XVIII i XIX wieku w wielu miejscach Beskidu Śląsko-Morawskiego wydobywano konkrecje żelaza, które służyły jako źródło rudy żelaza i stanowiły historyczną bazę surowcową dla przemysłu hutniczego na Śląsku, zwłaszcza w okolicach Trzyńca.

W pobliżu miejscowości Zlaté Hory w dolinie rzeki Olešnice wybudowano replikę średniowiecznych młynów górniczych z trasą dydaktyczną Dolina Zaginionych Sztolni. W młynie turyści mają okazję zobaczyć, jak wygląda proces kruszenia rudy złota. Dwie drewniane maszyny, wykonane według rysunków z epoki, napędzane są kołami wodnymi, które czerpią energię z pierwotnego kanału. Górski charakter doliny i położenie kół wodnych w kaskadzie prostopadłej do zbocza tworzą malowniczą scenerię. W regionie Jesioników jest jeszcze kilka innych bardzo interesujących ścieżek dydaktycznych, które przybliżają zwiedzającym działalność górniczą, która pozostawiła tak wyraźne ślady w krajobrazie. Jednym z najciekawszych miejsc jest Příčný vrch z bogatą historią górnictwa.

Zeuneryt, wielkość kryształu 1,2 mm, Zálesí u Javorníku. J. Sejkora
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


W związku z prowadzoną działalnością górniczą w złożach, obszary te są podkopane, a podziemia kryją w sobie niezwykłą ilość korytarzy i wyrobisk górniczych, czyli znacznych nienaturalnych zaburzeń w górotworze, które mogą powodować zawalanie się stropów i zawalanie nadkładu. Prawdopodobnie najbardziej widocznym śladem wydobycia rud w okolicy Złotych Gór jest zapadlisko Žebračka, chronione prawem jako zabytek kultury. W ścianach przepaści znajdują się pozostałości dawnych sztolni, które służyły do udostępnienia piętra wydobywczego wokół komory.


3.26 Krajobraz kopalniany

Działalność górnicza kształtuje krajobraz od najdawniejszych czasów. Najpierw było to płukanie złota, pozostawiające ślady w krajobrazie, przede wszystkim w postaci tzw. wysięków (osadów rzecznych powstałych w wyniku wydobycia złotonośnych piasków). W średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym wydobycie rudy spowodowało zmiany w krajobrazie na znacznie większą skalę. Był to zarówno pierwotny, jak i wtórny wpływ działalności wydobywczej człowieka. Do głównych efektów eksploatacji rudy należały przede wszystkim najróżniejsze zmiany i formacje terenu - od mniejszych szybów i przekopów, poprzez mniejsze zapadliska, doły i hałdy. Wtórnymi przejawami działalności górniczej są wylesienia związane z samym górnictwem, a zwłaszcza z hutnictwem rud, a także zmiany w ciekach wodnych związane z budową zarówno urządzeń wydobywczych, jak i przeróbczych (zwałowarki, młoty). Na krajobraz bardzo znacząco wpłynęło również wydobycie minerałów.
O strawsko-Karwiński Okręg Przemysłowy (OKR) było zawsze najważniejszym złożem węgla w Republice Czeskiej. Zainteresowanie górnictwem węgla kamiennego rozpoczęło się w drugiej połowie XVIII wieku, kiedy to katastrofalny brak drewna zagroził rozwojowi przemysłu i budownictwa. Na początku XIX wieku obszar dzisiejszego OKR był jeszcze pokryty żyznymi polami i łąkami, poprzecinanymi pasami głębokich lasów, a gdzie indziej pastwiskami i stawami. Dopiero po założeniu w 1828 r. Huty Vítkowice i przyłączeniu tutejszego powiatu do linii kolejowej z Krakowa do Wiednia, rozwinęło się na niespotykaną skalę wydobycie węgla, któremu towarzyszył szybki rozwój przemysłu. Zaczęły wyrastać dziesiątki wież górniczych, koksowników, kominów i hal zakładów przemysłowych. Węgiel był nie tylko źródłem ciepła i energii, ale stopniowo stał się surowcem do dalszego przetwarzania. Początkowo słabo zaludniony region został zasiedlony przez ludzi nie tylko z okolicy, ale także z dalszych okolic. Nowi pracownicy i ich rodziny musieli mieć zapewnione mieszkania, dlatego powstało wiele kolonii górniczych. Już w drugiej połowie XIX wieku zakłady górnicze z koksowniami, elektrowniami i Hutą Witkowicką stały się największymi przedsiębiorstwami ówczesnej monarchii habsburskiej.

Największy rozwój Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Przemysłowego nastąpił po 1945 roku, kiedy to w wyniku nastawienia gospodarki czechosłowackiej na budowę przemysłu ciężkiego uprzywilejowano wydobycie węgla i innych surowców. W związku z budową nowych kopalń oraz przebudową i modernizacją istniejących, wydobycie węgla, produkcja koksu i liczba pracowników wzrosły kilkakrotnie w porównaniu z okresem przedwojennym. Potem nastąpiło intensywne budownictwo mieszkaniowe i łączenie się osiedli w większe osady. Działalności górniczej towarzyszy szereg negatywnych zjawisk. Podstawową przyczyną zmian w krajobrazie jest ruch mas z górotworu na powierzchnię. Po wydobyciu nadkład osuwa się na tereny górnicze, tworząc zapadliska i niecki osiadania. Dominującą cechą zagłębia węglowego są hałdy lub zwałowiska. Tworzą je odpady poflotacyjne, które w rzeczywistości są pozostałościami po górnictwie węglowym, na które składają się zlepieńce, piaskowce, gruz, arkoza, mułowce i iłowce, a także fragmenty węgla i pyłu węglowego. Ten materiał odpadkowy zbierał się w przeszłości w pobliżu kopalni, ale wraz z rozwojem techniki zaczęto go gromadzić na większych powierzchniach wspólnych, starając się aby formował konkretne kształy, często w pobliżu miast (w Ostrawie na przykład hałda Ema lub usunięta już hałda w Czarnej Łące). Stożkowate, kopułowe hałdy okazały się jednak dość ryzykowne (pożar, osuwiska), zaczęły więc powstawać hałdy tarasowe i arkuszowe. W tym samym czasie materiał z hałd zaczął być wykorzystywany do różnego rodzaju podsypek, rekultywacji i budowy transportu, więc wiele hałd ponownie zniknęło.

Ostrava, węglowa kolejka linowa, 1976. M. Polášek. Fotoarchiv SZM
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Głębokie wydobycie węgla spowodowało negatywne zmiany w krajobrazie. Wpływ działalności antropogenicznej wywarł znaczący wpływ na morfologię terenu obszarów podmokłych. Okręg Ostrawsko-Karwiński, który jest częścią aglomeracji przemysłowej Ostrawy, jest typowym obszarem o intensywnym obciążeniu gospodarczym dla krajobrazu. Głęboka eksploatacja wpłynęła tu na morfologię terenu i charakter strumieni. W wyniku tego nastąpiła degradacja i dewastacja krajobrazu, a w konsekwencji zmiany w sferze społeczno-gospodarczej. Konsekwencje głębokiego wydobycia węgla były najbardziej widoczne w karwińskiej części okręgu, gdzie niegdyś gęsto zaludniony obszar został przekształcony w niemal całkowicie zdewastowany krajobraz. Jest to również teren kopalni Łazy. Prawie 200 lat głębokiego wydobycia węgla w Orłowej-Łazach negatywnie wpłynęło na teren, w szczególności powodując deformacje powierzchni i cieków wodnych poprzez zmianę nachylenia dna w wyniku osiadania i odprowadzania wód kopalnianych i przeróbczych. Antropogeniczne zmiany powierzchni ziemi mają również wtórny wpływ na drogi, media i budynki. Niecki osiadania powstają w wyniku osiadania terenu i są często zalewane z powodu wód gruntowych lub podmywania terenu zalewowego. W ten sposób powstają baseny osiadania lub jeziora osiadania; średnia głębokość basenu osiadania wynosi 25 m. W regionie Karwiny wiele hektarów jest całkowicie zalanych wodą w wyniku osiadania terenu.



3.27 Krajobraz kopalniany

Działalność górnicza kształtuje krajobraz od najdawniejszych czasów. Najpierw było to płukanie złota, pozostawiające ślady w krajobrazie, przede wszystkim w postaci tzw. wysięków (osadów rzecznych powstałych w wyniku wydobycia złotonośnych piasków). W średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym wydobycie rudy spowodowało zmiany w krajobrazie na znacznie większą skalę. Był to zarówno pierwotny, jak i wtórny wpływ działalności wydobywczej człowieka. Do głównych efektów eksploatacji rudy należały przede wszystkim najróżniejsze zmiany i formacje terenu - od mniejszych szybów i przekopów, poprzez mniejsze zapadliska, doły i hałdy. Wtórnymi przejawami działalności górniczej są wylesienia związane z samym górnictwem, a zwłaszcza z hutnictwem rud, a także zmiany w ciekach wodnych związane z budową zarówno urządzeń wydobywczych, jak i przeróbczych (zwałowarki, młoty). Na krajobraz bardzo znacząco wpłynęło również wydobycie minerałów.
K rajobraz regionu Niskiego Jesionika został w szczególny sposób naznaczony wydobyciem łupków, które dało początek genius loci tego regionu. Do typowych elementów krajobrazu górniczego, związanych z wydobyciem łupków, należą kamieniołomy i stawy kamieniołomowe, sztolnie i szyby, a zwłaszcza bardzo wyraźne hałdy z fragmentami wydobytych łupków. Pozostałości po wydobyciu łupków są dziś chętnie odwiedzane przez turystów i stały się podstawą wielu ścieżek dydaktycznych.

O ile wspomniane wyżej górnictwo oddziaływało na krajobraz dość intensywnie, ale na stosunkowo ograniczoną skalę, a w przypadku wydobycia rud odbywało się to stopniowo na przestrzeni wieków, to w przypadku górnictwa węglowego sytuacja wyglądała inaczej. Masowa eksploatacja węgla kamiennego w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim spowodowała w stosunkowo krótkim czasie rozległe zniszczenia krajobrazu, co spowodowało konieczność jego masowej rekultywacji.

Tempo zmian krajobrazu w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim było determinowane przez trzy podstawowe czynniki: 1. zakres wydobycia; 2. zastosowaną technikę wydobycia; oraz 3. grubość wydobytych pokładów. Jeśli chodzi o wpływ na krajobraz, długotrwałym problemem stało się powstawanie zaminowanych sztolni. Ze względu na nacisk na maksymalizację wydobycia, w czasie II wojny światowej i po 1945 roku powstała tylko niewielka część kopalń, a metoda kontrolowanej eksploatacji została zastosowana na masową skalę. W drugiej połowie XX wieku zaczęło to powodować znaczne zniszczenia krajobrazu, zwłaszcza w regionie Karwiny.

Głębokie wydobycie węgla spowodowało przede wszystkim zmiany geomorfologiczne. W krajobrazie spotykamy zarówno pierwotne oddziaływanie górnictwa, do którego należą przede wszystkim hałdy, niecki osiadania, stawy szlamowe i obiekty kopalni odkrywkowych, jak i wtórne, do których należą tereny rekultywacyjne czy suche stawy szlamowe. Pod względem charakteru krajobrazu rejonu ostrawsko-karwińskiego typowymi pierwotnymi przejawami działalności górniczej w okresie industrializacji były przede wszystkim zbiorniki odpadów poflotacyjnych i zalane niecki osuwiskowe.

Historycznie najwcześniejsze hałdy, które wkraczały na teren powiatu do połowy XX wieku, były hałdami stożkowymi o wysokości do 80 metrów. Zwałowisko Ema, które zaczęto budować w pobliżu kopalni Petr Bezruč w latach 20. ubiegłego wieku, stało się symbolem górniczego krajobrazu w regionie Ostrawy. Dziś jest atrakcyjnym celem turystycznym, m.in. ze względu na ciągłą aktywność termiczną, której towarzyszą erupcje dwutlenku siarki. Od lat 50. budowano stawy osadowe o płaskim kształcie, które miały lepsze właściwości pod względem pylenia i przyszłej rekultywacji. Od późnych lat 70. i 80. nastąpiło odwrócenie tendencji w gospodarce hałdowej, kiedy okazało się, że składowanie kamienia z kamieniołomów w kilkudziesięciu miejscach, często w pobliżu osiedli, jest nieopłacalne. Zaczęły powstawać tzw. centralne składowiska odpadów wydobywczych, które były wielkoskalowymi składowiskami odpadów wydobywczych, powstającymi zazwyczaj na zdewastowanych terenach przeznaczonych do rewitalizacji. Mimo spadku wydobycia po 1989 roku, hałdy są ważnym elementem krajobrazu Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Przemysłowego.

Drugim istotnym elementem krajobrazu Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Przemysłowego były zalane niecki osuwiskowe powstałe w wyniku osiadania terenu na skutek podkopywania. Ruchy terenu powodują poważne szkody w budynkach, infrastrukturze i glebie, a w przypadku rozległych osiadań (tak jak w regionie Karwiny) mogą prowadzić do rozległych zniszczeń na danym obszarze. Bardzo często dochodzi do zalania osuniętego terenu i powstania zalanej niecki osuwiskowej. Od drugiej połowy XX wieku niektóre baseny osuwiskowe są wykorzystywane do sedymentacji odpadów poflotacyjnych, szlamu węglowego lub popiołu z elektrowni, podczas gdy inne są stopniowo rekultywowane do celów rekreacyjnych. Specyficznym pierwotnym przejawem głębinowego wydobycia węgla są zbiorniki na szlam, które zaczęły pojawiać się w regionie ostrawsko-karwińskim dopiero w drugiej połowie XX wieku. Obecnie zbiorniki te są stopniowo wydobywane, rekultywowane i wkomponowywane w otaczający je krajobraz. W ten sposób powstaje specyficzne środowisko terenów podmokłych i wodnych, bardzo często w miejscach pierwotnych stawów. Z biologicznego punktu widzenia tworzy to bardzo wartościowe środowisko.

Halda Hrušov, 1961. R. Janda.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Typowe efekty głębokiego wydobycia węgla w krajobrazie Karwiny. R. Popelkova.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


3.28 Krajobraz kopalniany - rekultywacja

Głównym celem rekultywacji jest zatarcie niepożądanych śladów działalności gospodarczej człowieka, która w coraz większym stopniu zaburza istniejący krajobraz i możliwości jego wykorzystania. W rekultywacji eksperci starają się odtworzyć prawidłowo funkcjonujący system krajobrazowy, nie tylko z biologicznego punktu widzenia - ważne jest również przywrócenie krajobrazowi jego funkcji społecznej.
I stnieją cztery podstawowe rodzaje rekultywacji w zależności od przyszłego przeznaczenia terenu; w większości przypadków nie stosuje się tylko jednego rodzaju, ale wszystkie cztery łącznie. W rekultywacji leśnej na rekultywowanym terenie sadzi się drzewa, przy czym musi być uwzględniana przyszła funkcja lasu. Od lat 90. ubiegłego wieku rekultywacja leśna jest wyraźnie preferowana. Rekultywacja rolnicza polega na usunięciu wierzchniej warstwy gleby przed rozpoczęciem eksploatacji, jej składowaniu i wykorzystaniu do rekultywacji rolniczej po zakończeniu wydobycia. Zasadą rekultywacji wód jest zakładanie stawów, zapór, mokradeł i innych zbiorników wodnych. W przypadku innych rekultywacji tereny te są zagospodarowywane na parki, podmiejskie tereny zielone, boiska sportowe i inne tereny rekreacyjne.

Podstawą tych rekultywacji jest tzw. rekultywacja techniczna (rehabilitacja), która opiera się na myśleniu z lat 50. i 60. ubiegłego wieku, kiedy panowało przekonanie, że każdy kawałek ziemi musi być w jakiś sposób wykorzystany. Celem rekultywacji technicznej jest ukształtowanie nowego terenu pod "blizny", zasypanie lub wypełnienie wyrobisk kamieniołomu oraz przygotowanie terenu pod nasadzenia - czyli rekultywacja biologiczna. Podczas rekultywacji dużych kopalń węgla kamiennego przemieszczane są ogromne ilości urobku lub hałdy urobku. W przypadku kamieniołomów ścianowych stosuje się modyfikacje techniczne w celu usunięcia i zatarcia skalistych obszarów sztolni, a pionowe ściany są modyfikowane do łagodnego nachylenia, co jest praktyką zgodną z przepisami bezpieczeństwa, ale całkowicie niszczy unikalne siedliska. W wielu przypadkach, ze względów ekonomicznych, wyrobiska poeksploatacyjne obciążane są urobkiem, gruzem budowlanym, produktami ubocznymi przemysłu energetycznego oraz osadami ściekowymi. Główną wadą tego typu rekultywacji technicznej jest zmniejszenie różnorodności morfologicznej terenu oraz dewastacja cennych biotopów, które powstały w odpowiednich miejscach. Techniczna rekultywacja jest zazwyczaj ponadgabarytowa i dlatego bardzo kosztowna.

Najbardziej odpowiednimi alternatywami są tzw. metody restytucji oparte na naturze, bazujące przede wszystkim na wykorzystaniu sukcesji ekologicznej. Głównym celem takiej odbudowy i rekultywacji jest bezpośrednia ochrona zagrożonych lub szczególnie chronionych gatunków dzikich roślin i zwierząt. Naturalna rekultywacja jest stosowana w tym kraju szczególnie w ostatnich latach. Kamieniołomy są już ukształtowane do stanu docelowego w procesie wydobycia; ideałem jest pozwolić na naturalną sukcesję i regulować ją jedynie poprzez zewnętrzną interwencję.

Na ziemiach czeskich działania rekultywacyjne rozpoczęto przed I wojną światową w północnych Czechach na terenach zdewastowanych przez odkrywkową eksploatację węgla brunatnego. W okręgu Ostrawsko-Karwińskim najpierw dyskutowano o środkach zaradczych, aby zapewnić jakość miejscowych wód. W latach 20. ubiegłego wieku zrealizowano już szereg projektów, z których część była dość bliska późniejszej rekultywacji zniszczonego przez górnictwo krajobrazu. Należały do nich różne modyfikacje cieków wodnych i zasypywanie bagien w aglomeracji ostrawskiej, co pozwoliło na wykorzystanie ilości odpadów poflotacyjnych, które zaśmiecały ostrawski krajobraz. Na początku lat 50-tych, w związku z ogromnym wzrostem wydobycia i związanymi z tym szkodami górniczymi został po raz pierwszy ustalony kompleksowy plan odnowy zagłębia węglowego. Od 1956 r. rozpoczęto właściwe działania remediacyjne i rekultywacyjne, aczkolwiek na niewielką skalę przez stosunkowo długi czas. Wzrost działań rekultywacyjnych obserwuje się zwłaszcza od przełomu lat 70. i 80. ubiegłego wieku, kiedy to w znacznym stopniu zracjonalizowano gospodarkę odpadami kopalnianymi. W okresie od końca lat 70. do początku lat 90. ubiegłego wieku przeprowadzono rekultywację na dużą skalę, stopniowo rekultywowano całe obszary górnicze w różnych częściach Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego (np. kopalnia Jan Šverma w Ostrawie-Mariánskich Horach, kopalnia Julius Fučík w Petřvaldzie, kopalnia Dukla w Havířovie).
Trwająca rekultywacja hałdy Heřmanice, 2018 r. L. Jarošová.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


W związku z przemianami politycznymi i gospodarczymi końca lat 80. ubiegłego wieku prace rekultywacyjne przestały być opłacane z budżetu państwa, a łagodzenie skutków działalności górniczej zostało przekazane poszczególnym zakładom OKD. Ze względu na warunki ekonomiczne, do 1997 roku całkowicie zrezygnowano z konwencjonalnej uprawy gruntów rolnych, która była jednym z głównych celów przed 1989 rokiem. Spółka OKD Reclamation, będąca następcą prawnym OKD, musiała dostosować swoją działalność do radykalnych zmian w sektorze górniczym. W ciągu ostatnich dwudziestu lat zajmowała się przede wszystkim rekultywacją kopalń w regionie Karwiny (np. rekultywacja obszaru Darkov) oraz usuwaniem starych obciążeń środowiskowych (np. rekultywacja byłej koksowni Karolina w centrum Ostrawy).

3.29 Rozwój transportu - sieć drogowa

Od XVIII wieku krajobraz środkowoeuropejski zaczął się powoli zmieniać, także za sprawą budowy nowych arterii komunikacyjnych. Już w XVIII w. można było zaobserwować pierwszą falę modernizacji transportu (nie tylko) w monarchii habsburskiej, która charakteryzowała się próbą systematycznej budowy dróg wodnych i wysokiej jakości dróg kamiennych. Modernizacja transportu drogowego w XVIII wieku i pierwszej połowie XIX wieku wiąże się więc z budową kamiennych dróg - tzw. chaussée.
D rogi te charakteryzowały się prostymi przebiegami, utwardzoną nawierzchnią, bocznymi drogami i alejami roślinnymi. Były to drogi, które dzięki swojej konstrukcji i regularnemu utrzymaniu były zaprojektowane tak, aby były przejezdne w każdych warunkach pogodowych. Drogi te zostały zbudowane z inicjatywy państwa i ich parametry techniczne zostały po raz pierwszy w historii nowożytnej ujednolicone przez przepisy techniczno-budowlane. Drogi kamienne odgrywały szczególnie ważną rolę modernizacyjną na obszarach, gdzie nie można było skutecznie rozwinąć transportu wodnego. Tak było w przypadku ziem czeskich.

Z jakich powodów oświeceniowo-absolutystyczne państwo budowało kosztowną infrastrukturę transportową? Głównym powodem budowy dróg państwowych było wspieranie handlu ponadregionalnego, co było zgodne z ówczesnymi zasadami merkantylizmu. Powód militarno-strategiczny był bardzo silny. W wielu przypadkach nowe drogi stawały się środkiem wzmacniającym integralność terytorialną jednostki państwowej i odgrywały ważną rolę w utrwalaniu peryferyjnych lub nowo nabytych terytoriów. Ta cecha jest widoczna na przykład przy budowie dróg w regionie morawsko-śląskim. Po wojnach śląskich było to podyktowane zabezpieczeniem terenów Śląska Austriackiego, a później także nowo nabytego Halicza.

Konstrukcje drogowe z XVIII i XIX wieku znacznie różniły się charakterem i przebiegiem od starszych typów dróg, które w miarę możliwości dostosowywały się do terenu i nie miały stałej nawierzchni. Nowe drogi "cesarskie" musiały mieć jak najprostszy przebieg, co powodowało wkraczanie na nowe tereny, a czasem nawet spory prawne z właścicielami ziemskimi. Wyposażono je w systemy odwadniające, a w celu zapewnienia ochrony przed zaspami śnieżnymi i wiatrem - w aleje pożytecznych drzew. Ich nawierzchnia miała kształt łuku odprowadzającego wodę deszczową, a kamienna podbudowa z warstwą żwiru zapewniała dobrą przejezdność.

O tym, w jakim stopniu te niezwykle wymagające budowle swoich czasów wpływały na krajobraz, możemy się przekonać na przykład dzięki zachowanym unikatowym mapom rękopiśmiennym, które powstały w latach 70. XIX wieku w związku z budową drogi śląsko-halickiej z Opawy do Cieszyna i Bielska. Ślady tych wspaniałych budowli można jeszcze dziś odnaleźć w krajobrazie, choć w późniejszych wiekach zostały one zmodernizowane, rozbudowane i pokryte nowymi powierzchniami. Przykładem jest pierwotna trasa drogi śląsko-halickiej, która do 2015 r. prowadziła z Opawy do Ostrawy po pierwotnej drodze cesarskiej.

Mapa śląsko-halicyjskiej drogi Opava - Komarov. ZAO.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Mapa śląsko-halickiej drogi Hrabyně - Polom. ZAO.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Mapa śląsko-halickiej drogi Ostrava - Radvanice. ZAO.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Mapa śląsko-halickiej drogi Skočov - Bílsko. ZAO.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


3.30 Rozwój transportu - koleje

Od lat trzydziestych XX wieku na ziemiach czeskich zachodziły istotne zmiany w zakresie rozwoju systemów transportowych. Podstawą handlu ponadregionalnego była dotychczas niewielka liczba budowanych i utrzymywanych przez państwo dróg "cesarskich". W przypadku odpowiednich warunków naturalnych podobną rolę mogłyby pełnić przepływy żeglowne ważnych rzek, co nie miało miejsca na badanym obszarze. Jednak od początku lat trzydziestych XIX wieku w całej Europie Środkowej szybko zaczął się rozwijać nowy system transportowy - kolej. To właśnie kolej w znaczący sposób wpłynęła na charakter śląskiego krajobrazu w ciągu XIX wieku, a wpływ ten trwa do dziś.
T ransport kolejowy za pomocą furmanek i dyliżansów został szybko wyparty przez kolej, która w XIX wieku zdecydowanie przewyższała transport drogowy pod względem możliwości przewozowych. Miasta przy głównych szlakach drogowych szybko traciły na atrakcyjności, na czym zyskiwały regiony położone w pobliżu nowo wybudowanych głównych linii kolejowych. Z jednej strony, stworzyło to podstawę dla rozwoju gospodarczego regionów położonych w pobliżu nowych linii komunikacyjnych; z drugiej strony, ten sam proces oznacza możliwy regres obszarów wcześniej uprzywilejowanych pod względem transportowym, które zbyt długo pozostawały z dala od kolei. Historyczne odzwierciedlenie tego faktu w badanym regionie zostało trafnie opisane już w 1851 r. przez pisarza Izby Handlowej w Opawie w związku z doprowadzeniem Kolei Północnej Ferdynanda do granicy morawsko-śląsko-pruskiej: "Zanim Kolej Północna (cesarza Ferdynanda) wkroczyła w życie transportowe, na Śląsku kwitł handel, zwłaszcza z Prusami, który odbywał się albo przez Krnov i Prudnik, albo przez Ratiboř. Kiedy Kolej Północna uzyskała bezpośrednie połączenie z koleją pruską przez Bohumín, handel śląski przez Opawę doznał poważnego uszczerbku, a istniejące drogi, którymi odbywał się handel, opustoszały. Tracą na znaczeniu ważne ośrodki przemysłowe, takie jak Opawa, Horní Benešov, Bruntál, Krnov, Vrbno pod Pradědem, Ludvíkov i Zlaté Hory."

Kolej, która pod wieloma względami stała się ucieleśnieniem ery przemysłowej, miała również, oprócz wpływu na gospodarkę, znaczący wkład w kształtowanie krajobrazu. Te wielkie liniowe konstrukcje były przede wszystkim znaczącą interwencją geomorfologiczną. Kolej musiała być zbudowana w możliwie prostej linii i bez znacznego nachylenia, co nieuchronnie oznaczało konieczność budowy wielu nowych mostów (lub wiaduktów), przekopów, tuneli i ogólnie rzecz biorąc, wymagało rozległych zmian w otaczającym terenie. O tym, jak wymagające były to budowy, świadczy przykład Morawsko-Śląskiej Kolei Centralnej (Ołomuniec - Krnov - Opawa; Krnov - Jindřichov na Śląsku), gdzie na 115-kilometrowej linii trzeba było wybudować pięć tuneli o łącznej długości 744 m, a tylko między miejscowościami Hlubočky i Domašov kolej musiała 22 razy przekroczyć rzekę Bystřice. Budowa niektórych linii kolejowych w Jesionikach i Cieszynie była również dość wymagająca. Ogólnie można stwierdzić, że jeśli chodzi o wpływ na krajobraz, główną interwencją była budowa głównych linii, podczas gdy koleje lokalne były często budowane w celu zaoszczędzenia pieniędzy i dostosowania kolei do krajobrazu w jak największym stopniu. Przykładem starań o jak najlepsze dostosowanie kolei do terenu jest 20-kilometrowa linia wąskotorowa z Třemešnej do Osoblahy, gdzie w pobliżu miejscowości Liptáň znajduje się najostrzejszy łuk kolejowy w Czechach (promień zaledwie 75 metrów).

W odniesieniu do obecnej sytuacji należy jednak pamiętać, że praktycznie wszystkie linie kolejowe były pierwotnie projektowane jako jednotorowe, a budowa drugiego (lub dodatkowego) toru mogła nastąpić dopiero po udowodnieniu ich rentowności. W związku z tym przedsiębiorstwa kolejowe otrzymały zezwolenie na korzystanie z podwójnego toru z reguły dopiero po upływie znacznego czasu. Na przykład w przypadku kolei Koszyce-Bohumín drugi tor budowano stopniowo od końca XIX wieku, większość linii tej kolei była dwutorowa do lat trzydziestych XX wieku, a całość dopiero w 1955 roku.

Budowa kolei miała również znaczący wpływ na rozwój miast i wsi. Nie chodziło tylko o budowę obiektów kolejowych, które w niektórych przypadkach, zwłaszcza po późniejszych rekonstrukcjach, uzyskały bardzo reprezentacyjny wygląd (np. Opawa-Wschód lub Ostrawa- Svinov), natomiast gdzie indziej tworzyły one względnie jednolitą architekturę kolejową poszczególnych spółek przewozowych. Z reguły dworzec kolejowy wnosił do przestrzeni miejskiej nowe centrum komunikacyjne, które musiało być połączone z centrum miasta, a w drugiej połowie XIX wieku pojawiło się zjawisko ulic dworcowych. Stały się one nie tylko tętniącą życiem arterią komunikacyjną, ale także przestrzenią reprezentacyjnego rozwoju obywatelskiego i handlowego.

Kolej parowa miała również znaczący wpływ na krajobraz poprzez emisje i hałas. W XIX wieku zjawisko to było postrzegane jako budzące sprzeczne opinie. Podczas gdy większość mieszkańców wsi postrzegała dymiącą i dudniącą lokomotywę jako zagrożenie dla ich agrarnych wysiłków, dla innych była ona symbolem postępu i dobrobytu. Dobrobyt wiązano w tych rozważaniach z rozkwitem gospodarczym, a stopniowo gromadzone dane uwiarygodniały ten pogląd. Zależność między rozwojem gospodarczym Śląska a istniejącą siecią komunikacyjną, która silnie oddziaływała na krajobraz, obrazuje również mapa sporządzona przez Izbę Handlową w Opawie na początku lat 80. XIX wieku. Przedstawia stan sieci kolejowej na Śląsku po zakończeniu budowy głównej sieci kolejowej na ziemiach czeskich, czyli na samym początku ery budowy kolei lokalnych. Jednocześnie pokazuje rozwinięty przemysł Śląska w końcowej fazie rewolucji przemysłowej.
Idylliczne zdjęcie lokalnej wsi Petřvald z okresu przed I wojną światową. MT.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Kolejowa stacja rozrządowa w Přívozie na początku XX wieku. AMO.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Stacja kolejowa w Dolní Lipovéj, około 1910 roku. SOkA Jeseník.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Przemysł i koleje na Śląsku Austriackim około 1880 roku, z publikacji pt. Statistischer Bericht über die Industrie Schlesiens in den Jahren 1880 und 1881
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


3.31 Rozwój transportu - lotnictwo

Lotnictwo jest istotnym atrybutem epoki nowożytnej, rozwoju technicznego i symbolem przyspieszenia życia gospodarczego i społecznego w XX wieku.
P oczątki lotnictwa na Śląsku sięgają okresu przed I wojną światową, kiedy to w Opawie i Ostrawie odbyły się promocyjne loty austriackiego pioniera lotnictwa Adolfa Warchałowskiego (1886-1952): w Ostrawie Warchałowski wystartował w niedzielę 2 października 1910 r. na obszarze między Vítkovicami i Starou Bělou, w Opawie 15 i 16 dnia tego samego miesiąca pomiędzy Oticami i Slavkovem. Organizatorem opawskiego przedstawienia był niemiecki Flugtechnischer Verein für Schlesien, założony w kwietniu 1910 r. Z tymi tzw. produkcjami lotniczymi związane są początki lotnisk w regionie. Były to sporadyczne lotniska polowe, głównie poligony wojskowe (w Opawie lub Brnie), tereny wystarczająco płaskie, twarde i wolne od roślinności.

Tradycja lotnictwa wywodzi się od rodzeństwa Vilém, Josefa i Leopolda Žurovec. W latach 1909-1911 skonstruowali własny samolot, który w 1913 r. wystawiono w sali gospody w Albrechticach, a w latach 1912-1914 przeprowadzali eksperymenty lotnicze na lotnisku polowym między Albrechticami, Mošnovem i Har- tami (po niemiecku Lilien) - osadą, z której pochodzili i która później ustąpiła miejsca budowie lotniska ostrawskiego w Mošnovie.

Pierwsza wojna światowa przyniosła zmianę: lotnictwo, dotychczas oparte na eksperymentach technicznych i stanowiące atrakcję dla widzów, stało się bronią zagłady. Znaczny rozwój lotnictwa wojskowego umożliwił wielu młodym, uzdolnionym technicznie ludziom zapoznanie się z samolotami różnych konstrukcji i opanowanie ich obsługi, co po wojnie mogli wykorzystać w lotnictwie cywilnym. To ostatnie powstawało jednak bardzo powoli. Z działaniami wojennymi pod koniec wojny wiąże się krótkotrwałe istnienie lotniska na Hrabowej, gdzie lądowały czechosłowackie siły powietrzne biorące brała udział w akcjach związanych z wyzwoleniem okupowanego przez Polaków Cieszyna (1919).

O ile czechosłowackie lotnictwo wojskowe po I wojnie światowej otrzymało nowe maszyny, o tyle lotnictwo cywilne przez długi czas nie rozwijało się w tym regionie. W dniu 7 marca 1926 roku pod protektoratem prezydenta Masaryka powstała Liga Lotnicza Masaryka (MLL). Dla Śląska i Ostrawy utworzono siedzibę powiatu w Opawie (28 listopada 1926 r.), którą w 1934 r. przeniesiono do Ostrawy. Liga Lotnicza Masaryka założyła lotnisko na zachód od Bohuslavic koło Dolní Benešov, które zostało otwarte we wrześniu 1928 r., a od 1 lipca 1935 r. obsługiwało krótko połączenia lotnicze z Pragą. W 1936 r. lotnisko zostało zamknięte. Liga Lotnicza im. Masaryka w Morawskiej Ostrawie nabyła dla swojego lotniska obszar na północ od linii kolejowej Svinov - Ostrawa, głównej stacji kolejowej, wyznaczonej od wschodu przez Přednádraží. Był to obszar o powierzchni 600 × 400 metrów kwadratowych. Odbywały się tu zawody modelarskie, żeglarskie, a od 1932 r. Dni Lotnictwa.

10 grudnia 1926 r. w Mistku powstała lokalna grupa MML, działająca od 1931 r., na czele której stanął generał František Melichar. Miejscowi lotnicy mieli do dyspozycji lotnisko "Pod Štandlem", położone przy drodze przez Sviadnov, o powierzchni 350 × 850 metrów. Były też zajęcia sportowe, szybownictwo, modelarstwo, a członkowie klubu budowali szybowce we własnym warsztacie.

Liga Lotnicza im. Masaryka zajmowała się promocją lotnictwa, jego popularyzacją i działalnością konkursową, natomiast aerokluby skupiały się na stopniowej profesjonalizacji lotnictwa, co warunkowało jego wykorzystanie jako elementu nowoczesnego transportu dalekobieżnego. Ostrawa osiągnęła ten etap rozwoju wraz z założeniem ostrawskiej filii Aeroklubu Republiki Czechosłowackiej (czerwiec 1935 r.). Aeroklub koncentrował się na lotnictwie sportowym i szkoleniu pilotów i po serii negocjacji nabył lotnisko w Hrabówce, na którym w dniu 3. sierpnia 1936 roku wylądował pierwszy samolot z napędem motorowym. Stopniowo w pobliżu lotniska powstawały hangary aeroklubu, Aeroklub Górniczy OKD, Huty Witkowice i MLL.

Dramatyczna sytuacja polityczna drugiej połowy lat 30. XX w. podkreśliła wzmocnienie lotnictwa wojskowego, czemu odpowiadała akcja "Tysiąc nowych pilotów dla Rzeczypospolitej" (1936), mająca na celu wyszkolenie nowych pilotów dla potencjalnych celów wojskowych. Od 1934 r. firma Moravskoslezská vozovka, a. s. w Studénce produkowała silniki lotnicze i samoloty. Lotnisko zakładowe w pobliżu zakładu funkcjonowało do 1945 roku, jednak zostało wówczas wykorzystane do celów wojskowych. Pod koniec lat trzydziestych na lotnisku koło Dolní Benešov powstał patrol lotniczy żandarmerii. Punkt zwrotny w lotnictwie na Śląsku i w Ostrawie nastąpił w latach 1938-1939. W 1938 roku i ponownie wiosną 1945 roku lotnisko w Dolním Benešovie było wykorzystywane przez niemiecką władzę okupacyjną. Pod koniec sierpnia 1939 r. Luftwaffe wykorzystała tereny w okolicach Mošnova, gdzie bracia Żurowie testowali kiedyś swoje samoloty, do nalotów na Polskę. W miarę jak okupacja Polski posuwała się w głąb kraju, niemieckie lotnictwo wkroczyło na pruski Śląsk i do Polski. Lotnisko polowe w Mosznowie przestało istnieć i zostało odbudowane dopiero na początku 1945 r. na potrzeby wycofującej się armii niemieckiej. Do tego samego celu służyło lotnisko zakładowe w Studénce. 10 maja 1945 r. na lotnisku w Mosnovie wylądowały samoloty pierwszej czechosłowackiej dywizji lotniczej.



Mošnov (1959)
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..















Od 1945 r. zainteresowani lotnictwem zrzeszali się w Czeskim Aeroklubie Narodowym, który stworzył sieć organizacji lokalnych (Mistek - lotnisko "Pod Štandlem", 1947-1951; Bahna, 1953-1962; Witkowice i Morawska Ostrawa - lotnisko Hrabůvka; Opawa - lotnisko koło Dolnego Beneszowa; Jesenik, 1947-1954). Sytuacja w lotnictwie po lutym 1948 r. naznaczona była czystkami politycznymi wśród pilotów i zmianami organizacyjnymi. Konieczne było wybudowanie nowego lotniska komunikacyjnego dla przemysłowego regionu Ostrawy, które w razie wojny mogłoby być wykorzystywane przez wojsko. Wybór padł na teren w pobliżu Mošnova (budowa 1957-1959; część lotniska była wykorzystywana przez wojsko). Zainteresowani lotnictwem nie byli już związani z Aeroklubem, ale z Czechosłowackim Stowarzyszeniem Lotnictwa Ludowego, którego działalność przejął Svazarm (założony w 1951 r.). Ten ostatni nabył nowe lotnisko w pobliżu Dolní Benesov (budowa w latach 1959-1961). Odnowienie aeroklubu w Jeseniku datuje się na lata 1967-1968, kiedy to rozpoczęła się budowa lotniska w miejscowości Nová Ves koło Mikulovic, zakończona w połowie lat 70.

Rok 1989 przyniósł szereg istotnych zmian w sferze lotnictwa. Przede wszystkim przeprowadzono radykalną przebudowę i modernizację ostrawskiego lotniska komunikacyjnego w Mošnovie, które w 2004 r. stało się własnością województwa morawsko-śląskiego (od 2006 r. jako lotnisko im. Leoša Janáčka). Jeśli chodzi o działalność rekreacyjną, aeroklub we Frýdlancie nad Ostravicą, Aeroklub Śląski w Zábřeh u Dolní Benešov i aeroklub w Jesenicach mogły kontynuować swoją wcześniejszą działalność; inne aerokluby wznowiły działalność po dłuższej przerwie. W 1997 roku założono Pobeskidzki Klub Lotniczy Frydek-Mistek z lotniskiem położonym na południe od dawnej osady Bahno. W Krnovie znajduje się również publiczne lotnisko krajowe, które jest obsługiwane przez lokalny aeroklub. Małe lotniska znajdują się również w pobliżu miejscowości Trnávka, Velké Hoštice, Hata i Sedliště oraz w pobliżu zapory wodnej Slezská Harta.


3.32 Ekstremalne zjawiska przyrodnicze i ich skutki

Ekstremalne zjawiska przyrodnicze dotykają naszego terytorium każdego roku i w zależności od ich zasięgu powodują straty materialne, a w skrajnych przypadkach utratę życia ludzkiego. Najbardziej niszczącym zjawiskiem są powodzie, które mogą przybierać charakter klęsk żywiołowych, jak to miało miejsce na Morawach i Śląsku w lipcu 1997 roku. Inne ekstrema hydrometeorologiczne obejmują ulewne i długotrwałe opady deszczu, susze, burze wiatrowe, gradobicia, zjawiska oblodzenia, duże ilości śniegu, ekstremalne fale upałów lub zimna. Ekstrema geomorfologiczne, reprezentowane głównie przez procesy zboczowe (np. lawiny, obrywy skalne, spływy błotne i spływy blokowo-błotne), mogą również wywierać znaczący lokalny wpływ na krajobraz. W naszych warunkach powodzie, susze i burze należą do najważniejszych zjawisk hydrometeorologicznych.
P odczas powodzi rzeka wypływa ze swojego koryta, zalewając najpierw tereny zalewowe, a następnie inne obszary. Z nielicznymi wyjątkami, powodzie są zjawiskiem naturalnym i są zazwyczaj powodowane przez opady deszczu lub roztopy. Ilość opadów, ich intensywność, czas trwania i rozkład na danym obszarze, stopień nasycenia gleb, stopień wypełnienia wszystkich objętości mogących pomieścić wodę oraz aktualny stan fizyczny zlewni można uznać za kluczowe z punktu widzenia generowania spływu po szczycie i przepływów powodziowych w potokach. Powódź z lipca 1997 r. była w ciągu poprzednich dwóch lat zwiastowana przez serię mniejszych powodzi. W północnej części Moraw, na Śląsku i w południowej części Polski w ciągu czterech dni lipca 1997 r. w wielu miejscach spadła ponad jedna trzecia rocznej sumy opadów. Rzeki wyszły ze swoich koryt, tworząc nowe koryta i niszcząc wszystko na swojej drodze. Ogromne szkody dla życia i mienia spowodowała często bardzo gęsta zabudowa terenów zalewowych.

Przeciwną skrajnością jest susza. O występowaniu lat suchych mówią nam źródła historyczne. Niezwykle bogata jest dokumentacja dotycząca suszy z 1947 roku, która odegrała również znaczącą rolę w sferze społeczno-politycznej. W tym stuleciu susze kilkakrotnie dotknęły nasze rolnictwo. Zwiększona częstotliwość występowania lat suchych, ich intensywność i zasięg przestrzenny mają zatem charakter długoterminowy. Susza i jej negatywne skutki kumulują się, np. spada poziom płytkich wód gruntowych, stopniowo zmniejszają się rezerwy wilgoci w glebie, a ryzyko wystąpienia suszy jest obecnie najwyższe od 130 lat.

Wiatr sam w sobie nie stanowi bezpośredniego zagrożenia dla człowieka, staje się niebezpieczny dopiero poprzez wzrost jego intensywności i prędkości (wichura) oraz późniejsze oddziaływanie na przedmioty i obiekty znajdujące się w pobliżu człowieka. Wiatr może łamać gałęzie, wyrywać drzewa, niszczyć budynki, linie energetyczne, telefoniczne oraz powodować problemy w transporcie kolejowym i drogowym. Jednak również w Czechach nierzadko występują tornada, choć ich niszczycielskie działanie jest tu znacznie słabsze. W 2013 r. w pobliżu Krnova wystąpiło tornado, które spowodowało znaczne szkody, zwłaszcza w drzewostanach. W 2010 roku w okolicach Kobierzyc i Štěpánkovic zaobserwowano wir atmosferyczny (trąba).










Powódź w rejonie Jeseníka w 1903 r., Mikulovice. L. Wünsch.

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Niebezpiecznymi zjawiskami są również osuwiska i obrywy skalne. Jest to niebezpieczny geofaktor spowodowany ruchami zboczowymi gruntu, gruzu, skał lub górotworu w wyniku procesów geologicznych. Na szczęście zjawisko to jest zwykle ograniczone przestrzennie. W czerwcu 1921 roku podczas oberwania chmury w dolinie Hučivá Desná doszło do osunięć ziemi na zachodnim zboczu Czerwonej Góry pod Vřesovą Studanką. Masa ta zatamowała dolinę i utworzyła zbiornik wodny, którego pęknięcie spowodowało katastrofalne skutki na całym biegu rzeki. Do potężnego osuwiska doszło w maju 2010 roku po ulewnych deszczach na południowym zboczu góry Gírová (Jablunkovské Mezihoří). Szczególnym rodzajem awarii zbocza są lawiny śnieżne. Mechanizm poruszania się jest identyczny jak w przypadku lawin, ale materiałem transportowanym jest tu śnieg. Lawiny są związane tylko z obszarami górskimi i głównie z porą zimową. Największa ilość lawin na Morawach i Śląsku spada w Wielkiej Kotlinie w Jesionikach, pokrywa śnieżna jest tu największa na krasie lodowcowym i jest niebezpieczna nawet podczas wiosennych roztopów.

3.33 Obecne procesy naturalne i antropogeniczne w krajobrazie

Krajobraz jako niezwykle dynamiczny system posiada pewną zdolność do utrzymania stabilnego środowiska, powrotu do stanu pierwotnego po wystąpieniu zakłóceń lub znalezienia nowego stanu równowagi odpowiedniego do dalszej egzystencji. Szybkość zachodzących obecnie procesów jest różna. Interwencje i zmiany, które początkowo wydają się być destrukcyjne, z czasem mogą stać się właściwą częścią krajobrazu. Krajobraz był i nadal jest przekształcany przez naturalne procesy, do których człowiek dodał w trakcie jego istnienia. Odkąd człowiek stał się głównym czynnikiem kształtującym krajobraz, procesy naturalne i antropogeniczne przenikają się i oddziałują na siebie, a wpływy antropogeniczne na krajobraz stają się coraz bardziej intensywne.
N ajważniejszymi procesami naturalnymi są erozja, zarówno grawitacyjna, wodna, jak i wietrzna, pewną rolę odgrywa również działanie mrozu. Na wietrzenie skał decydujący wpływ mają opady atmosferyczne i reżim temperaturowy. Dziś dotyczy to nie tylko skał w ich naturalnym środowisku, ale także kamiennych budowli i pomników. Skutki zmian klimatu i związane z nimi emisje pozostają dziś palącym problemem. Gazy cieplarniane pochodzące z różnych źródeł (przemysł, transport, wydobycie i przetwarzanie surowców) są głównymi czynnikami przyczyniającymi się do powstawania atmosfery, a straty tlenu w wyniku spalania paliw kopalnych są również znaczące. Elektrownie cieplne na Śląsku (Třebovice, Vítkovice, Dětmarovice) spalają co prawda węgiel, ale ich ekologizacja jest w toku, dzięki czemu ich szkodliwy wpływ na środowisko jest stopniowo ograniczany. W niekorzystnych warunkach dyspersji często przekraczane są limity imisji cząstek pyłu (Ostrawa).

Woda jest bardzo wrażliwym elementem krajobrazu. Wody powierzchniowe i gruntowe są zanieczyszczone przez kwaśne deszcze, emisje przemysłowe, ścieki, stosowanie środków chemicznych w rolnictwie itp. Wody powierzchniowe zawierają nawet składniki farmaceutyczne, które dostają się do wody z fabryk farmaceutycznych, szpitali i gospodarstw domowych, a także z nielegalnej produkcji narkotyków. Zwiększone stosowanie nawozów azotowych w latach 60-tych i 70-tych XX wieku miało opóźniony wpływ na zanieczyszczenie wód gruntowych. Składowiska odpadów stanowią potencjalne zagrożenie, a przy ich budowie i eksploatacji należy zachować ostrożność, aby uniknąć wycieku do wód gruntowych. W wyniku solenia dróg może również dojść do zanieczyszczenia wody.

Poważnym problemem jest stan gruntów rolnych i pokrywy leśnej. Zmniejsza się powierzchnia gruntów rolnych i pogarsza się ich stan fizyczny (nawożenie chemiczne, ugniatanie gleby przez ciężkie maszyny, erozja i denudacja). Do tego dochodzi zakwaszenie gleby i zubożenie w ważne pierwiastki. W ostatnim czasie zmienił się również stan naszych lasów - jednogatunkowe drzewostany świerkowe są niszczone przez suszę, a następnie atakowane przez korniki, niekorzystny wpływ na stan lasów ma również długotrwałe zakwaszenie i degradacja odżywcza gleb leśnych.

Ekstremalne zjawiska pogodowe pokazują nam, jak wrażliwy jest krajobraz stworzony przez człowieka. Susza jest związana z problemami w rolnictwie i zaopatrzeniu w wodę. Ulewne deszcze stają się coraz bardziej niszczycielskie, co jest związane z wieloma negatywnymi ingerencjami w krajobraz w przeszłości. Zdolność retencyjna krajobrazu została znacznie zmniejszona, a krajobraz, na który wpływ miało intensywne rolnictwo, rozwój i inne czynniki, nie jest już w stanie wchłonąć niezbędnej ilości wody. Chociaż różne specjalistyczne objekty budowlane stanowią skuteczną ochronę przed powodziami, stanowią one również poważną ingerencję w krajobraz.

W związku z wydobyciem surowców mineralnych zachodzą istotne zmiany w krajobrazie. Zagrożone są nie tylko same złoża, ale także otaczające je środowisko naturalne. Górnictwo powoduje utratę gleby, likwidację pokrywy roślinnej, może wpływać na gospodarkę rolną , leśną i wodną, następuje pogorszenie warunków ekologicznych na tym terenie. Jednocześnie jednak po zakończeniu wydobycia mogą powstać nowe, interesujące biotopy, które często są zamieszkiwane przez rzadkie gatunki roślin i zwierząt.

Na dużą skalę prowadzona jest również działalność budowlana. Proces zagęszczania i rozbudowy sieci dróg oraz związanej z tym fragmentacji krajobrazu trwa nadal. Poważnym problemem ściśle związanym z budownictwem jest ryzyko osunięć ziemi, które jest powszechnie rozpatrywane w kontekście posadowienia nowych budynków. Monitorowane są również obszary, na których w przeszłości dochodziło do osunięć ziemi (strome brzegi zbiornika Šance). Mniejsze osuwiska mogą być aktywowane przez powodzie (strefa fliszowa Karpat, przedgórze Jesioników).

Przemysł wydobywczy, hutniczy, chemiczny i energetyczny od dawna wywierał dominujący wpływ na poszczególne komponenty krajobrazu Śląska Czeskiego. Działalność przemysłowa jest nadal jednym z głównych czynników wpływających na atmosferę, wpływa na jakość wód gruntowych i powierzchniowych, teren jest modyfikowany pod budowę obiektów przemysłowych itp. Wszystkie te aspekty mogą mieć wpływ na poszczególne naturalne elementy krajobrazu. Po wydobyciu głębinowym w Ostrawsko-Karwińskim Okręgu Przemysłowym doszło do znacznych zaburzeń krajobrazu, niektóre z nich zostały już całkowicie (Darkovské moře, Karolina, Lazy, Louky nad Olší) lub częściowo zrekultywowane (Laguna Ostramo, hałda Heřmanice). Specyfiką regionu ostrawskiego są dwie płonące hałdy węglowe (Ema, hałda Heřmanice), gdzie podczas spalania hałdy zachodzi szereg procesów geochemicznych i mineralogicznych. Zwałowisko Heřmanická jest obecnie odkażane. Ostatnie badania gazu pokazują, że płonące hałdy nie stanowią aż tak dużego zagrożenia, jak się spodziewano.

Chociaż nasz teren jest stosunkowo spokojnym obszarem pod względem sejsmicznym, od czasu do czasu zdarzają się małe trzęsienia ziemi. Specyficzne są wstrząsy antropogeniczne spowodowane działalnością górniczą, odstrzałem w kamieniołomach i ruchem drogowym. Na terenie Śląska większe wstrząsy występują tylko na terenach podmokłych (Ostrawa, Karwina). Aktualnym problemem w rejonie Ostrawy i Karwiny pozostają ruchy wywołane podkopywaniem, głównie osiadaniem, które mimo znacznego spadku wydobycia będą ustępować jeszcze przez wiele lat.

Specyficzne warunki powstają w większych miastach (duża powierzchnia budynków, znaczne ogrzewanie, mała powierzchnia roślinności, szybki spływ wody itp.) Wpływy antropogeniczne i naturalne oddziałują na budynki, prowadząc do ich degradacji (procesy erozji i korozji). W miastach i w pobliżu linii wysokiego napięcia pole geomagnetyczne ulega zaburzeniu, a w dużych miastach latem tworzą się tzw. wyspy ciepła. Nowa dzika przyroda tworzy się na terenach, które były albo intensywnie eksploatowane przez człowieka, albo bezpośrednio stworzone i później porzucone. Jest to bardzo specyficzny obszar, często na peryferiach miasta, który z jakiegoś powodu został opuszczony i pozostawiony do zagospodarowania. Bardzo szybko zaczynają się pojawiać pierwsze fazy sukcesji i teren zarasta zbiorowiskami zielnymi i zaroślami. Schronienie znajdują tu owady, ptaki i dzikie zwierzęta, pojawiają się też schroniska dla bezdomnych i czarne wysypiska.

Zwykle mamy tendencję do postrzegania wszystkich zachodzących procesów tylko z własnej perspektywy, ale to może być mylące. Na przykład, choć powodzie są zdarzeniami katastrofalnymi (zniszczenia mienia, ofiary śmiertelne), to z punktu widzenia innych organizmów mogą być szansą, którą mogą one wykorzystać na swoją korzyść. Szczególnie po katastrofach, zdolność krajobrazu do powrotu do pierwotnego stanu jest dobrze udokumentowana.

Elektrownia cieplna Třebovice. Wikipedie.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Adaptacja do zmian klimatycznych. Wyniki badań z wielu dziedzin wyraźnie wskazują, że w ostatnich latach nastąpiły wyraźne zmiany klimatu. Skutki tych zmian mogą być katastrofalne, dlatego też należy się do nich w miarę możliwości przygotować. Adaptacja oznacza radzenie sobie ze skutkami zmieniającego się klimatu, a za środki adaptacyjne uważamy takie dostosowania, które zmniejszają podatność na skutki zmian klimatu. W 2017 roku Krajowy Plan Działań na Rzecz Adaptacji do Zmian Klimatu został zatwierdzony Uchwałą Rządu nr 34. Plan jest dokumentem wykonawczym Strategii Adaptacji do Zmian Klimatu w Republice Czeskiej z 2015 roku i jest uporządkowany według poszczególnych przejawów zmian klimatu. Negatywne skutki zmian klimatu obejmują długotrwałe susze, powodzie i powodzie gwałtowne, wzrost temperatur, ekstremalne zjawiska pogodowe (obfite opady, bardzo wysokie temperatury, ekstremalne wiatry) oraz pożary naturalne.

Adaptacja do zmian klimatu obejmuje środki mające na celu ograniczenie negatywnych skutków ekstremalnych upałów. Ekstremalne temperatury wpływają na całe ekosystemy, ale są szczególnie odczuwalne na obszarach zurbanizowanych. Stres cieplny może prowadzić do problemów zdrowotnych, zwiększonego zapotrzebowania na energię do chłodzenia, negatywnego wpływu na wyniki gospodarcze i obniżonej jakości życia. Skutki dla produkcji rolnej są rozległe, a problemy mogą pojawić się w sektorze energetycznym i wodnym. W środowisku miejskim należy ograniczyć efekt miejskiej wyspy ciepła - dostosowując budynki do zmian klimatu, zwiększając udział roślinności i obszarów wodnych itp. Wyspy ciepła powstają również na polach po żniwach, gdzie temperatury powierzchni dochodzą do 50°C, a krajobrazy są znacznie bardziej suche. Duże bloki gleby są odwadniane, aby pomieścić obszary, których uprawa jest ekonomicznie opłacalna (rzepak, kukurydza i zboża). Od 2020 r. rozporządzenie rządu wymaga od rolników, aby dzielili pola w obszarach zagrożonych erozją i uprawiali więcej gatunków roślin lub dzielili pola za pomocą pasów buforowych z upraw korzystnych dla gleby. Powinno to prowadzić do poprawy zdolności krajobrazu do zatrzymywania wody.

Warunki klimatyczne ostatnich kilku lat po raz kolejny uwypukliły poważne zagrożenie - suszę - której skutki mają charakter gospodarczy, społeczny i środowiskowy. Zgodnie z dostępnymi modelami klimatycznymi, w przyszłości prawdopodobny jest dalszy wzrost temperatury powietrza i związane z tym zwiększenie ryzyka wystąpienia suszy i czasu jej trwania. Skutki długotrwałej suszy potęgowane są przez wieloletnie niewłaściwe gospodarowanie krajobrazem, szczególnie na terenach rolniczych i leśnych, ale także na terenach zabudowanych. Połączenie suszy i niewłaściwego zarządzania prowadzi do degradacji i erozji gruntów rolnych oraz do zmniejszenia ich potencjału produkcyjnego. Na obszarach zurbanizowanych może wystąpić nie tylko niedobór wody, ale także pogorszenie jej jakości lub bezpośrednie zanieczyszczenie. Konieczne jest zwrócenie uwagi na poprawę nawodnienia lasów i obszarów rolniczych.

Istnieją również znaczne rezerwy w gospodarowaniu wodą deszczową na terenach mieszkalnych i w przemyśle. Istnieje potrzeba zwiększenia naturalnych zdolności retencyjnych cieków wodnych i terenów zalewowych, zapewnienia skutecznej ochrony i wykorzystania zasobów wodnych, a także, w miarę potrzeb, realizacji nowych źródeł.

Powódź jest zjawiskiem naturalnym, któremu nie można zapobiec, dlatego tym ważniejsze jest położenie nacisku na skuteczną prewencję. Powodzie mają największy negatywny wpływ na obszary silnie zurbanizowane, gospodarkę wodną, rolnictwo, transport, przemysł i energetykę. Należy zwrócić uwagę przede wszystkim na te obszary, które już teraz są najbardziej narażone na powodzie. W planowaniu przestrzennym należy uwzględniać zasady zapobiegania powodziom, aby nie powstawały kolejne obszary zagrożone.

Prognozy na rok 2099 zakładają dalszy stopniowy wzrost średnich temperatur w Republice Czeskiej, przy czym najwyższe temperatury na Śląsku nadal będą występować w Kotlinie Ostrawskiej. Według doniesień średnia temperatura powierzchni ziemi w Europie jest o 1,3 °C wyższa od średniej sprzed okresu uprzemysłowienia. Logiczne jest, że wraz ze wzrostem temperatur nastąpi znaczne wydłużenie okresu wegetacyjnego oraz przesunięcie stadiów wegetacji i zakresów gatunkowych na północ lub na większe wysokości, co pociągnie za sobą również zmiany w reprezentacji gatunków drzew. Rosnące temperatury w połączeniu z długotrwałą suszą w naturalny sposób zwiększają ryzyko obumierania lasów i pożarów w lasach. Wyższe temperatury mogą spowodować pogorszenie jakości wód powierzchniowych. Zapewnienie stabilnych ekosystemów, w szczególności w leśnictwie, rolnictwie i gospodarce wodnej, powinno być najważniejszym sposobem dostosowania się do rosnących temperatur i zapobiegania ich skutkom. Wraz z nasileniem się suszy i wysokich temperatur oczekuje się również większej częstotliwości występowania pożarów lasów i użytków zielonych oraz upraw rolnych.

We wszystkich tych przypadkach konieczne jest wzmocnienie ekologicznej stabilności krajobrazu i zmniejszenie ryzyka związanego z powyższymi zjawiskami. Ważne jest również zapewnienie elastyczności i niezawodności sektora transportu oraz rozwój i wzmocnienie zintegrowanego systemu ratownictwa. Skuteczna adaptacja Republiki Czeskiej do negatywnych skutków zmian klimatycznych jest kluczowym zadaniem dla rządu i instytucji państwowych, ale konieczne jest skupienie się w szczególności na działaniach adaptacyjnych na poziomie regionalnym i lokalnym. Priorytetowo należy traktować rozwiązania, które mają pozytywny wpływ na wiele aspektów zmiany klimatu. Badania nad negatywnymi skutkami zmian klimatu oraz ocena najlepszych sposobów dostosowania krajobrazu i społeczeństwa do tych zmian wymaga nie tylko współpracy wielu różnych dyscyplin, ale także edukacji, szkoleń i podnoszenia świadomości.

3.34 Powrót do natury - wędrówki górskie

Ludzie od dawna uważali góry za miejsce opuszczone, złowrogie i niebezpieczne, zamieszkane przez mroczne siły i duchy, gdzie nie należy stawiać stóp. Jednak w drugiej połowie XVIII wieku góry zmieniły się w oczach podróżników pod wpływem negatywnych skutków industrializacji miast, sentymentalnego wpływu Rousseauowskiego kultu przyrody, wypraw przyrodników, a wkrótce także romantycznej koncepcji przerażającej "wzniosłości". Letni widok wzgórz i skał jest dla podróżnika zabarwiony zdumieniem, zachwytem i pięknem, dzięki którym powstaje spojrzenie turysty na górski krajobraz. Niegdyś niegościnne i podstępne "nie-miejsce" zmienia się w ten sposób w "miejsce", gdzie naukowcy, pasjonaci intelektualni i ekscentryczni artyści mogą doświadczyć "autentyczności", "przeszłości", "dziewiczości" i "dzikości". Wszystko to, czego brakuje w zbyt cywilizowanych miastach.
R omantyzm artystyczny pierwszej połowy XIX wieku, z jego opowieściami o pięknie barw, świateł i cieni górskich terenów i ich krystalicznie czystym powietrzu, które do dziś ma zbawienny wpływ na naszą odporność, przyniósł nową modę wśród szerokich kręgów mieszczaństwa. Ale turyści wpadają w pułapkę własnej nowoczesności. Udogodnienia techniczne i budowlane staną się organiczną częścią górskiego krajobrazu w XIX wieku. Spopularyzują go środki masowego przekazu. A nowoczesny transport kolejowy poprawi jej dostępność dla coraz liczniejszych nacjonalistów, Czechów i Niemców, którzy będą ją ideologicznie zawłaszczać. Natura i postęp, to co dzikie i to co cywilizowane, przyroda i kultura połączą się w górach w paradoksalną – tj. nowoczesną relację.

Uchwalenie liberalnej ustawy federalnej z 1867 r. otworzyło drzwi dla zorganizowanych wędrówek górskich, nadając wymagającym wędrówkom sportowy charakter w postaci nieznanej romantycznym turystom samozadowolonej przyjemności z ćwiczeń fizycznych. Brytyjskie (1857 Alpine Club) i austriackie (Österreichischer Alpenverein) kluby alpinistyczne stały się modelami. Na Śląsku zapotrzebowanie na turystykę górską koncentruje się na północy w Jesionikach, masywie Kralickiego Śnieżnika, Górach Rychlebskich i na południu w Beskidach. W 1881 roku powstało Mährisch-Schlesischen Sudeten-Gebirgsverein, którego członkowie zamierzali w ciągu kilku dziesięcioleci spopularyzować jesionickie grzbiety: informować o pogodzie, rozdawać pocztówki, zakładać szlaki górskie, drogowskazy i miejsca odpoczynku, budować wieże widokowe i punkty widokowe, wyposażać je w tablice orientacyjne i lornetki, zapewniać tanie przejazdy, publikować rekomendacje dobrych gospód, restauracji i kwater. Towarzystwo organizuje również wycieczki, wystawy i wykłady. Zakłada bibliotekę, publikuje pisma naukowe, mapy i drukowane przewodniki. Na ziemiach czeskich jest to klub o szerokim zasięgu terytorialnym, z siedzibą w Jeseníku i szeregiem podległych sekcji. Z liczbą 4003 członków w 1911 roku utrzyma swoją hegemonię w Jesionikach nawet po powstaniu Czechosłowacji i pomimo wysiłków Czechosłowackiego Klubu Turystycznego, z którym nawiąże również szeroko pojętą współpracę.

Zanim w 1888 roku założono Klub Czeskich Turystów, w 1884 roku powstała Pohorska Jednota Radhošt. Dopiero wtedy, w 1893 r., z pewnym opóźnieniem spowodowanym brakiem niemieckiego zaplecza w przeważnie słowiańskim Beskidzie, otwarto konkurencyjną organizację Beskidenverein z siedzibą w Morawskiej Ostrawie (od 1895 r. w Cieszynie), która po 1918 r. liczyła ponad 6 tys. członków. Beskidenverein jest bardziej aktywne w wydawaniu publikacji i czasopism, ale oba stowarzyszenia koncentrują się na promowaniu Beskidów poprzez przewodniki turystyczne, mapy oraz poprzez organizowanie różnych imprez edukacyjnych, przedstawień teatralnych, imprez tanecznych, wycieczek, wystaw, pokazów filmowych i wykładów. W pierwszej połowie XX wieku między tymi dwoma organizacjami wybuchła seria przykładnych konfliktów narodowościowych o "panowanie" nad górami. Zmagania te przejawiają się na przykład w tarciach podczas budowy schronisk lub szałasów, a oznakowanie szlaków turystycznych jest również znacznie utrudnione. Niekoniecznie jest to zawsze czesko-niemieckie. Niemcy walczą też z polskim Towarzystwem Turystycznym, a Pohorská jednota Radhošt' z kolei ma zatarg z Klubem Czeskich Turystów. Podczas gdy Beskidenverein, liczący do 1927 r. 3690 członków, z powodzeniem opanowuje pogórze beskidzkie i niektóre ważne szczyty, takie jak Babia Góra, Pohorská jednota, licząca do 1934 r. 6152 członków, zdobywa Pustevny, Radhoštěd i szczyt Velký Javorník.

Ujednolicenie wychowania fizycznego przez władze komunistyczne po 1948 r. odczuła również zorganizowana turystyka. Najpierw w Sokole rozwiązano wszystkie kluby turystyczne, by 15 czerwca 1950 roku dekretem Ministerstwa Bezpieczeństwa Narodowego je ostatecznie rozwiązać. W następnych latach działalność turystyczna została przeniesiona głównie do działów turystycznych jednostek wychowania fizycznego CSTV, a rozległa infrastruktura turystyczna, której ponad jedna trzecia znajdowała się w Sudetach, została znacjonalizowana. Po wysiedleniu Niemców i przejęciu przez administratorów rozległego majątku turystycznego nastąpił znaczny upadek i dewastacja atrakcyjnych turystycznie terenów. Obok samotnych wędrówek, masowy wypoczynek robotników, organizowany przez Rewolucyjny Ruch Związków Zawodowych (ROH), stał się później ważną formą turystyki w powojennej Czechosłowacji. W latach 60. i 70. w górach Wysokiego Jesionika i Beskidów doszło do przekształcenia wielu budynków, opuszczonych obiektów i młynów w chałupy, a także do budowy nowych domków związanych z czechosłowackim fenomenem tzw. drugich domów. W 1988 roku w Jesionikach było ogółem 3822 chałup i schronisk, a w Beskidach 7132. Nawet w okresie postsowieckim Jesioniki będzie charakteryzować tzw. ‘chałuparzenie’, natomiast pagórkowate i górzyste obszary Beskidów nadal będą charakteryzować się ‘chatowaniem’, czyli spędzaniem weekendu z rodziną na tzw. ‘chałupie’ lub ‘chacie’.









Chata Jerzego na Šeráku, 1947. SOkA Jeseník.

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Zrównoważona turystyka w górach jest w ostatnich dziesięcioleciach palącym problemem. Od lat 60. i 70. górskie lasy, pastwiska i wzgórza Jesioników i Beskidów zostały włączone do obszarów o podwyższonej ochronie, takich jak obszary chronione, gdzie zakres dozwolonych i zabronionych działań jest regulowany przepisami dla zwiedzających. "Natura", "autentyczność" i "dzikość" nie są nieskończone, niewyczerpawalne, dlatego są dziś reglamentowane. Chociaż turystyka jest regulowana, trendy wyznaczone w górach w XIX wieku przetrwały do dziś. Choć biegacz narciarski, narciarz czy rowerzysta pojawiający się na wzgórzach około 1900 roku wzbudziłby niedowierzanie romantycznego turysty pokroju Máchy, obu łączy tęsknota za tym, co "piękne", "dziewicze" i "oryginalne". Chociaż między członkami Beskidenverein a dzisiejszymi turystami górskimi w Jesionikach jest ponad stuletnia przepaść, łączy ich chęć dzielenia się, oceniania i komentowania swoich doświadczeń i wrażeń. Kiedyś na papierze w biuletynie stowarzyszenia, dziś za pośrednictwem smartfonów i sieci społecznościowych, o czym świadczą takie imprezy jak 32 szczyty Beskidów / 32 szczyty Jesioników. Użalanie się twardego jądra śląskich turystów nad oszpecaniem gór nowoczesnymi udogodnieniami nie jest niczym nowym. Ruch na rzecz starej prostoty wśród środkowoeuropejskich organizacji turystów górskich i alpinistów sięga końca XIX wieku. Wykorzystanie Rousseauowskiego mitu świętej natury jako schronienia przed zgubnymi wpływami życia miejskiego nigdy jednak nie zyskało większej akceptacji w kampanii przeciwko nadmiernej zabudowie, wygodnictwu i wprowadzaniu luksusu w góry. Powrót do rustykalnej idylli i rzekomej ascezy turystycznych "ojców założycieli" udał się tylko garstce ortodoksyjnych taterników w obliczu nowoczesnych udogodnień, owoców nauki i pokus szalejącego konsumpcjonizmu. Tak więc w każdej epoce turyści mogą podróżować pod prąd czasu, chwilowo uciekając od cywilizacji, ale nie odrzucają postępu technologicznego. Turysta jest więc postacią typowo nowoczesną, człowiekiem głęboko zaklinowanym między niekończącym się pragnieniem tego, co "prawdziwe", "naturalne" czy "wolne", a niechęcią do odmawiania sobie choćby odrobiny komfortu i luksusu.

3.35 Powrót do natury - rekreacja i sport

Rekreacja to sposób spędzania wolnego czasu, który służy przede wszystkim relaksowi i odpoczynkowi od pracy i innych obowiązków. Celem rekreacji może być relaks związany z badaniem przyrody, estetyczne doświadczenie krajobrazu, sport, wędkarstwo, itp. Rekreacyjne wykorzystanie krajobrazu ma oczywiście wpływ na otaczające środowisko, a krajobraz jest pod wpływem działań związanych z rekreacją. Negatywne skutki rekreacji obejmują wandalizm, nielegalną jazdę pojazdami silnikowymi na wsi, budynki w krajobrazie i adaptację krajobrazu do celów rekreacyjnych.
S zybka industrializacja, wzrost liczby ludności w dużych miastach i pogarszanie się stanu środowiska miejskiego doprowadziły ludzi do powrotu do natury. Przyczynił się do tego rozwój transportu, a później zmiany w zakresie pracy i związanego z nią czasu wolnego. Różnorodność naszego krajobrazu również w znacznym stopniu przyczyniła się do wzrostu zainteresowania przyrodą. Połączenie gór, cieków wodnych, lasów i łąk tworzy niepowtarzalne środowisko dla różnorodnego wypoczynku, relaksu i sportu.

Tendencja mieszkańców miast do wyprowadzania się z miasta w lecie i innych okresach nie pojawiła się nagle, ale miała długi rozwój i początkowo była związana z rozwojem przemysłu uzdrowiskowego. Z czasem wzrosło zainteresowanie rekreacją w budynkach indywidualnych położonych w sąsiedztwie natury. Powstanie chałupnictwa związane jest z ruchem trampingowym, który dotarł do nas na początku XX wieku. Domki, w przeciwieństwie do chałup, zostały wymyślone i zbudowane w celu wypoczynku, samorealizacji, a przede wszystkim zadowolenia ich właścicieli i budowniczych jednocześnie. Chałupnictwo ma swoje początki w XIX wieku, kiedy to głównie mieszkańcy miast i ludzie z klasy średniej zaczęli spędzać swój wolny czas na wsi. Chałupnictwo jako forma wypoczynku rozwinęło się dopiero po II wojnie światowej, w związku z wyludnianiem się wsi, a zwłaszcza usuwaniem Niemców z terenów przygranicznych. W tym czasie tradycja spędzania wolnego czasu i wypoczynku na wsi, w domkach, chatach i innych obiektach rekreacyjnych była już mocno zakorzeniona na naszym terenie. Tendencja ta została w znacznym stopniu wzmocniona i rozwinięta przez rodzący się socjalizm. W końcu lat 50. pojawiły się pierwsze z socjalistycznych form tzw. masowego wypoczynku robotników.

Oprócz turystyki pieszej, bardzo popularne są wycieczki rowerowe i kolarstwo. W latach 90. nastąpił boom na rowery górskie, który zmienił charakter zwiedzania okolicy. W Czeskim Klubie Turystycznym utworzono sekcję rowerową i wprowadzono specjalne oznakowanie szlaków rowerowych i pieszych. Na wcześniej mało uczęszczanych terenach wybudowano wiele asfaltowych ścieżek rowerowych. Ścieżki rowerowe są często projektowane na brzegach rzek i strumieni, gdzie stanowią poważną ingerencję w brzegi (niszcząc roślinność, rzeźbę terenu, skałę macierzystą, a często także naturalność samego strumienia) i przecinają naturalne drogi dzikich zwierząt do wody.

Środowisko górskie (Jesioniki, Beskidy) jest wykorzystywane do rekreacji o każdej porze roku. Narciarstwo było pierwotnie wykorzystywane do transportu, ale w XX wieku stopniowo stało się popularnym sportem i aktywnością rekreacyjną. Ze względu na duże zainteresowanie sportami zimowymi, dużą uwagę poświęcono infrastrukturze narciarskiej. W wielu miejscach zabudowa związana ze sportami zimowymi zmieniła charakter krajobrazu górskiego (stoki narciarskie, wyciągi, koleje linowe, parkingi, obiekty rekreacyjne, problemem jest również sztuczne naśnieżanie).









Narciarze na Červenohorské sedlo. SOkA Jeseník.

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Woda, zarówno płynąca, jak i stojąca, od niepamiętnych czasów była wykorzystywana do celów relaksacyjnych i sportowych. Najpierw na brzegach rzek powstawały kąpieliska rzeczne, później baseny i aquaparki. Do pływania wykorzystywane są również zalane kamieniołomy i piaskownice. Działalnością ściśle związaną z wodą jest też rybołówstwo i turystyka wodna. Jazda konna nie jest jeszcze powszechna, jednak jej wpływ na przyrodę i krajobraz może być wyraźny w pobliżu terenów jeździeckich. Bezpośrednie szkody dla przyrody są z reguły nieznaczne (wydeptywanie roślin). Z drugiej strony, jazda na motocyklach jest bardzo problematyczna i powoduje szereg negatywnych skutków dla środowiska naturalnego i struktury krajobrazu (hałas, emisje, wycieki paliwa, erozja, niszczenie organizmów, fragmentacja krajobrazu itp. Rekreacyjne użytkowanie pojazdów terenowych, motocykli, quadów, skuterów śnieżnych lub wodnych poważnie szkodzi różnym elementom przyrody. Wzrasta nielegalna jazda terenowa w terenie (tzw. dziki motocross), problem ten modeluje się przede wszystkim w Chronionych Obszarach Krajobrazowych Beskidy, Jesioniki i Poodří. Szczególnie na obszarach chronionego krajobrazu i w rezerwatach przyrody konieczne jest przestrzeganie pewnych zobowiązań we wszystkich działaniach rekreacyjnych, aby uniknąć szkód dla krajobrazu i przyrody.

4. DEMOGRAFIA







TREŚĆ ROZDZIAŁU

4.1 Rozwój demograficzny 1869-1910
Mgr. Radek Lipovski, Ph.D. (OU), prof. PhDr. Lumír Dokoupil, CSc. (OU), doc. PhDr. Ludmila Nesládková, CSc. (OU)
4.2 Rozwój demograficzny 1921-1980
Mgr. Radek Lipovski, Ph.D. (OU), prof. PhDr. Lumír Dokoupil, CSc. (OU), doc. PhDr. Ludmila Nesládková, CSc. (OU)
4.3 Rozwój demograficzny w latach 1991-2019
doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC), PhDr. Andrea Hrušková (ACC)
4.4 Skład ludności według płci i wieku 1869-1910
Mgr. Radek Lipovski, Ph.D. (OU), prof. PhDr. Lumír Dokoupil, CSc. (OU), doc. PhDr. Ludmila Nesládková, CSc. (OU)
4.5 Skład ludności według płci i wieku 1920-1980
Mgr. Radek Lipovski, Ph.D. (OU), prof. PhDr. Lumír Dokoupil, CSc. (OU), doc. PhDr. Ludmila Nesládková, CSc. (OU)
4.6 Skład ludności według płci i wieku 1991-2019
doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC), PhDr. Andrea Hrušková (ACC)
4.7 Skład ludności według wyznania 1869-1950
Mgr. Radek Lipovski, Ph.D. (OU), prof. PhDr. Lumír Dokoupil, CSc. (OU), doc. PhDr. Ludmila Nesládková, CSc. (OU)
4.8 Skład ludności według wyznania 1991-2011
doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC), PhDr. Andrea Hrušková (ACC)
4.9 Ludność według języków komunikacji 1880-1910
Mgr. Radek Lipovski, Ph.D. (OU)
4.10 Skład ludności według języka na Śląsku Cieszyńskim w 1910 r. 154
PaedDr. Zbyšek Ondřeka (ACC)
4.11 Narodowość ludności w latach 1918-1991
Mgr. Radek Lipovski, Ph.D. (OU), prof. PhDr. Lumír Dokoupil, CSc. (OU), doc. PhDr. Ludmila Nesládková, CSc. (OU)
4.12 Trendy imigracyjne w latach 1869-1910
Mgr. Radek Lipovski, Ph.D. (OU), prof. PhDr. Lumír Dokoupil, CSc. (OU), doc. PhDr. Ludmila Nesládková, CSc. (OU)
4.13 Skład narodowościowy 1991-2011
doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC), PhDr. Andrea Hrušková (ACC)
4.14 Cudzoziemcy 1991-2020
doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC), PhDr. Andrea Hrušková (ACC)
4.15 Ludność rdzenna (autochtoniczna)
doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC), PhDr. Andrea Hrušková (ACC)
4.16 Migracje w XXI wieku (2001-2019)
doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC), PhDr. Andrea Hrušková (ACC)
4.17 Przyrost naturalny w XXI wieku (2001-2019)
doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC), PhDr. Andrea Hrušková (ACC)

4.1 Rozwój demograficzny 1869-1910

Na przełomie XIX i XX wieku obszar dynamicznie rozwijającego się przemysłu ciężkiego, czyli okręgi sądowe Frysztat, Bogumin, Polska i Morawska Ostrawa, stał się regionem o wysokim przyroście ludności. W latach 1869-1910 liczba ludności podwoiła się, a nawet potroiła. W pozostałych częściach Śląska i północno-wschodnich Moraw wzrost był znacznie niższy lub nawet zmniejszył się. Niewielki wzrost lub spadek liczby ludności nastąpił przede wszystkim na przedgórzu Jesioników i Beskidów, gdzie uboga ziemia nie mogła utrzymać rosnącej liczby ludności, dlatego głównie młodzi ludzie wyjeżdżali w poszukiwaniu pracy.
K opalnie, huta w Vítkovicach czy zakłady chemiczne w rejonie Ostrawy i Karwiny wymagały w tamtych czasach znacznego nakładu siły roboczej. W ten sposób imigracja stała się typową cechą wzrostu populacji. Napływ nowych twarzy do nowo powstających wschodzących branż przemysłowych w miastach i gminach miały jednak również swój minus - wyprowadzki z bliższych i dalszych okolic. Ludność koncentrowała się w ośrodkach przemysłowych, a jednocześnie wyludniała się bliższa, a potem dalsza okolica. Młodzi ludzie, najczęściej stanu wolnego opuszczali rolnicze wsie i znajdowali nowe domy w pobliżu kopalni, hut, zakładów chemicznych i warsztatów maszynowych. Budowano dla nich nowe kolonie robotnicze.

Szybko rosła liczba mieszkańców powiatów sądowych Polska Ostrawa i Morawska Ostrawa, a także bardzo dynamicznie powiatów Bogumin i Frysztat. Terytorium to reprezentowało tworzący się Ostrawsko-Karwiński okręg przemysłowy, który zaliczał się do obszarów o największej koncentracji ludności w monarchii austriackiej. Nawet niektóre z pierwotnie małych wsi rozrosły się tak bardzo, że na przełomie XIX i XX wieku uzyskały status miast. Trzy z nich wraz z Moravską Ostrawą i Polską Ostrawą rdzeń tzw. Wielkiej Ostrawy (Vítkovice, Přívoz i Mariánské Hory), ale szybko rozwijały się też miejscowości w pobliżu Fryštátu, np. Karwina, Ráj, Staré Město, Darkov itd. Podobnie szybki rozwój przeżywała w tym czasie również miejscowość nieco oddalona od centrum obszaru przemysłowego - Třinec. Z pierwotnie małej wioski pod Beskidami stała się przed I wojną światową miejscowością liczącą prawie 4.000 mieszkańców, co było związane z rozwojem huty żelaza i przeniesieniem wielu ludzi w poszukiwaniu pracy. Połączenie z obszarem przemysłowym Ostrawa-Karwina oznaczało zatem znaczny wzrost liczby ludności również w sąsiednich powiatach cieszyńskim i klimkowickim. W bardziej odległych powiatach (Opava, Bílovec, Příbor, Místek, Frýdek, Jablunkov, Skočov, Strumieň) nie nastąpił tak znaczny wzrost, ale jednak nastąpił, ponieważ nadwyżka ludności mogła wyjechać do pracy do strefy przemysłowej. Mówi się o tzw. szerszym zapleczu ludnościowym aglomeracji ostrawsko-karwińskiej.
Wykres 4.1: Rozwój demograficzny w podregionach (1869-2019)
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Wykres 4.2: Rozwój demograficznyy w podregionach (1869-2019)
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Wykres 4.3: Względny rozwój demograficzny w podregionach od 1921 r. (1869-2019)
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Pewien wzrost liczby ludności był również widoczny w okręgach sądowych Bílsko, Nový Jičín, Krnov, Jeseník i Vrbno. W tych przypadkach powodem nie był przemysł ostrawsko-karwiński i jego podaż pracy, ale sam wzrost gospodarczy, zwłaszcza w głównych ośrodkach tych okręgów. Miasta Bílsko, Nový Jičín i Krnov należały do najważniejszych ośrodków włókienniczych na Morawach i Śląsku. Jeseník nie pozostawał w tyle również w produkcji przemysłowej tekstyliów, a w jego okolicy rozwinęły się ważne ośrodki uzdrowiskowe (Gräfenberg, Lipová). Poza tym zachodnia część Śląska Austriackiego była jednak regionem o stale zmniejszającej się liczbie ludności. Do wyludniających się powiatów należały przede wszystkim powiaty sądowe Javorník, Jindřichov, Osoblaha i Albrechtice. Niewielki przyrost naturalny w tych powiatach został dodatkowo spowolniony przez długotrwałą emigrację młodych ludzi w wieku produkcyjnym którzy jako niemieckojęzyczni mieszkańcy wyjeżdżali do pracy w Dolnej Austrii, zwłaszcza do Wiednia.

Istotne jest, że zarówno przyspieszenie wzrostu liczby ludności w aglomeracji przemysłowej, jak i spadek liczby ludności w północno-zachodniej części Śląska Austriackiego nastąpiły głównie w latach 80. i 90. Główną cechą widoczną w podobszarach ostrawsko-morawskim, ostrawsko-śląskim i cieszyńsko-śląskim był wówczas względny wzrost z około 20-40 % do 100 % do 1921 r. W podobszarze ostrawsko-morawskim w latach 1880-1900 nastąpił wzrost o prawie 47 punktów procentowych.

Zdjęcie rodzinne - dziecko na ręku urodzone w 1914 roku, wykonane w studiu Leo Beer, Frysztat
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..





4.2 Rozwój demograficzny 1921-1980

Pod względem rozwoju ludności okres I Republiki charakteryzował się stabilnym i umiarkowanym wzrostem we wszystkich częściach czeskiego Śląska i przyległych Moraw. Druga wojna światowa i wypędzenie ludności niemieckiej, które dotknęło przede wszystkim region Jesioników, znacząco wpłynęły na ten rozwój. Pomimo ponownego zaludnienia, straty nie zostały odrobione i w 1980 r. liczba ludności na tym obszarze była o ok. 25% niższa niż w 1921 r. Z kolei inne części czeskiego Śląska i przyległe tereny morawskie w okresie rządów komunistycznych odnotowywały stały wzrost, przede wszystkim śląska część Ostrawy, Śląsk Cieszyński i morawska część Ostrawy. Socjalistyczna industrializacja sprzyjała koncentracji przemysłu ciężkiego w tych regionach, dlatego też duża liczba ludzi przeniosła się tam, zwłaszcza w latach 50. i 60.
P ierwsza wojna światowa spowodowała pewną stagnację ludności na czeskim Śląsku i północno-wschodnich Morawach. Wprawdzie przez region nie przechodził żaden front, więc bezpośrednie straty wojenne wynikały głównie z poległych żołnierzy, ale pod koniec długiego i wyczerpującego konfliktu wybuchła epidemia hiszpańskiej grypy, która pochłonęła wiele ofiar. Na Śląsku w latach 1919-1920 współczynnik zgonów wzrósł do 19,9 ‰, a współczynnik zgonów dzieci do lat 5 do 232,8 ‰. Inną istotną przyczyną stagnacji był spadek urodzeń, który rozpoczął się już w drugim roku wojny 1915 r. Był on wynikiem deformacji struktury ludności spowodowanej wyjazdem młodych mężczyzn na front, w związku z czym zmniejszył się współczynnik zawierania małżeństw, a co za tym idzie - urodzeń. Ważną przyczyną była jednak także zmiana zachowań ludności, która przejawiała się w spontanicznym obniżeniu płodności. "Wielka Wojna" spowodowała ogromny szok kulturowy, który zmienił mentalność ludzi. Nie czuli już potrzeby zakładania dużych rodzin, ideałem stała się rodzina z dwojgiem dzieci. W wyniku tych niekorzystnych zjawisk w latach 1910-1921 nastąpił bardzo niewielki wzrost liczby ludności Śląska Czeskiego (z 662 505 do 676 593, tj. o 2%). Pewien wzrost odnotowano w postępowych obszarach przemysłowych Ostrawy i Śląska (+1-10%), podczas gdy w pozostałych odnotowano niewielki spadek (-1-5%). Jednak również w regionach tranzytowych wystąpiły różnice, np. w okręgach sądowych Moravská Ostrawa i Frysztat odnotowano znaczny wzrost (odpowiednio +12 041 i +10 191 mieszkańców), natomiast w okręgu Śląska Ostrawa (Śląska Ostrawa) nastąpił spadek (-1709 mieszkańców).

W latach 1921-1930 we wszystkich częściach czeskiego Śląska i północno-wschodnich Moraw nastąpił niewielki wzrost liczby ludności, ale wynikał on głównie z pierwszych lat powojennych, kiedy to na krótko wzrósł przyrost naturalny, aby zrekompensować poprzedni okres (w latach 1920-1921 wynosił on na Śląsku nawet 30,9‰). W późniejszych latach I Rzeczypospolitej skutki tzw. przejścia demograficznego, czyli celowego ograniczania dzietności, były już w pełni widoczne. Pomimo stosunkowo korzystnych wskaźników umieralności, liczba ludności nie wzrosła znacząco, a imigracja również nie była znacząca. W regionach Ostravy i Śląska Cieszyńskego wzrost wyniósł 11%, w pozostałych regionach do 10%, a najmniej w regionie Hlučínskim (5%).

Znaczny spadek liczby ludności nastąpił w latach 1930-1950 w wyniku II wojny światowej i powojennego wysiedlenia ludności niemieckiej. Bezpośrednie straty wojenne dotknęły ludność czeskiego Śląska i północno-wschodnich Moraw, ponieważ większość terytorium została włączona do Rzeszy Niemieckiej i duża liczba mężczyzn musiała się zaciągnąć do wojska. Dotyczyło to zarówno Niemców, jak i częściowo słowiańskojęzycznej ludności z Hlučína i Cieszyna. Na całym Śląsku Czeskim w latach 1930 - 1950 liczba ludności spadła o 16,5%, ale podczas gdy na Śląsku Ostrawskim, Hlučínskim i Cieszyńskim względny spadek wynosił tylko 1-3 %, na Opawskim 25%, a na Jesenickim 60%; w przypadku Jesioników należących do województwa morawsko-śląskiego liczba ludności spadła z 106 757 do 62 456, a w przypadku Jesioników - części województwa ołomunieckiego - z 70 092 do 37 881. Znaczący spadek (o 19%) odnotowała również morawska część województwa morawsko-śląskiego (MSK - inne), ponieważ obejmowała regiony Novojičín i Šternberk ze stosunkowo liczną mniejszością niemiecką, która również została zasiedlona. I tak na przykład w okręgu sądowym Fulnek nastąpił spadek o 27 %, w okręgu Město Libavá o 51 %, ale w okręgu Místek tylko o 6%, a w okręgu Frenštát p.R. liczba ludności w 1950 r. była prawie identyczna jak w 1930 r. (względny wzrost o 0,7 %). Do spadku liczby ludności w czasie wojny przyczyniła się również ludność żydowska i romska. Gminy żydowskie koncentrowały się głównie w miastach śląskich, przy czym największe żydowskie gminy wyznaniowe istniały w gminach morawskiej i śląskiej części szerszego regionu ostrawskiego. Naziści ogłosili tzw. ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej i w jego ramach dokonali ludobójstwa. Rodziny żydowskie były zazwyczaj przenoszone do getta w Terezinie, a stamtąd do jednego z obozów koncentracyjnych, często Auschwitz. Trafiali tam również Romowie.
Wykres 4.4: Rozwój demograficzny Śląska Czeskiego (1869-2019). Czeski Urząd Statystyczny (2019) Historyczny leksykon gmin, Aktualna ewidencja ludnościa
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Wykres 4.5: Rozwój demograficzny w podregionach (1869-2019). Czeski Urząd Statystyczny (2019) Historyczny leksykon gmin, Aktualna ewidencja ludnościa
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Wykres 4.6: Względny rozwój demograficzny w podregionach od 1921 r. (1869-2019). Czeski Urząd Statystyczny (2019) Historyczny leksykon gmin, Aktualna ewidencja ludnościa
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Przez cały okres reżimu komunistycznego nie udało się zaludnić Jesioników tak, aby liczba mieszkańców osiągnęła co najmniej poziom z 1921 r. Liczba ludności wprawdzie wzrosła, ale było to spowodowane głównie zmianami naturalnymi, ponieważ od lat 50. dzięki antybiotykom śmiertelność na ziemiach czeskich gwałtownie spadała. Zmniejszał się również przyrost naturalny, ale w latach 70. nastąpił "boom demograficzny", który spowodował znaczny wzrost liczby ludności w regionie Jesioników (o 7 punktów procentowych w dzisiejszym kraju morawsko-śląskim i o 4 punkty procentowe w kraju ołomunieckim). W 1991 r. liczba ludności na tych dwóch obszarach wynosiła jednak tylko odpowiednio 78 i 66% liczby z 1921 r. Inne obszary Śląska Czeskiego i północno-wschodnich Moraw rozwijały się znacznie korzystniej. Już w latach pięćdziesiątych ich populacja rosła, tak że w 1961 r. region Opawy i morawskie części województwa morawsko-śląskiego osiągnęły prawie taką samą liczbę mieszkańców jak w 1921 r., podczas gdy region Hlučín, Ostrawy i Śląska Cieszyńskiego miały znacznie większą liczbę mieszkańców. Przyczyniła się do tego przede wszystkim znaczna migracja młodych ludzi w wieku produkcyjnym do Ostrawy i Karwiny, gdzie przyciągała ich obfitość miejsc pracy w przemyśle ciężkim oraz silna propaganda socjalistyczna, która starała się przyciągnąć pracowników do górnictwa, hutnictwa, zakładów chemicznych itp. Wprawdzie na początku lat 60. napływ ten uległ spowolnieniu, ale postępujący skład ludności spowodował dalszy wzrost i do 1980 roku względny wzrost w porównaniu z rokiem 1921 wynosił w Hlučínie 44%, w morawskiej części Ostrawy 45%, na Śląsku Cieszyńskim 71%, a w śląskiej części Ostravy nawet 81%. Wzrost ten nastąpił nie tyle w centrach przemysłowych, co na terenach przyległych. W śląskiej części Ostrawy w latach 50. najbardziej wzrosła liczba mieszkańców Klimkowickiego okręgu sądowego (z 25 920 do 69 147, czyli o prawie 167%), podczas gdy w byłym okręgu sądowym Śląskiej Ostrawy nastąpił spadek o 13%. Do okręgu Klimkowickiego należała jednak miejscowość z bodaj najbardziej znaczącym ostrawskim budownictwem socjalistycznym - Poruba, która w 1953 r. została przyłączona do nowo powstałego okręgu ostrawsko-ostrawskiego. W tym samym czasie znacznie wzrosła liczba mieszkańców powiatu Český Těšín (o prawie 80%), który korzystał nie tylko z bliskości karwińskich kopalń, ale także z istnienia na jego terenie ważnego giganta hutniczego - Huty Třinec.




4.3 Rozwój demograficzny w latach 1991-2019

W 1991 roku na terenie Śląska Czeskiego mieszkało 905 366 mieszkańców. Historycznie jest to największa liczba mieszkańców na tym terenie, a dokładniej między 1869 r. a 2019 r. Od 1990 r. do 2019 r. następuje niewielki spadek liczby mieszkańców o ok. 54,5 tys.
W zrost liczby ludności w poprzednim okresie związany był głównie z procesami industrializacji. Wspomnianemu spadkowi towarzyszą procesy dezindustrializacji, tj. zmniejsza się znaczenie przemysłu i maleje liczba osób zatrudnionych w tym sektorze. Niektórzy autorzy (Musil, 2010) określają ten proces mianem reindustrializacji, tzn. mimo zmniejszającej się liczby osób zatrudnionych w sektorze przemysłowym, jego znaczenie nie maleje, ulega on jedynie przekształceniom i modernizacji, w tym ekspansji automatyzacji i robotyzacji.

Wymienione procesy wpływają na rozwój populacji w poszczególnych podobszarach. Industrializacja i dezindustrializacja jest najbardziej widoczna w regionie Śląska Cieszyńskiego, w którym w latach 1991-2019 nastąpił największy spadek liczby ludności o 36 tys. osób. Spadek ten jest również obecny w innych podobszarach, z wyjątkiem regionu Hlučín, w którym odnotowano niewielki wzrost liczby ludności. Pod względem rozmieszczenia ludności na terytorium dominują procesy suburbanizacji, czyli przenoszenia się na zaplecze większych miast. Fakt ten znajduje również odzwierciedlenie w pozytywnym wzroście liczby ludności w rejonie Hlučína, spowodowanym głównie procesem imigracji mieszkańców z Ostrawy.

Rozwój populacji w regionie Jesenika jest podobny zarówno w podregionie należącym do kraju ołomunieckiego, jak i w podregionie należącym do kraju morawsko-śląskiego. W kraju ołomunieckim liczba ludności w 2019 r. była prawie taka sama jak w 1950 r., co świadczy o tym, że proces spadku liczby ludności dotyka ten region bardziej intensywnie niż regiony Bruntál i Krnov. Pod względem zadowolenia mieszkańców z jakości życia w Jesenikach występują różnice między tymi obszarami, przy czym więcej zadowolonych mieszkańców mieszka w kraju morawsko-śląskim niż w kraju ołomunieckim. Fakt ten wpływa również na stabilność osadnictwa i chęć ludności do opuszczenia terytorium.

Wszystkie miasta powyżej 10 tys. mieszkańców na terenie Śląska Czeskiego od 1991 r. do 2019 r. tracą mieszkańców, co jest przejawem heterogenizacji ludności, czyli narasta nierównomierne rozmieszczenie ludności na tym terenie. Dla gmin na terenie Śląska Czeskiego przynależność do aglomeracji ostrawskiej jest niezbędna. Metropolia ma zasadniczy wpływ na gminy wchodzące w skład aglomeracji ostrawskiej. W sąsiedztwie aglomeracji znajdują się gminy o drugorzędnym wpływie, a na inne gminy aglomeracja wywiera wpływ pośredni. Aglomeracja ostrawska jest jednym z najbardziej zurbanizowanych obszarów w Republice Czeskiej. Proces koncentracji ludności na zapleczu Ostravy miał miejsce głównie w latach 1869-1980. Najsilniejsza koncentracja ludności nastąpiła w okresie pierwszej fali industrializacji, tj. w latach 1869-1950. Następnie proces koncentracji był słabszy. W latach 1991-2011 nastąpiły kolejne zmiany w rozmieszczeniu ludności. Deindustrializacja i suburbanizacja spowodowały nowy sposób kształtowania się obszaru o największej koncentracji ludności (tj. Ostravy i jej zaplecza), proces ten określa się mianem koncentracji "zdecentralizowanej" (Hruška, 2012). Proces ten jest najbardziej intensywny w miastach na terenie Śląska.

Od 1971 roku liczba gmin w Republice Czeskiej zmniejszyła się, a najniższa liczba gmin była w 1981 roku. Kolejna istotna zmiana nastąpiła w 1991 roku, kiedy to poprzez odłączenie się od większych miast powstała większa liczba gmin. Oczywiście podobny rozwój sytuacji miał miejsce na terenie Czeskiego Śląska.

W Republice Czeskiej największa liczba gmin znajduje się w kategorii wielkości do 500 mieszkańców, a terytorium Śląska Czeskiego jest w tej kategorii dość zróżnicowane. Największa liczba gmin znajduje się w kategorii wielkości 1000-2999 mieszkańców oraz w kategorii 500-999 mieszkańców. Te dwie kategorie stanowią łącznie 57% wszystkich gmin na terenie Śląska Czeskiego.

Na terenie Śląska Czeskiego zdecydowana większość mieszkańców mieszka w miastach powyżej 20 tys. mieszkańców, 63% populacji. W Republice Czeskiej tylko 42% ludności mieszka w tych gminach, a 8% ludności mieszka w małych gminach liczących do 500 mieszkańców. Na Śląsku tylko 1,8% ludności mieszka w gminach liczących do 500 mieszkańców.


Wykres 4.7: Rozwój demograficzny Śląska Czeskiego (1869-2019). Czeski Urząd Statystyczny (2019) Historyczny leksykon gmin, Aktualna ewidencja ludnościa
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Wykres 4.8: Rozwój demograficzny w podregionach (1869-2019). Czeski Urząd Statystyczny (2019) Historyczny leksykon gmin, Aktualna ewidencja ludnościa
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Wykres 4.9: Względny rozwój demograficzny w podregionach od 1921 r. (1869-2019). Czeski Urząd Statystyczny (2019) Historyczny leksykon gmin, Aktualna ewidencja ludnościa
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Tabela 4.1: Klasyfikacja gmin na kategorie wielkości według populacji na Czeskim Śląsku i w Republice Czeskiej w 2001 i 2019 r.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Tabela 4.2: Odsetek ludności zamieszkującej kategorie wielkości gmin według liczby mieszkańców na Śląsku Czeskim i w Republice Czeskiej w 2001 i 2019 roku
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


4.4 Skład ludności według płci i wieku 1869-1910

Z reguły większość populacji to kobiety, chociaż rodzi się więcej chłopców niż dziewcząt (około 1060:1000), ale typowa jest również ich wyższa śmiertelność w dzieciństwie, a ponadto kobiety dożywają starszego wieku. Na reprezentację kobiet i mężczyzn wpłynęły także inne okoliczności, zwłaszcza migracja. O ile na całym Śląsku Austriackim stosunek mężczyzn i kobiet (tzw. wskaźnik męskości) w spisie z 1900 r. osiągnął 946 mężczyzn na 1000 kobiet, to w rejonie przemysłowym we Frysztacie i Ostrawie populacja meżczyzn znacznie wzrosła z powodu intensywnej imigracji głównie młodszych mężczyzn (1149 mężczyzn na 1000 kobiet w 1900); jednak w innych częściach regionu przeważają kobiety, zwłaszcza w północno-zachodniej części Śląska Austriackiego w regionach Bruntál, Jesenik i Krnov (w tym samym roku tylko 895 mężczyzn na 1000 kobiet).
R ozkład płci w populacji jest zazwyczaj badany w ścisłym powiązaniu z jej składem wiekowym, a oba te czynniki są ilustrowane przez tzw. piramidę wieku. Zgodnie z reprezentacją dzieci (0-14 lat) i osób starszych (60+), rozróżniamy populacje progresywne ze znaczącym - ponad dwuprocentowym odsetkiem dzieci i niewielkim odsetkiem ludzi starszych. Takie populacje są typowe dla okresu przed rozpoczęciem tzw. przejścia demograficznego, w populację stacjonarną z około jedną trzecią dzieci oraz populację regresywną z niewielką - co najwyżej jedną piątą - grupą dzieci, ale z rosnącym komponentem ludzi starszych. Ta ostatnia występuje w populacjach, które zakończyły już przejście demograficzne. Zgodnie z wynikami spisu z 1869 r. piramida wieku ludności Śląska Austriackiego ma nadal stosunkowo szeroką podstawę, wskazującą na znaczny udział dzieci, i w miarę regularny kształt trójkąta równoramiennego, co jest typowe dla populacji postępowych. Dopiero wyraźne wcięcia u chłopców i dziewcząt około 15 roku życia, a zwłaszcza u młodzieży obojga płci, wskazują na drastyczną interwencję i wysoką śmiertelność w tzw. latach głodowych w połowie XIX wieku (zwłaszcza w latach 1847-1848 i 1855).

Średnie te ukrywają jednak coraz wyraźniejsze różnice lokalne. Podczas gdy Ostrawa i Frydek z rozwijającym się przemysłem górniczym i hutniczym oraz Frýdek i Bílsko z kwitnącym przemysłem włókienniczym utrzymywały wysoki udział dzieci w populacji na poziomie blisko 40%, na zachodnim Śląsku już w tym czasie wyraźnie się on zmniejszał, np. w Bruntalu, Jeseníku i Krnowie dzieci stanowiły tylko nieco ponad jedną trzecią populacji. Najmniej dzieci było w stolicy Śląska Austriackiego - Opawie (tylko 29,4%), gdzie z kolei ludność w wieku produkcyjnym (15-59 lat) stanowiła ponad dwie trzecie mieszkańców (67,9%). Średnia wieku we wszystkich wyżej wymienionych częściach Śląska Austriackiego była najwyższa - przekraczała 27 lat - i była o około cztery lata wyższa niż w uprzemysłowionych regionach Frysztatu i Ostrawy. Jednak ludność w tych częściach regionu była nadal stosunkowo młoda, z relatywnie niskim udziałem osób starszych.

W kolejnych dziesięcioleciach sytuacja zaczęła się zmieniać i coraz wyraźniej zaznaczała się różnica między strukturą ludnościową pogrążonej w gospodarczej stagnacji zachodniej (opawskiej) części Śląska a jego rozwijającą się częścią wschodnią (cieszyńską). Do początku XX wieku powoli zmniejszający się poziom zaludnienia nie powodował istotnych zmian w reprezentacji młodego pokolenia, natomiast występowały znaczne różnice w proporcjach grupy osób starszych. Powodem szybkiego starzenia się ludności północno-zachodniej części Śląska Austriackiego była również duża emigracja młodych ludzi. Dotknięta została zwłaszcza grupa kobiet w rejonach Bruntal, Jesenik i Krnov zamieszkiwanych głównie przez ludność niemiecką zamieszkaną przez Bruntal, Jesenice i Krnow, ale dotyczyło to całego Śląska Opawskiego, być może z wyjątkiem Klimkowic, które są związane z przemysłowym regionem Ostrawy.

Matka z synem Aloisem Balvarem, urodzonym 13 roku w Stonavie (zdjęcie wykonane w atelier Leo Beera we Frysztacie)
Graf 4.11: Vývoj populace dětské a seniorské složky v rakouském/českém Slezsku (1869–2019)
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Wyższe odsetki dzieci zapewniały przede wszystkim obszary wiejskie, natomiast na terenach miejskich były one niższe, zdominowane głównie przez produkcyjną część ludności. W 1910 r. w miastach statutowych Opawa i Bílsko osiągnęła poziom 70%, podobnie w Cieszynie, Morawskiej Ostrawie i Vitkovicach. O ile ogólna liczba ludności Śląska Austriackiego, głównie dzięki części cieszyńskiej, a zwłaszcza Fryštatowi, jeszcze przed I wojną światową zachowała stosunkowo duży udział komponentu dziecięcego i tylko nieznacznie wzrastający udział grupy seniorów, o tyle ośrodki miejskie pokazały, że ich ludność była już dotknięta przejściem demograficznym i weszła na drogę zmian z progresywnego na stagnacyjny, czyli zastygający typ ludności.


4.5 Skład ludności według płci i wieku 1920-1980

Po I wojnie światowej w populacji brakowało głównie mężczyzn w wieku prokreacyjnym. Wskaźniki małżeństw i urodzeń, po krótkim ożywieniu, ponownie spadły i rodziło się mało dzieci. Niemniej jednak w 1921 r. dzieci stanowiły jeszcze 31,2% ludności Czeskiego Śląska, a w 1930 r. ich udział spadł do 27,9%. W regionie opawskim czy krnowskim stanowili oni mniej niż jedną czwartą ludności. Po drugiej wojnie światowej struktura wiekowa była stosunkowo korzystna w byłych niemieckich obszarach Krnovsko, Bruntálsko i Jesenicko, gdzie wprowadziły się młode rodziny, tak że w 1950 roku odsetek dzieci wynosił prawie jedną trzecią. Natomiast w pozostałych częściach Śląska proces starzenia się ludności postępował. Nawet krótszy okres wzrostu liczby urodzeń w latach 70-tych, tzw. dzieci Husáka, nie zmienił ogólnego trendu, w którym odsetek osób powyżej 65 roku życia wzrósł, a odsetek dzieci zmalał. W spisie powszechnym w 1980 r. dzieci stanowiły 25% ludności Śląska Czeskiego, a osoby powyżej 65 roku życia 10,6%.
P ierwsza tercja XX wieku związana była z zakończeniem procesu przemian demograficznych w rozwoju ludności Śląska Austriackiego i północno-wschodnich Moraw. Jego typową cechą było stopniowe zastępowanie tradycyjnej, nieuregulowanej reprodukcji przez sztuczne interwencje, z charakterystyczną dla ostatniego wieku intensywną reprodukcją z ograniczoną liczbą dzieci w rodzinie. Fakt ten, wraz z istotnymi wstrząsami politycznymi, zwłaszcza pierwszą i drugą wojną światową, a także rozwojem gospodarczym i społecznym, znacząco wpłynął na skład ludności pod względem wieku i płci. Długotrwałe obniżenie dzietności, ruchy migracyjne ludności i pogorszenie struktury wiekowej spowodowały poważne zagrożenie depopulacją, które tylko przejściowo zostało złagodzone przez działania na rzecz poprawy sytuacji młodych rodzin na początku lat 70.

Pierwsza wojna światowa (1914-1918) była znaczącą ingerencją w życie ludności. Wraz z odejściem młodych mężczyzn na pole bitwy spadła liczba zawieranych małżeństw, a co za tym idzie - liczba urodzeń, podczas gdy długotrwały spadek liczby zgonów został zahamowany. Niska liczba urodzeń spowodowała głębokie wcięcie w piramidzie wieku, a ofiary wojenne przełożyły się na mniejszą reprezentację mężczyzn w wieku 20-40 lat. Powojenny wzrost liczby urodzeń był krótkotrwały, a już w latach 20. nastąpiło wyraźne zmniejszenie udziału dzieci w przeciętnej populacji Czeskiego Śląska o trzy punkty procentowe. W spisie ludności z 1930 r. najmniejszą liczbę ludności odnotowano w regionie Krnova i Opavy, gdzie dzieci było mniej niż 24%, natomiast najwyższe odsetki odnotowno w regionach Jablunkov i Hlučín (prawie 36 i 32%).

Kryzys gospodarczy w pierwszej połowie lat 30. wpłynął negatywnie na rozwój ludności. Złe warunki socjalne doprowadziły do odkładania zawierania małżeństw, a wkrótce do znacznego spadku liczby urodzeń, co ponownie uwidoczniło się w postaci wcięcia w piramidzie wieku. Wiek przeżycia ludności stopniowo wzrastał, w okresie I Rzeczypospolitej o około 9 lat, postępował proces starzenia się społeczeństwa. Wraz z dyktatem monachijskim w 1938 r. terytorium regionu zostało rozdrobnione i włączone do różnych formacji państwowych. W przeciwieństwie do rozwoju w czasie pierwszej wojny światowej krzywa przyrostu naturalnego teraz lekko wzrastała; na sytuację ludnościową wpływ miała na przykład emigracja i ucieczka Czechów z regionu przygranicznego podczas jego okupacji przez nazistowskie Niemcy, wyjazd młodych mężczyzn z tego obszaru na front, holokaust Żydów itd. Po zakończeniu wojny, rozwój ludnościowy charakteryzował się głównie dużymi ruchami migracyjnymi, przede wszystkim wysiedleniem ludności niemieckiej, która przyczyniła się do rozpadu Czechosłowacji. Najbardziej widoczne było to w zasiedlaniu zachodniego Śląska - przeważnie niemieckich Jesenika, Bruntála i Krnova. W szczególności ludzie młodzi przyczynili się do wzrostu liczby ludności, co miało pozytywny wpływ na skład wiekowy. To właśnie na tym obszarze znacznie wzrósł odsetek dzieci, przy znacznie mniejszej gęstości zaludnienia sięgającej znów jednej trzeciej, podczas gdy nie mieszkała tam nawet jedna dwudziesta osób starszych. Jednak stosunkowo wysoki przyrost naturalny również przyczynił się do poprawy składu wiekowego. W efekcie wzrósł również odsetek dzieci - średnio ludność Śląska Czeskiego zwiększyła się o trzy punkty procentowe. Przedstawienie składu ludności w piramidzie wieku według stanu na 1960 r. ilustruje wszystkie interwencje w rozwój naturalny: początkowy spadek liczby najmłodszych dzieci nawet w związku z rozpoczęciem obowiązywania ustawy o sztucznym przerywaniu ciąży w 1957 r., wyższy odsetek dzieci około 10. roku życia w wyniku powojennego wzrostu liczby urodzeń, głębokie cięcie około 25. roku życia w związku ze skutkami kryzysu gospodarczego lat 30. i kolejne po 40. roku życia w wyniku I wojny światowej.

Ślub Barbary Krucinowej i Grabowskiego, 1933. Soukromý archiv Zdenka Pohody
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Podczas gdy śmiertelność niemowląt nadal spadała w latach 60-tych, zmniejszyła się płodność kobiet. W rezultacie odsetek dzieci zmniejszył się o cztery punkty procentowe. Spadek ten był najbardziej widoczny na Śląsku Zachodnim, np. w Bruntalu o 8,4 punktu procentowego. Z drugiej strony, wzrosła liczba seniorów, najbardziej w regionie Mistek, Frýdek i Jablunkov (już o 11,4%).

Działania propopulacyjne z początku lat 70. przyczyniły się do poprawy życia młodych rodzin. Rezultatem był znaczny, ale krótkotrwały wzrost liczby urodzonych dzieci (tzw. dzieci Husáka). Odsetek dzieci w populacji wzrósł nieznacznie, osiągając po raz ostatni jedną czwartą średniej krajowej, ale długi proces starzenia się społeczeństwa nie został zatrzymany. Największy wpływ odnotowano w regionie frydeckim i jablunkovskim (12% osób starszych) oraz w całym sąsiednim regionie morawskim. Droga do regresywnego typu populacji otwierała się coraz wyraźniej.



4.6 Skład ludności według płci i wieku 1991-2019

Starzenie się społeczeństwa można uznać za jeden z najważniejszych długofalowych procesów demograficznych zachodzących obecnie. Większość krajów europejskich doświadcza znaczącej zmiany w strukturze wiekowej swoich społeczeństw. W regionie Śląska Czeskiego w latach 1991-2019 nastąpił pro- gresywny wzrost liczby seniorów, szczególnie po 2000 roku. Ze względu na wzrost poziomu życia społeczeństwa i poprawę jakości opieki zdrowotnej, poprawiła się jakość życia i zmienił się styl życia ludności. Znalazło to odzwierciedlenie w obniżeniu wskaźników umieralności, wydłużeniu średniej długości życia oraz zwiększeniu udziału seniorów w społeczeństwie do 20% populacji Śląska Czeskiego, czyli co piąty mieszkaniec Śląska Czeskiego jest w wieku powyżej 65 lat. Jednym z innych przejawów zmiany stylu życia ludności po 1991 roku jest znaczny spadek dzietności, który przejawia się spadkiem odsetka dzieci na terenie Śląska Czeskiego, który zatrzymał się w 2011 roku.
P owyższe procesy demograficzne z różną intensywnością przejawiają się na całym obszarze Śląska Czeskiego. W 1991 r. na całym badanym terytorium odsetek ludności dziecięcej wynosił ponad 20 %. W kolejnych latach odsetek dzieci wzrósł, zwłaszcza w Bruntalu. Jednak odejście większej liczby osób w wieku produkcyjnym spowodowało spadek liczby urodzeń i w konsekwencji spadek udziału składnika dziecięcego poniżej 15% w 2019 r. Innymi obszarami o zmniejszonym udziale składnika dziecięcego są powiaty Jeseník i Karwina. Procesy te są również odzwierciedlone we wzroście udziału osób starszych, który jest największy w powiatach Jeseník, Bruntál i Šumperk. Starzenie się społeczeństwa i naturalny spadek liczby ludności należą do zjawisk demograficznych, z którymi boryka się nie tylko terytorium Śląska Czeskiego, ale także cała Republika Czeska. Sytuacja ta skutkuje rosnącym odsetkiem osób ekonomicznie zależnych, które z wiekiem mają większe wymagania w stosunku do systemu ubezpieczeń emerytalnych, opieki zdrowotnej i społecznej, mieszkalnictwa i innych usług. Wspomniane wyżej procesy demograficzne są również bardzo intensywne w województwie opolskim (dawniej część Śląska Pruskiego), z którym graniczy terytorium Śląska Czeskiego.

Ponadto, oceniając proces starzenia się, można zaobserwować jego większą intensywność w miastach niż na ich zapleczu. Proces ten ilustrują dwa fakty. Po pierwsze, osoby w wieku 25-35 lat przenoszą się wraz z dziećmi do miast położonych w głębi kraju. W drugim przypadku, seniorzy w obszarach miejskich dożywają sędziwego wieku ze względu na lepszą dostępność do wszelkich usług, mniej wymagający fizycznie styl życia. Ze względu na uzależnienie od kontaktów społecznych wokół miejsca zamieszkania, mają niską potrzebę przemieszczania się. Jakość środowiska życia ma dla osób starszych niższy priorytet niż zaspokajanie codziennych potrzeb i realizacja kontaktów społecznych w sąsiedztwie miejsca zamieszkania. Na podstawie badań socjologicznych ustalono, że dla seniorów mają większą atrakcyjność mieszkania w budynkach mieszkalnych z windami ze względu na ich bezbarierowość niż dla innych grup mieszkańców. Kolejnym ważnym faktem jest ilość bodźców sensorycznych, które miasto zapewnia seniorom. Ciekawym spostrzeżeniem jest to, że seniorzy lubią mieszkać w okolicach bardziej ruchliwych, gdzie obserwują otaczające ich życie, przyglądają się przejeżdżającym samochodom, wyglądają przez okna, siedzą przed domami, zwracają się do przechodniów, przeprowadzają społeczną kontrolę swoich okolic, informują policję, burmistrza, rodzinę, sąsiadów o zaobserwowanych sytuacjach. Nieustannie starają się dzielić nieprzerwanie płynącym życiem z otaczającą ich społecznością.

Procesy demograficzne mają długofalowe oddziaływanie na społeczeństwo i są uwarunkowane wydarzeniami historycznymi na danym terytorium. Na strukturę wiekową dzisiejszego terytorium Śląska Czeskiego nadal mają wpływ powojenne wysiedlenia Niemców, polityka proludnościowa po 1970 r. oraz zmiana reżimu politycznego po 1989 r. Piramida wieku rejestruje następujące fale demograficzne według płci. W 1991 r. największa kohorta wiekowa jest w wieku od 15 do 19 lat; są to dzieci urodzone w latach 1972-1976, czyli dzieci Husáka (częściowo pod wpływem pro-populacyjnej polityki Komunistycznej Partii Czechosłowacji). Dzieci te urodziły się w dużej kohorcie wiekowej urodzonej po wojnie, tzn. w 1991 r. mają 40-44 lata. W przypadku dużej kohorty wiekowej dzieci Husáka, sytuacja ta nie powtórzyła się, ponieważ ludzie zmienili swoje zachowania reprodukcyjne po 1989 roku, co doprowadziło do zmniejszenia liczby urodzeń.


Tabela 4.3: Proporcja dzieci i osób starszych w ogólnej liczbie ludności w powiatach obejmujących Czeski Śląsk w latach 1991, 2001, 2011 i 2019

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Jeśli chodzi o proporcje płci, istnieje powtarzająca się prawidłowość, że zawsze rodzi się więcej chłopców niż dziewczynek, ale kobiety żyją dłużej. W zestawieniu z kohortami wiekowymi na Śląsku występują różne anomalie, np. na Osoblažsku jest znacznie wyższy udział mężczyzn w wieku 15-64 lat niż kobiet. Wynika to z niekorzystnych warunków życia na obszarach wiejskich, gdzie mężczyźni znajdują lepsze zatrudnienie, a kobiety przenoszą się do miast. Sytuacja ta dodatkowo wpływa na rozwój całego terytorium. Samotni mężczyźni często decydują się na wspólne spędzanie wolnego czasu w pubach, pijąc alkohol. Struktura wiekowa jest również zniekształcona w mniejszych miejscowościach, w których znajdują się domy spokojnej starości. Kolejna anomalia przejawia się w miastach, w których w latach 50-tych XX wieku powstały duże osiedla mieszkaniowe, gdzie miasto tzw. młodych stało się miastem starszych (Havířov).


4.7 Skład ludności według wyznania 1869-1950

W okresie monarchii austriackiej Śląsk Czeski charakteryzował się bardziej zróżnicowanym składem wyznaniowym ludności. Obok znacznej większości katolickiej, istniała duża mniejszość protestancka (13-14%, głównie luteranie, w mniejszym stopniu helwecy), a w niektórych miejscowościach skupiały się rodziny żydowskie. Osoby bezwyznaniowe nie zostały ujęte; osoby innych wyznań zostały policzone jako jednostki. Morawy były bardziej katolickie z zaledwie 2% protestantów. I Republika przyniosła zmiany w granicach państw. Korekty znalazły swoje odzwierciedlenie w sytuacji religijnej w postaci lekkiego wzrostu liczby katolików z Hlučína i spadku liczby protestantów ze wschodniej części Cieszyna. Okropności wojny znalazły wyraz we wzroście liczby osób niereligijnych, zwłaszcza w ośrodkach przemysłowych i wśród inteligencji. Nowy Kościół czechosłowacki, założony w 1920 r., zyskał zwolenników wśród ludności czeskiej. Druga wojna światowa wiązała się z Holokaustem Żydów, a następnie z wypędzeniem Niemców, co doprowadziło do znacznego ubytku katolików i protestantów, ale do wzrostu liczby członków Kościoła czechosłowackiego. Nastąpił wzrost liczby osob innych wyznań kosztem odsetka ateistów.
R ozmieszczenie ludności według poszczególnych wyznań było nierównomierne, związane z atrakcyjnością miejscowości, stopniem jej uprzemysłowienia, ale także ze specyfiką jej rozwoju historycznego. Najliczniejszą grupę stanowili katolicy, którzy zamieszkiwali całe terytorium, w tym północno-wschodnie Morawy; w największym skupieniu występowali na zachodnim Śląsku, zamieszkałym zarówno przez Niemców, jak i Czechów. W 1869 r. ponad 99 % katolików znajdowało się w powiatach Opava-Venkov i Jeseník, nieco mniej w regionie Krnova, gdzie w okręgu sądowym Albrechtice znajdowała się również większa gmina luterańska. Katolickie było morawskie Mistecko, Novojicko, a nawet podzielone w 1896 r. śląskie Bílovecko, a w 1901 r. Frydek. Do katolickich dzielnic należało uprzemysłowione Fryštacko z 8% ludnością luterańską. Również w miastach statutowych Opava i Frydek większość stanowili katolicy (92-94%), uzupełniani przez niewielki odsetek protestantów, ale większą obecność Żydów. Wyjątkowy skład powstał w ustawowym mieście Bílsko, gdzie najmniejsza liczba katolików stanowiła niecałą połowę ludności, z tendencją do wzrostu, 40% protestantów i 12-16% Żydów.

Od czasu pokoju westfalskiego (1648 r.) na Śląsku mogli mieszkać protestanci. Parafie ewangelickie koncentrowały się głównie w powiatach bielskim i cieszyńskim, przy czym ważnym ośrodkiem było miasto Cieszyn, gdzie odsetek protestantów wzrósł na początku XX wieku do 42%. Do 46% protestantów było obecnych w powiecie jablunkovskim, ponad 30% we frydeckim. Protestancka strefa osadnicza rozciągała się dalej w okręgach sądowych Skočov i Bílsko. Na Morawach wyznawcy ci mieszkali głównie w okręgach sądowych Fulnek i Nový Jičín. W XVI w. Żydzi byli stopniowo wypędzani ze Śląska, a do 1752 r. na Śląsku Austriackim mogło mieszkać 119 tolerowanych rodzin żydowskich. Pełny rozwój życia żydowskiego nastąpił od drugiej połowy XIX wieku. Gminy wyznaniowe powstawały w Opawie, Krnovie, Cieszynie, Ostravie (dla morawskich i śląskich Żydów z okolicznych miejscowości), podobnie we Frydku i Mistku. Stowarzyszenia religijne powstały w Jeseníku, Vidnavie, Bruntalu, Městě Albrechtice, Jablunkovie, Příbořu. Wspólnota religijna w Osoblazie miała długą ciągłość.

I. Republika wiązała się z szeregiem zmian w pozycji kościołów w sferze publicznej i w sądownictwie. Znacząco wzrosła liczba tzw. katolików metrykalnych, nie praktykujących już wiary, o podobnych tendencjach można mówić wyznawców judaizmu. Ze szkół zniknęły krzyże, a nauczanie i jego zakończenie nie zaczynało się już i nie kończyło modlitwą. Zgodnie z tzw. ustawą o małych szkołach z 1922 r. nauka religii w szkołach była relatywnie obowiązkowa dla dzieci, których rodzice należeli do uznanych przez państwo Kościołów. W dziedzinie prawa małżeńskiego nastąpiła pewna liberalizacja - nadal dopuszczalne były rozwody i separacje, a obok małżeństw kościelnych praktykowano małżeństwa cywilne. Kościół katolicki musiał dopuścić pochówki przez spalenie. W grudniu 1918 r. czescy protestanci połączyli wyznanie augsburskie (luterańskie) i helweckie (kalwińskie) w jeden Kościół Ewangelicki Czeskobraterski, który chciał się oprzeć na swoim dziedzictwie narodowym. Protestanci niemieccy utworzyli w 1919 r. na bazie luteranizmu samodzielny Niemiecki Kościół Ewangelicki w Czechach, na Morawach i Śląsku. W wyniku przesunięcia granic zwiększył się udział protestantów w tradycyjnych ośrodkach po czeskiej stronie, przede wszystkim w okręgu sądowym Jablunkov i Český Těšín, ale także w rejonach Albrechtic, Krnova, Bohumina, Frydka, Fryštatu i Vítkova. W rejonie Jablonkova było więcej protestantów niż katolików. Morawskie kongregacje zostały zachowane. Nowy Kościół Czechosłowacki rozprzestrzeniał się na kolejnych terenach, których centrum stało się przemysłowe Bohumínsko z prawie 10% ludności, ale przede wszystkim górniczy okręg sądowy Śląskiej Ostrawy, gdzie 27% ludności należało do tego Kościoła, kilka tysięcy było w rejonach Frydka, Fryštatu, setki w Příborze, Opavie, Klimkovicach, w sumie ponad 25 500 osób.


Największe skupisko osób niereligijnych powstało w dzielnicach Morawska i Śląska Ostrawa (7-8 %), które stanowiły epicentrum całej aglomeracji ostrawsko-karwińskiej; znajdowały się tu liczne instytucje oświatowe, administracyjne i kulturalne oraz duże skupisko robotników. Około 2% osób niereligijnych było obecnych w Bohumínsku, Českotěšínsku, Klimkovicku. Morawska Ostrawa stała się najważniejszym ośrodkiem judaizmu, w którym funkcjonowała trzecia co do wielkości żydowska gmina wyznaniowa na ziemiach czeskich, organizująca szereg imprez państwowych, a także Światowy Kongres Syjonistyczny.

Po II wojnie światowej na całym terytorium zauważalny jest spadek liczby katolików, przede wszystkim w regionie ostrawskim i karwińskim, gdzie katolikami było nieco ponad 70% ludności. Najbardziej katolickim regionem pozostał Hlučín z 98% członków kościoła. Mniej niż 50% katolików tradycyjnie znajdowało się w Českým Těšínie, który pozostał głównym ośrodkiem protestantów (47%). Więcej protestantów mieszkało również w na Karvinsku (14 %), Novojicku (7,2 %), Vítkovsku (6,6 %), około 5% zanotowano na Bruntálsku, Krnovsku, Jesenicku, Rýmařovsku oraz ogólnie nastąpił znaczny spadek liczby protestantów (z 123 866 do 88 829). Z drugiej strony nastąpił napływ nowych członków do Kościoła czechosłowackiego, najwięcej w Ostrawie (17,3%), ponad 7% na Karwinsku, Jesenicku, Krnovsku, Bruntálsku, mniej na Bílovecku. Zaskakująco zmniejszyła się liczba osób niereligijnych, być może w wyniku wypędzenia Niemców i eksterminacji Żydów, ale ponad 5% pozostało w Ostrawie, około 3% w rejonach Bilovca i Krnova, we wszystkich innych jednostkach administracyjnych ateiści byli reprezentowani przez 1,2-2,5%. Coraz więcej było członków innych kościołów, np. prawosławnego. Ze statystyk nie da się wywnioskować, jak na tę sytuację "pracował" nowy reżim związany z przewrotem lutowym 1948 r. i zwycięstwem komunistów, który był ściśle ateistyczny.

Wykres 4.16: Rozwój populacji wiernych według wyznania na Śląsku Austriackim/Czeskim (1869-2011)
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


4.8 Skład ludności według wyznania 1991-2011

Aby ocenić skład ludności według religii, należy zauważyć, że wraz z rozwojem społeczeństw demokratycznych stopniowo wzrastał pluralizm religijny. W latach 1991-2021 liczba kościołów i związków wyznaniowych zarejestrowanych w Ministerstwie Kultury Republiki Czeskiej podwoiła się, wzrastając z 19 do 42 w 2021 r. (lub 32 w 2011 r. w SLDB). Ostatnim zjawiskiem społecznym jest deinstytucjonalizacja religii. Ludzie uważają się za wierzących katolików, ale nie są członkami wspólnoty Kościoła rzymskokatolickiego. Ogólnie rzecz biorąc, w kraju jest jedna trzecia osób religijnych, które nie wyznają żadnej konkretnej religii.
J ednym z procesów, który jest bardzo dyskusyjny, jest twierdzenie, że zmniejsza się liczba wiernych. Co można poprzeć danymi z SLDB z lat 1991-2011. Należy zauważyć, że wskazanie wyznania było pytaniem dobrowolnym, którego duża liczba osób nie wypełniła, ponieważ uważa te dane za informacje czysto prywatne, którymi nie czuje potrzeby dzielić się z opinią publiczną (w 2011 roku 44,7% mieszkańców Republiki Czeskiej nie odpowiedziało na to deklaratywne pytanie). Niemniej jednak widać, że terytorium Śląska Czeskiego charakteryzuje się wyższą religijnością niż przeciętny region Czech, w 2011 roku 28,4% obywateli zadeklarowało się jako wierząych, 28,2% jako niewierzących (bez wyznania) i 43,4% nie udzieliło odpowiedzi. Z wyżej wymienionych osób wierzących 35% mieszkańców Śląska Czeskiego było bez przynależności kościelnej.

Badania socjologiczne pokazują, że tradycyjna wiara w Boga nie jest zbyt rozpowszechniona w dzisiejszym społeczeństwie czeskim. Nie oznacza to jednak, że Czesi są całkowicie ateistyczni, jak twierdzą niektórzy badacze, powierzchownie interpretując dane. Wiara w zjawiska nadprzyrodzone i religijne jest w czeskim społeczeństwie powszechna i dość popularna. Większość ludzi nie ma problemu z wiarą w zdolności mistyków, wyroczni i uzdrowicieli lub w działanie amuletów i horoskopów. Ludzie powszechnie wierzą, że niektórzy uzdrowiciele mają zdolności uzdrawiające od Boga, niecałe 50% respondentów reprezentujących dorosłą populację Republiki Czeskiej w ankiecie ISSP z 2008 r. (Hamplová, 2010).

Kościół rzymskokatolicki jest największą organizacją religijną w Republice Czeskiej, która według SLDB w 2011 r. zrzesza ponad 1 mln wiernych. Drugim co do wielkości jest Ewangelicki Kościół Czeskobraterski (51 858 osób), a trzecim Czechosłowacki Kościół Husycki (39 229). Wszystkie te kościoły doświadczyły spadku od 1991 roku, jedną z przyczyn są stosunkowo starsi członkowie tych trzech kościołów. Z drugiej strony mniejsze kościoły ewangeliczne i charyzmatyczne kościoły (np. Jedność Braterska, Kościół Braterski i Kościół Apostolski) miały korzystniejszą strukturę wiekową i również doświadczyły wzrostu liczby członków.

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Vítkovie. Creative Commons
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Kościoły mają również znacznie różniące się dane w raportach członkowskich w swoich rejestrach. Pomimo stwierdzonego spadku liczby wiernych, którzy formalnie zadeklarowali zinstytucjonalizowaną lub niezinstytucjonalizowaną wiarę, reprezentatywne badania socjologiczne wskazują na względną stagnację odsetka respondentów uczęszczających na nabożeństwa religijne przynajmniej raz w miesiącu w latach 1993-2008, na poziomie około 10%. Wskaźnik ten jest ogólnie uważany za dokładniejszy wskaźnik religijności, pomimo pewnych ograniczeń wynikających z faktu, że niektóre kościoły kładą mniejszy nacisk na uczestnictwo w nabożeństwach (Hamplová, 2010).


Tabela 4.4: Odsetek osób niewierzących i wierzących w podokręgach Śląska Czeskiego w 2011 r.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Pomimo powyższych problemów interpretacyjnych, zasadne jest zbadanie zróżnicowań przestrzennych w oparciu o dane z BDL 2011, gdzie na terenie Śląska Czeskiego zidentyfikowano następujące fakty:

Najwyższe odsetki osób bez wzynania odnotowano w Jeseníku (w obu podregionach powyżej 35%) i Ostrawie (32,6%).

Największa koncentracja wiernych jest w regionie Hlučínskim (47,1%), Opawskim (27,3%) i na Śląsku Cieszyńskim (29,0% wiernych jest głównie w regionie Jablonkowskim), te obszary charakteryzowały się najwyższym odsetkiem rodzimych mieszkańców.

Największy odsetek wyznawców religii rzymskokatolickiej jest w regionie Hlučínskim i Jablonkovskim (ok. 70-90%), w gminach klina opawskiego i morawskiego odsetek ten wynosi przeważnie 50-70%.

Bardziej znaczący odsetek wiernych, którzy nie identyfikują się z żadnym kościołem, jest w rejonie Jeseníka (w niektórych gminach ponad 40%), podczas gdy w gminach Ostrawy, Karwiny i morawskiego klina ten odsetek wynosi najczęściej 30-40%.

Szczególnym przypadkiem są wierni Śląskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Są oni skoncentrowani prawie wyłącznie w Republice Czeskiej w gminach Třinec i Těšín, ich udział jest mniej więcej między 10-40%. Jest to największy kościół luterański w Republice Czeskiej. Zrzesza wiernych zarówno narodowości czeskiej, jak i polskiej.

Wykres 4.17: Rozwój populacji wierzących według wyznania na Śląsku Austriackim/Czeskim (1869–2011). Źródło: Czeski Urząd Statystyczny (2019), Historyczny leksykon gmin, Bieżąca rejestracja ludności, Österreichische Nationalbibliothek, spisy ludności z 1869, 1880, 1890, 1900 i 1910 r.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


4.9 Ludność według języków komunikacji 1880-1910

Na Śląsku Austriackim trzy grupy etniczne były znacznie reprezentowane. Według spisu z 1880 r. prawie połowę ludności stanowili Niemcy (48,9%), z dominującą pozycją na zachodnim Śląsku i w wielu miastach, 28,1% stanowili Polacy, najmniejszy odsetek - 23% - stanowili Czesi, głównie w regionach Frydek, Mistek i Bílovec. Do 1910 r. nie nastąpiły większe zmiany, zmniejszył się nieco odsetek osób, które zapisały się do języka niemieckiego (43,9%), głównie na korzyść ludności polskiej (31,7%), a częściowo także czeskiej (24,3%). Skład narodowościowy był najbardziej złożony w powiecie cieszyńskim, gdzie przyczynił się do tego tzw. ruch Šlonzáka.
T rudno jest dokładniej określić reprezentację poszczególnych narodowości w ludności Śląska Austriackiego i północno-wschodnich Moraw do pierwszej wojny światowej, ponieważ dopiero od 1880 roku spisy powszechne mierzyły tzw. język wernakularny, który był tylko bardzo nieprecyzyjnym wyrażeniem pochodzenia etnicznego. Był on rozumiany jako język używany w zwykłych kontaktach publicznych. W obliczu nasilających się konfliktów narodowościowych, dużej liczby ludności nieuświadomionej etnicznie oraz częstych nacisków ze strony administracji publicznej i pracodawców na rejestrację języka niemieckiego, wyniki były jedynie przybliżone. W 1880 roku prawie 100% ludności zachodnio-śląskich powiatów Jeseník, Bruntál i Krnov stanowili Niemcy i taka sytuacja utrzymywała się w całym badanym okresie. Region opawski (z wyjątkiem miasta Opawy), region Bílovec i region Novojicko stanowiły strefę przejściową, w której około połowa mieszkańców posługiwała się językiem niemieckim, a połowa czeskim. W miejscowościach Místecko i Frýdek, łącznie z miastem statutowym Frýdek, ponad cztery piąte ludności zameldowało się jako Czesi. Podobną przewagę ludności polskiej odnotowuje się w regionie cieszyńskim i bielskim (z wyjątkiem miasta Bílsko).

Jeżeli przyjrzymy się rozwojowi w poszczególnych częściach regionu, to najmniejsze zmiany aż do pierwszej wojny światowej można znaleźć na zachodnim Śląsku, w powiatach Jeseník, Bruntál i Krnov, gdzie tylko pojedyncze osoby, a najczęściej w Krnovie, trwale twierdziły, że mówią innym językiem niż niemiecki. Nieco inaczej sytuacja wyglądała w sąsiednim regionie opawskim, gdzie ludność czeska początkowo o kilka punktów procentowych przewyższała ludność niemiecką, przy czym udział ten stopniowo wzrastał. Po wydzieleniu regionu Bílovca jako samodzielnego okręgu politycznego stało się jasne, że przewagę ludności czeskiej zapewnia ta część regionu z udziałem 2/3. Inaczej jednak było w stolicy Śląska Austriackiego - Opavie, siedzibie administracji prowincji, wielu urzędów, szkół i stowarzyszeń, gdzie Niemcy stanowili zdecydowaną większość, a tylko co dziesiąta osoba zapisana była po czesku i co dwudziesta po polsku. W kolejnych spisach wzrastał odsetek zapisanych na język niemiecki, malał na czeski, a do I wojny światowej język polski prawie całkowicie zanikł.

Ludność morawskiego powiatu Nový Jičín miała mieszany charakter. Ludność niemiecka utrzymała lekką przewagę aż do wojny, głównie dzięki niemieckojęzycznej ludności okolic Fulneka (Nový Jičín, Fulnek), podczas gdy w regionie příborskim przeważali Czesi. Chociaż udział uczących się języka niemieckiego nieznacznie się zmniejszał, przeważali oni przez cały okres (w 1880 stosunek wynosił: 57,1% : 42,8%; w 1910: 53,0% : 46,8%).

Największy udział ludności czeskiej był w regionie Místek (1880 = 88,7%); początkowo udział ten nieco się zmniejszył, ale powstanie samodzielnego okręgu politycznego Morawskiej Ostrawy pokazało, że było to spowodowane rozwojem w tej najbardziej uprzemysłowionej części regionu. Jeżeli w rejonie Místek 93,2% mieszkańców zadeklarowało w spisie przedwojennym, że zna język czeski, to sytuacja była o wiele bardziej skomplikowana w regionie morawsko-ostrawskim, gdzie głównie w wyniku imigracji, ale także w wyniku germanizacji przeprowadzonej wraz z otwarciem niektórych zakładów, np. Huty Vitkovíce, udział etnicznych Niemców wzrósł do prawie dwóch piątych, a Polaków do ponad jednej dziesiątej. Obok regionu Mistek najsilniejszą pozycję miała ludność czeska we Frydku. W frydeckim okręgu sądowym w 1880 roku jego udział wynosił 97,5%. Po utworzeniu samodzielnego okręgu politycznego, do którego należały również silnie dotknięte imigracją górskie miejscowości wokół ówczesnej Polskiej (Śląskiej) Ostrawy, zmniejszyła się liczba ludności czeskiej na rzecz Niemców (1910 = 7%) i głównie Polaków (1910 = 14,8%). Jednak germanizacja najbardziej dotknęła miasto państwowe Frydek, gdzie w 1880 roku jeszcze cztery piąte mieszkańców podawało się za Czechów, a tylko niecała jedna dwudziesta za Niemców, przy czym odsetek Czechów cały czas malał i przed wojną ich reprezentacja wynosiła tylko dwie piąte.


Region Fryštát był całkowicie zdominowany przez ludność słowiańskojęzyczną z ponad połową Polaków i ponad jedną trzecią Czechów. Szczególnie pod koniec XIX wieku na ten obszar górniczy oddziaływała imigracja, przede wszystkim z Halicza, ale także umacnianie się polskiego ruchu narodowego, tak że przed wojną ludność polska stanowiła dwie trzecie mieszkańców, a tylko co czwarty mieszkaniec twierdził, że jest Czechem.

Skład etniczny w powiecie cieszyńskim był najbardziej skomplikowany, również ze względu na narodowość miejscowej ludności. W spisie powszechnym z 1880 r. ponad połowa polskiej grupy etnicznej (52,9%) stopniowo zwiększała się do trzech czwartych ogółu w 1910 r. (76,8%), wzrósł też odsetek Niemców; przyczynił się do tego tzw. ruch Ślązaka kierowany przez Josefa Koždona, który połączył ideę narodowości śląskiej ze skłonnością do niemieckości. Proporcjonalnie zmniejszył się udział Czechów (z 39,1% do zaledwie 6,2%), ale było to spowodowane przede wszystkim podziałem frydeckiego okręgu sądowego na początku XX wieku. Największa reprezentacja polskiej grupy etnicznej znajduje się w powiecie Bílsko (Bielsko) (83,5% w 1880 r.), co kontrastowało z miastem statutowym Bílsko, które przedstawiało się jako miasto niemieckie ze stosunkowo niewielką, bo tylko 15%, mniejszością polską.

Rozwój etniczny Śląska Austriackiego i obejmującego go klina morawskiego w ostatnich dziesięcioleciach XIX i na początku XX wieku charakteryzuje się dominacją niemieckiej grupy etnicznej na zachodzie i słowiańskiej grupy etnicznej na wschodzie, przy czym istotne zmiany zachodzą w uprzemysłowionym regionie ostrawsko-karwińskim.

Wykres 4.18: Rozwój demograficzny według języka komunikacji na Śląsku Austriackim (1869-1910). Spisy ludności z lat 1869, 1880, 1890, 1900 i 1910
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


4.10 Skład ludności według języka na Śląsku Cieszyńskim w 1910 r.

Po I. wojnie światowej i powstaniu Czechosłowacji, kiedy to kwestia ustalenia granic państwowych między Czechosłowacją a Polską na ziemi cieszyńskiej (dokładniej Śląsku Cieszyńskim, niem. Teschener Schlesien), przedstawiciele niemieckich partii i ugrupowań politycznych z Cieszyna i sąsiedniej Ostrawy sporządzili obszerne memorandum, w którym zwrócili się do konferencji z propozycją utworzenia z Cieszyna państwa neutralnego, administrowanego pod nadzorem międzynarodowym. Do memorandum dołączono również przejrzystą mapę (Karte der Bevölkerung des ostmährisch-schlesien Industriegebiete), która ilustrowała niezwykle złożone warunki językowe i narodowościowe, jakie ukształtowały się w tej części Śląska Austriackiego przed I wojną światową.
Z 427.000 osób znajdujących się w granicach powiatu cieszyńskiego w 1910 roku, 54,8% posługiwało się językiem polskim, 27,1% czeskim i 18,1% niemieckim. Na mapie gminy z przewagą wspólnego języka polskiego zaznaczono na niebiesko, gminy z przewagą wspólnego języka czeskiego na zielono, a niemieckiego na czerwono. Proporcje innych języków w każdej miejscowości są przedstawione za pomocą kreskowania, a mapie towarzyszy legenda objaśniająca. Oprócz Cieszyna pokazuje również sytuację językową poza jego granicami, np. w powiecie Morawska Ostrawa.

Austriackie dane dotyczące języków zamieszkania z 1910 roku nie powinny być mylone z danymi dotyczącymi rzeczywistej orientacji narodowej osób przeprowadzających spis. Znaczna część ówczesnych mieszkańców Cieszyna była etnicznie obojętna. Należałoby na przykład zapytać, czy za Polaków należy uznać także licznych zwolenników Ruchu Ziemi Śląskiej (proporcje zwolenników ruchu w ludności poszczególnych gmin cieszyńskich pokazane są w postaci żółtych linii na diagramach kołowych na mapie). Ślązacy posługiwali się w większości mieszaną gwarą cieszyńską z przewagą polskich elementów językowych i dlatego zwykle odnotowywano ich jako posługujących się polską gwarą. Nie uważali się jednak za Polaków. Podkreślali, że ich rodziny często od pokoleń mieszkały w cieszyńskiej części Śląska. Prawdziwych Polaków widzieli w rzeszach biednych polskich emigrantów, którzy przed I wojną światową przybywali do uprzemysłowionych cieszyńskich wsi, gdzie znajdowali zatrudnienie w otwieranych naprędce nowych kopalniach węgla, hutach i zakładach przemysłowych.

Migracja przybrała rozmiary, które trudno sobie dziś wyobrazić. Z 427 000 osób obecnych w 1910 roku ponad 101 000, czyli 27,3%, nie miało uznanej przynależności narodowej w pierwotnych granicach województwa cieszyńskiego. Spis uświadomił Ślązakom to, że wśród migrantów rzeczywiście przeważają Polacy, głównie z sąsiedniej Hałyczy. Do Cieszyna, Moravskiej Ostravy i innych północnomorawskich gmin trafiali jednak także Czesi, Słowacy, Żydzi i w niemałej liczbie Niemcy. Statystycy austriaccy udokumentowali pochodzenie terytorialne imigrantów według dominujących języków wspólnot domowych, z których przybyli. W trzech uprzemysłowionych powiatach, które przed I wojną światową były najbardziej dotknięte migracją (dwa śląskie powiaty frysztacki i frydecki oraz powiat Morawska Ostrawa), w 1910 roku mieszkało już 332 000 osób. Jednak nawet połowa z nich nie miała uznanej przynależności narodowej. Pierwotni, rdzenni mieszkańcy stanowili na tych obszarach zaledwie 166 tys., tj. 49,9%. Natomiast w powiatach galicyjskich i śląskich z przeważającym językiem polskim jako językiem komunikacji (np. Biała, Bochnia, Chrzanów, Wadowice i Wieliczka) przynależność narodową posiadało 25,7%, w powiatach morawskim i śląskim z przeważającym czeskim językiem 12,9% i wreszcie w powiatach morawskim, śląskim lub galicyjskim z przewagą niemieckiego języka miejskiego 10,6% obecnych.

Porównanie wyników spisu z 1910 roku ze spisem z 1880 roku wskazuje na podstawową tendencję w rozwoju demografii regionu Těšína /Cieszyna w badanym okresie. Stały wzrost populacji tej ziemi koronnej był w dużej mierze spowodowany imigracją do uprzemysłowionych wiosek. Znalazło to odzwierciedlenie w gwałtownym wzroście gęstości zaludnienia, a jednocześnie w drastycznych zmianach w składzie społecznym i językowym ludności Cieszyna. Podczas gdy w Cieszynie zmniejszyła się liczba osób posługujących się językiem czeskim, wzrosła liczba osób posługujących się językiem niemieckim lub polskim. Przykładem są wyniki dla największego miasta regionu - Cieszyna. W 1880 roku mieszkało tam 12 294 osób, z czego 49,6% posługiwało się językiem niemieckim, 36,6% polskim, a 13,9% czeskim. W 1910 r. liczba ta wynosiła już 21 850 osób, z czego 60,7% posługiwało się językiem niemieckim, 31,3% polskim i tylko 6,5% czeskim.


Członkowie komisji plebiscytowej w mundurach włoskich, brytyjskich i francuskich. MT
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Konferencja nie zajmowała się memorandum stron niemieckich. Choć w przypadku Cieszyna było to de iure terytorium czeskie lub czechosłowackie, cieszyńscy Polacy od końca 1918 roku zabiegali o jego przyłączenie do Polski. Na konferencji pokojowej w Paryżu długo dyskutowano o nowej granicy państwowej między Czechosłowacją a Polską. Dyplomacja czechosłowacka argumentowała na gruncie państwowo-prawnym, gospodarczym, a zwłaszcza transportowym. Jednocześnie jednak udało jej się skutecznie podważyć polską argumentację, głównie etnograficzną, opartą na twierdzeniu o bezspornej przewadze ludności polskiej na większości terytorium Cieszyna. Do Cieszyna przybyła z Paryża międzynarodowa komisja, której zadaniem było przygotowanie warunków do przeprowadzenia lokalnego głosowania ludowego, plebiscytu. 28 lipca 1920 r. na konferencji w Paryżu dokonano podziału spornego terytorium między Polskę i Czechosłowację, ustalając obowiązujące do dziś granice państwowe. Oprócz Cieszyna konferencja pokojowa zadecydowała również o granicach państwowych Czechosłowacji i Polski na dwóch innych spornych obszarach granicznych w północnej Słowacji. Zanim komisja międzynarodowa opuściła Cieszyn, 10 sierpnia 1920 roku na cieszyńskim rynku uroczyście przekazała administrację przyznanych części Cieszyna, Oravy i Spiša władzom czechosłowackim i polskim.


4.11 Narodowość ludności w latach 1918-1991

Pierwsza Republika stale opierała się na swoim austriackim dziedzictwie w językowym i etnicznym składzie ludności. Druga wojna światowa przyniosła, oprócz eksterminacji Żydów i Romów, germanizację ludności, emigrację i udział w armii niemieckiej w Hlučínie i Cieszynie. Po wojnie Niemcy zostali wypędzeni, co doprowadziło do całkowitego rozproszenia osadnictwa na Śląsku Zachodnim i jego stopniowego uzdrowienia poprzez imigrację z głębi kraju. Tak zwana socjalistyczna industrializacja Ostrawy i Karwiny była przyczyną intensywnej imigracji Słowaków. Okres po 1989 roku wniósł do praktyki spisowej państwa nowe, niezbyt fortunne elementy, wprowadzając kategorie narodowości śląskiej i morawskiej.
T worzenie się narodu czeskiego na pruskim regionie Hlučín zakończyło się dopiero w 1920. Na obszarze północnego Cieszyna i Morawskiej Ostrawy w wyniku gwałtownej industrializacji, której liderami byli austriaccy i pruscy przedsiębiorcy niemieccy, następowała masowa germanizacja, której sprzyjała znaczna imigracja nieświadomych etnicznie polskich Galicjan. Po powstaniu Czechosłowacji część Polaków wyjechała do nowo powstałej ojczyzny, a element czeski w niektórych mikroregionach został wzmocniony przez przyjazd czeskich urzędników. Nowe państwo utraciło połowę Cieszyna i odzyskało Hlučín. Czechosłowacja charakteryzowała się znaczną heterogenicznością narodową, przy czym mniejszościowe ustawodawstwo czechosłowackie gwarantowało naturalny rozwój wszystkich grup etnicznych. W przeciwieństwie do praktyki statystycznej imperium carskiego, narodowość w spisie powszechnym ustalano na podstawie wskazania języka ojczystego. Dla Żydów, bez względu na język ojczysty, stworzono specjalną kategorię narodowości żydowskiej. Rozróżniano między Żydami deklarującymi narodowość żydowską a Żydami wyznającymi judaizm (religię żydowską). Czynnikiem decydującym była tak zwana narodowość czechosłowacka według idei, która powstała w XIX wieku. Reprezentowała ona jeden naród czechosłowacki z dwoma oddziałami (czeskim i słowackim). Był to sztuczny konstrukt niezbędny do uznania nowego państwa, np. podczas negocjacji pokojowych po zakończeniu I wojny światowej.

Porównując sytuację u schyłku istnienia Cesarstwa Austro-Węgierskiego (spis z 1910 r.) z sytuacją w nowym państwie (spis z 1921 r.), stwierdzamy, że na Śląsku Czeskim wzrastała liczba Niemców, Czechów i Polaków, przy czym przeważali Niemcy (46%), Czesi i Polacy mieli prawie takie same proporcje (Czesi 28%, Polacy 26%). Pierwsza Republika zmieniła swoją dominację - 48,4% ludności zarejestrowało w spisie powszechnym swoją narodowość czechosłowacką, liczba Niemców nieznacznie się zmniejszyła, ale ich udział spadł do 39,1%. Największa zmiana nastąpiła w przypadku Polaków, wśród których była również pewna liczba Galicjan, którzy zadeklarowali nową narodowość, wielu z nich wyjechało do ojczyzny, inni nie uzyskali nowej narodowości i zostali zarejestrowani jako cudzoziemcy, co w sumie doprowadziło do zauważalnego spadku i powstania mniejszości reprezentowanej przez zaledwie 11,8% ludności. Mniej niż jeden procent reprezentował inne narodowości. Żydzi stali się w przeważającej mierze ludnością miejską, z tendencją do migracji do miast i wyjazdów za granicę. Do miast z większą społecznością żydowską należały Český Těšín, Nowy Bogumin, Frysztat, Morawska Ostrawa.

Utrzymała się wieloletnia, wielowiekowa przewaga Niemców na zachodnim Śląsku, gdzie stanowili do 97,8% ludności, a Czesi stanowili 1,6% (powiaty Jeseník, Bruntál, Krnov). W regionie opawskim zaznaczyła się lekka przewaga niemieckiej grupy etnicznej nad czeską (51,2% Niemców, 48,6% Czechów). We wszystkich pozostałych śląskich powiatach i na północno-wschodnich Morawach przeważała ludność czeska, a udział mniejszości niemieckiej wynosił od 5,3% we Frydku do 31,7% w regionie Bílovec. Polacy byli skkoncentrowani się w regionie Český Těšín (Czeskiego Cieszyna). Największe skupisko znajdowało się w powiecie Český Těšín, gdzie stanowili większość, gdzie indziej tylko różnie liczną mniejszość. Nieliczni byli też Rosjanie i Białorusini, Węgrzy i Słowacy. Do 1930 r. wzrosła liczba i udział narodowości czechosłowackiej, podczas gdy liczba narodowości niemieckiej pozostała bez zmian, a narodowość polska wykazała niewielki wzrost.


W czasie II wojny światowej nastąpiła znaczna germanizacja i depopulacja ludności oraz ponowne ludobójstwo Żydów i Romów. Wpływ na Śląsk był bardziej niszczący niż na Czechy i Morawy. Po wojnie kompromisowo rozwiązano problem obywateli niemieckich (w czasie wojny mężczyźni stali się żołnierzami Wehrmachtu) w Hlučínie i posiadaczy tzw. volkslisty w Cieszynie. Powojenne wypędzenie Niemców doprowadziło do zaburzenia dotychczasowego składu narodowościowego regionu, a na Śląsku Zachodnim stopniowo osiedlali się Czesi z głębi kraju. W okresie tzw. socjalistycznej industrializacji nastąpił wzrost imigracji Słowaków i Romów, zwłaszcza do Ostrawy i Karwiny. Spis powszechny z 1950 roku odnotował najgłębszą i najbardziej fundamentalną transformację strukturalną warunków narodowościowych i językowych w Czechosłowacji w historii. Udział ludności czeskiej na Śląsku wzrósł do 86,3%, natomiast ludność niemiecka w wyniku wypędzenia zmniejszyła się do 1,1%. Znacznie zmniejszyła się polska grupa etniczna do 7,9%. Nowym, nasilającym się elementem była dynamiczna imigracja Słowaków, którzy stanowili mniejszość liczącą 30 tys. osób.

Wykres 4.19: Rozwój demograficzny według narodowości na Śląsku Czeskim (1921-1991). Spisy ludności z lat 1869, 1880, 1890, 1900 i 1910
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Zmiana reżimu politycznego po 1989 roku nie znalazła zbyt szczęśliwego odzwierciedlenia w praktyce spisowej państwa, które w spisie z 1991 roku wprowadziło nowe rubryki - narodowość morawską i śląską. Nastąpiły również zmiany administracyjne i samorządowe, które uniemożliwiają porównywanie mniejszych jednostek terytorialnych i zamieszkującej je ludności. Dlatego można wymienić tylko podstawowe tendencje rozwojowe. Nadal rosła liczba ludności czeskiej, której udział wynosił prawie 90%, mniejszość polska zmniejszyła się liczebnie i udziałowo do 3,2%, natomiast dość dynamicznie rosła reprezentacja Słowaków (5,2%). Mniejszość niemiecka prawie zanikła, stanowiąc mniej niż pół procenta ludności, inne narodowości stanowiły 1,5% ogółu.

4.12 Trendy imigracyjne w latach 1869-1910

Na przełomie XIX i XX w. na Śląsku Austriackim i północno-wschodnich Morawach dominowały dwa kierunki migracji. Wielu mieszkańców regionu Cieszyna i Galicji wyemigrowało do szybko rozwijającego się regionu Ostrawy i Fryštátu (Karwiny), natomiast młodzi mężczyźni z podupadających gospodarczo powiatów Jesioników (Bruntál, Krnov, Jeseník) przenieśli się głównie do Dolnej Austrii. W latach 80. i 90. XIX w. nastąpił ogromny napływ Galicjan do kopalń i hut, tak że w 1900 r. w okręgu Morawskiej Ostrawy było ich już 23 127 (łącznie z dziećmi).
P rzed 1869 r. migracja na Śląsk Austriacki i północno-wschodnie Morawy nie była jeszcze bardzo silna, ale główne obszary imigracji - powiaty polityczne Frysztat i Místek - były już widoczne. W powiecie frysztackim powoli przybywało robotników do rozwijającego się zagłębia węglowego. kopalnie w okolicach Polskiej Ostrawy, ewentualnie w rejonie Karwiny i w powiecie Místek aż do obszaru przemysłowego tworzącego się wokół miasta Morawska Ostrawa. Większość imigrantów pochodziła oczywiście ze Śląska (w przypadku powiatu Frysztat) i Moraw (w przypadku powiatu Místek), ale były też osoby z krajów sąsiednich, w obu powiatach stanowiły one 15% ludności. W powiecie frysztackim w 1869 r. największy udział mieli imigranci z Moraw (prawie 44%), ale kolejne 32% imigrantów z regionów poza Śląskiem pochodziło z krajów niemieckich, około 11% z Czech i niecałe 8% z Galicji. Wynikało to w pewnym stopniu z bliskości pewnych terytoriów, np. pruskiego Śląska. Liczby te nie były jednak wysokie. 44% imigrantów z Moraw w powiecie frysztackim liczyło 2 228 osób, a z krajów niemieckich (prawdopodobnie głównie z pruskiego Śląska) 1 625 osób.

W pozostałych powiatach reprezentacja osób z innych krajów nie przekroczyła progu 10%, a większość z nich stanowili imigranci z krajów sąsiednich. Nawet w powiecie bruntalskim całkowicie przeważali imigranci z Moraw (prawie 72%), z którymi region bruntalski bezpośrednio sąsiadował. W powiatach Jeseník i Krnov przeważali natomiast imigranci z krajów niemieckich (głównie z pruskiego Śląska). W dzielnicy Bílsko największy odsetek "obcokrajowców" stanowiły ponownie osoby, które utożsamiały swoją tzw. przynależność domową z rejonem Galicji (61,1%). Generalnie istniał pewien naturalny ruch transgraniczny, który był tym łatwiejszy, że w przypadku Moraw i Śląska była to raczej granica formalna. Nieco inaczej wyglądała sytuacja w miastach, zwłaszcza w tak ważnym mieście jak Opawa, centrum austriackiego Śląska. Mieszkańcy z przynależnością domową spoza Śląska stanowili nawet większość (54%). Również w tym przypadku pochodzili oni głównie z Moraw i ziem niemieckich. Oprócz kupców, rzemieślników itp. do Opawy przybywali licznie pracownicy administracyjni.

Do roku 1880 sytuacja nie uległa większej zmianie, chociaż do kopalń i hut w Karwinie i Ostrawie zaczęli w większym stopniu napływać ludzie z Galicji. Nie przewyższali oni liczebnie imigrantów ze Śląska i Moraw, ale w powiecie frysztackim było ich już 2 771 (osoby z narodową przynależnością do Galicji), a w powiecie Místek 2 255. Ogromny napływ galicyjskich imigrantów do przemysłu ciężkiego nastąpił tu zwłaszcza w latach 80. i 90. XIX wieku, co oczywiście miało ogromny wpływ na reprezentację osób obcej narodowości. W 1900 r. istniał już okręg polityczny Morawskiej Ostrawy, a w Galicji mieszkało 23 217 osób z prawem do mieszkania, co przewyższało liczbę osób z prawem do mieszkania na Śląsku (20 413), chociaż Śląsk nie tylko bezpośrednio przylegał do powiatu Morawska Ostrawa, ale powiat ten był dosłownie wetknięty w terytorium Śląska. Morawska Ostrawa była wówczas terytorium z największą reprezentacją osób spoza Moraw (59%). Nie oznacza to, że wszyscy z nich uważani byli za imigrantów. W rzeczywistości, dzieci imigrantów nabywały prawa przynależności domowej od swoich rodziców. Mimo tego nawet miasta Bílsko, Frýdek i Opawa nie miały takich proporcji "obcokrajowców", Opawa jedynie 28%. Jedynym powiatem, który mógł z nim z przymrużeniem oka ‘konkurować’ był Frysztat, w którym mieszkało 33% ludności, która deklarowała przynależność poza Śląskiem (44 694 osoby), z czego 29 329 pochodziło z Galicji (65,6%), a tylko 8 168 z Moraw (18,3%).


Morawska Ostrawa i Frysztat były powiatami charakteryzowanymi bardzo intensywną imigracją. Żaden z pozostałych okręgów politycznych Śląska Austriackiego i północno-wschodnich Moraw nie był nawet w małym stopniu porównywalny do powyższych. Wręcz przeciwnie, duża część z nich została w tym okresie dotknięta raczej emigracją. Dotyczyło to przede wszystkim niemieckojęzycznych powiatów Jesenik, Bruntál i Krnov, z których młodzi mężczyźni w wieku produkcyjnym wyjeżdżali głównie do Dolnej Austrii, zwłaszcza do Wiednia. Nie przyciągał ich przemysłowy obszar Ostrawy i Karwiny, przenosili się tam raczej ludzie z przedgórza Beskidów. Coraz więcej osób korzystało również z migracji wahadłowej, tzn. dojeżdżało do pracy w zakładach przemysłowych ze swoich stałych miejsc zamieszkania poza rdzennym obszarem przemysłowym. Stało się to jednak dopiero wraz z poprawą sytuacji transportowej, zwłaszcza dzięki powstaniu linii kolejowych.

Przynależność domowa imigrantów. mapsforyoufree
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Imigracja z Galicji osiągnęła szczyt na początku XX wieku (ok. 1902 r.), a następnie napływ ustał. Liczba ludności ustabilizowała się, a stopniowo Galicjanie uzyskali również prawa domowe w miejscowościach, w których się osiedlili. Tak więc do I wojny światowej liczba mieszkańców posiadających prawo przynależności nie wzrosła znacząco, a raczej uległa stagnacji. Najwięcej z nich mieszkało w dzielnicy Morawskiej Ostrawy (23 418), następnie w nowo utworzonym powiacie frydeckim (20 071), do którego przyłączono ważne ostrawskie ośrodki górnicze (Polska Ostrawa, Michálkovice itd.), mniej we Frysztacie (15 456), jednak było ich więcej niż w powiacie Bílskim (7394), który bezpośrednio sąsiadował z Galicją. Jeśli liczba osób o przynależności galicyjskiej wzrastała, to raczej poprzez urodzenia - narodziny nowych dzieci z przynależnością domową do Galicji od swoich ojców.

Wykres 4.20: Liczba ludności w powiatach Śląska Austriackiego według przynależności domowej (1869-1910). Spisy ludności z lat 1869, 1880, 1890, 1900 i 1910
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


4.13 Skład narodowościowy 1991-2011

Terytorium Śląska Czeskiego ma nadal bardziej zróżnicowany skład etniczny niż inne regiony Republiki Czeskiej. Historycznie był przedmiotem dużych ruchów migracyjnych, które były wywołane potrzebą zasiedlenia terytorium (np. przybycie niemieckich osadników w rejon Jesionków od XIII wieku, wołosko-góralska kolonizacja wyższych partii Beskidów po 1500 roku), a także migracją zarobkową (głównie w XIX i XX wieku) do rozwijającego się przemysłu ciężkiego w Ostrawie i Karwinie. Te historyczne, zewnętrzne ruchy migracyjne, które dziś określilibyśmy jako międzynarodowe, wpłynęły na obecny skład etniczny terytorium Śląska Czeskiego.
R ozmieszczenie ludności według narodowości oraz powstawanie mniejszości narodowych na terenie Śląska Czeskiego związane jest przede wszystkim z procesami migracji międzynarodowych, co odpowiednio interpretuje następujący model migracji łańcuchowej, skoncentrowany na wewnętrznej dynamice historycznych procesów migracyjnych. Model ten kładzie nacisk na nieformalne sieci społeczne (relacje, komunikacja) pomiędzy imigrantami i tubylcami, ale uwzględnia również relacje pomiędzy imigrantem a społeczeństwem przyjmującym, czyli to, jak imigrant jest akceptowany przez społeczeństwo; duży wpływ na ten fakt ma wzajemne podobieństwo wartości kulturowych i społecznych. Model opiera się na założeniu, że początkowym impulsem długotrwałego procesu migracyjnego, czyli osiedlania się migrantów, jest przede wszystkim migracja zarobkowa młodych ludzi, których głównym motywem jest gromadzenie oszczędności na terytorium o wyższych zarobkach lub lepszych możliwościach pracy. Oszczędności te chcą przeznaczyć na poprawę warunków życia po powrocie do domu. Po pewnym czasie niektórzy migranci wracają, ale inni osiedlają się na stałe w kraju przyjmującym. Castles i Miller (1993) opisują ten proces za pomocą poniższego czteroetapowego modelu:

1. czasowa migracja zarobkowa młodych pracowników i kontynuacja orientacji na kraj ojczysty;
2. przedłużenie pobytu i rozwój sieci wzajemnych relacji i więzi opartych na wspólnym pokrewieństwie lub wspólnych obszarach pochodzenia i potrzebie wzajemnej pomocy w nowym środowisku;
3. łączenie rodzin, rosnąca świadomość długoterminowego osiedlania się, rosnąca orientacja na kraj przyjmujący i powstawanie grup narodowych z własnymi instytucjami (stowarzyszenia, sklepy, kawiarnie);
4. stałe osiedlenie, które zależy od polityki rządu i zachowania ludności kraju przyjmującego, prowadzi albo do przyznania statusu prawnego i obywatelstwa, albo do wykluczenia i powstania trwałych mniejszości narodowych.

Na terenie Śląska Czeskiego zidentyfikowano kilka procesów tworzenia się mniejszości narodowych, np. tworzenie się mniejszości polskiej. Obecnie podobne procesy można zidentyfikować w podejściu Wietnamczyków i Ukraińców. Ponadto istnieją mniejszości, które opuściły swój kraj pochodzenia z powodu wojen i konfliktów w kraju ojczystym, np. Grecy po wojnie domowej w latach 1948-1949 osiedlili się głównie w Jesenikach. Ormianie wyjeżdżali w latach 1988-1994 podczas konfliktu wojennego z Azerbejdżanem i również kierowali się do Ostravy, ale te dane nie pojawiają się w SLDB. Chociaż w 2011 r. tradycyjne mniejszości narodowe (polska, słowacka, niemiecka) wykazały spadek w SLDB, to jednak stwierdzono wzrost liczby osób podających się za konkretną narodowość. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy była rosnąca liczba obcokrajowców przebywających w Republice Czeskiej na stałe lub długoterminowo. W szczególności w ciągu dekady wzrosła liczba osób z obywatelstwem ukraińskim i wietnamskim.



Od 1991 do 2011 roku na terenie powiatów całkowicie przeważała narodowość czeska, patrz poniższa tabela. W latach 2001-2011 dobrowolny charakter tego pytania został wprost zapisany w ustawie, co wpłynęło na interpretację wyników, jak również na możliwość wskazania w tych badaniach dwóch narodowości. Można stwierdzić, że długofalowa tendencja spadku liczby tradycyjnych mniejszości narodowych utrzymuje się, ale istnieje efekt braku wskazania narodowości, więc nie można jednoznacznie stwierdzić, czy proces ten uległ przyspieszeniu, czy też w rzeczywistości przebiega w mniej więcej tym samym tempie. Narodowość słowacka doświadczyła bardziej znaczącego spadku od czasu powstania niepodległych republik. Pewna liczba osób posiadających obywatelstwo słowackie wybrała obywatelstwo słowackie i powróciła do niepodległej Republiki Słowackiej, inni Słowacy wybrali obywatelstwo czeskie i pozostali w Republice Czeskiej. W 1991 r. w powiecie opawskim stwierdzono wyższy odsetek (11,2%) osób narodowości śląskiej, który następnie zmniejszył się do 2,5-2,8%. W innych powiatach narodowość śląska w latach 2001-2011 wynosiła poniżej 1%. Należy zwrócić uwagę, że w trakcie trwania każdego SLDB wzrastał udział opozycji nieokreślonych, który dla poszczególnych powiatów w 2011 r. wynosił od 20 do 28,3%. Jeśli przyjrzymy się rozkładowi tego udziału w podziale na gminy, to zaskakująco wysoki jest udział niewymienionych (do ponad 33,5%) w gminach Jesenice, co sugeruje albo niechęć ludności do wypełniania tych danych, albo mniejszą przynależność do tożsamości narodowej. Upadek tradycyjnych mniejszości na terenie Śląska Czeskiego potwierdzają również badania socjologiczne przeprowadzone w 2018 roku, które odwzorowały niższe potrzeby młodego pokolenia w zakresie identyfikacji z przynależnością narodową, wpływ globalizacji społeczeństwa przejawiający się w wymienianiu przez respondentów tożsamości europejskiej.

Tabela 4.6: Odsetek ludności według narodowości podanej w 2011 r.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..



Czech
Morawski
śląskie
słowacki
Polskie
Niemiecki
Nieokreślony

4.14 Cudzoziemcy 1991-2020

Tereny Śląska Czeskiego były celem migracji siły roboczej z zagranicy do rozwijającego się przemysłu ciężkiego w Ostrawie i Karwinie. Dla przyjeżdżających pracowników z sąsiednich krajów stworzono w Ostrawie infrastrukturę zarówno do stałego osiedlania się w postaci intensywnego budownictwa mieszkaniowego, jak i do tymczasowego osiedlania się w postaci dużych schronisk o pojemności ponad 7000 osób w aglomeracji ostrawskiej, które świadczą usługi noclegowe do dnia dzisiejszego (np. w Ostrawie hotel Vista, Hlubina, Vítek, Metalurg). Po 1991 roku rozwój gospodarczy na terenie Śląska Czeskiego związany jest również z rozwojem liczby cudzoziemców. Liczba cudzoziemców ma tendencję do zwiększania się w okresie wzrostu gospodarczego i zmniejszania w okresie recesji. W szczególności odnotowano spadek po recesji w 1999 r. i po 2008 r. Wzrost liczby obcokrajowców po 1994 r. występuje głównie na obszarach z rozwiniętym przemysłem, tj. w regionie ostrawskim i karwińskim.
P rzyjazd cudzoziemców na teren Śląska Czeskiego związany jest z procesami migracji międzynarodowych. W teoriach modernizacji migracja jest sposobem na przeniesienie nadwyżki siły roboczej z gospodarek głównie rolniczych do sektora przemysłowo-miejskiego i jest uwarunkowana wzrostem ekonomicznym. Migracja zarobkowa (w poszukiwaniu wyższych zarobków) to przemieszczanie się z obszarów, gdzie występuje nadwyżka dostępnej siły roboczej do obszarów, gdzie występuje jej niedobór, czyli z obszarów wiejskich do miast i ich okolic. Obecnie jest to głównie tymczasowa i stała migracja zarobkowa obywateli słowackich i polskich. Kolejnym czynnikiem wpływającym na przyjazd obcokrajowców są bezpośrednie inwestycje zagraniczne międzynarodowych firm (np. budowa fabryki samochodów południowokoreańskiej firmy Hyundai w Nosovicach doprowadziła do wzrostu liczby Koreańczyków na tym terenie). Na terenie Śląska Czeskiego występuje relatywnie wyższy odsetek przedsiębiorstw przemysłowych należących do firm zagranicznych. Obecnie migracje zagraniczne nie mają większego wpływu na strukturę ludnościową na terenie Śląska Czeskiego.

Cudzoziemcy mogą przebywać na terenie kraju czasowo lub na stałe. Jeśli mieszkają tu tymczasowo, to czynią to bez konieczności ubiegania się o wizę, na podstawie wizy wjazdowej(krótkoterminowej, długoterminowej, dyplomatycznej, specjalnej), na podstawie zezwolenia na pobyt tymczasowy lub na podstawie nakazu opuszczenia kraju. Jeżeli cudzoziemiec ma stałe miejsce zamieszkania na terytorium Republiki Czeskiej, jest traktowany jak obywatel Republiki Czeskiej, tzn. nie musi mieć pozwolenia na pracę i nie jest w inny sposób ograniczony w wyborze zatrudnienia. Wyjątek stanowią zawody, w przypadku których, zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem Republiki Czeskiej, wymagane jest obywatelstwo. Zob. również ustawa nr 326/1999 Sb. o pobycie cudzoziemców na terytorium Republiki Czeskiej, z późniejszymi zmianami.

Wyświetlane dane są monitorowane przez Dyrekcję Służby Policji Zagranicznej Republiki Czeskiej poprzez statystykę obcokrajowców z dozwolonym pobytem w Republice Czeskiej na poziomie powiatowym (tzn. obcokrajowców z pobytem stałym na podstawie wizy na okres ponad 90 dni, liczba obcokrajowców z ważnym azylem nie jest tu uwzględniona).

W 1996 roku na terenie badanych powiatów przebywało 23 102 cudzoziemców. Na koniec 2019 roku nastąpił wzrost do 29 760 cudzoziemców, przy czym pod względem narodowościowym większość stanowili obywatele Republiki Słowackiej (9 742). Kolejną pod względem liczebności grupą byli obywatele Polski (5 739), a trzecią Wietnamczycy (4 473). Wzrost liczby obcokrajowców był spowodowany wzrostem gospodarczym, zwłaszcza w okręgu Ostrawa-Miasto. W 1996 r. udział Ostravy we wszystkich badanych powiatach wynosił 35%, tyle samo co w powiecie karwińskim, ale w 2019 r. udział Ostravy wzrósł do 41%, podczas gdy udział powiatu karwińskiego spadł do 24%. Spadek liczby obcokrajowców w powiecie karwińskim wynikał głównie z zamknięcia kopalń, które zatrudniały więcej polskich górników. Liczba obcokrajowców wzrosła również w powiecie frydecko-misteckim, co było spowodowane przede wszystkim budową fabryki samochodów w Nosovicach. Dane te nie uwzględniają codziennych dojazdów pracowników transgranicznych (tzw. pendlerów), którzy dojeżdżają do kopalń na czeskim Śląsku. Na przykład, autobus z polskimi pracownikami regularnie jeździ do firmy Husqvarna Manufacturing CZ s.r.o., która znajduje się we Vrbnie pod Pradědem. Jest to dawna fabryka formowania tworzyw sztucznych, która została kupiona przez szwedzką firmę.


Wykres 4.22: Rozwój populacji cudzoziemców w powiatach Śląska Czeskiego w latach 1996-2019 wg danych Dyrekcji Służby Policyjnej ds. Cudzoziemców Republiki Czeskiej
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Istotną część cudzoziemców stanowią również osoby o wysokich kwalifikacjach (naukowcy, badacze pracujący na uczelniach i w instytutach badawczych, doktoranci), kadra zarządzająca firm zagranicznych. Studenci uczelni wyższych i szkół średnich. Rodziny i dzieci cudzoziemców pracujących na czeskim Śląsku. Z wyżej wymienionych powodów w Ostrawie powstają przede wszystkim przedszkola, szkoły podstawowe i średnie z wykładowym językiem angielskim, a także programy studiów wyższych w języku angielskim.

Wykres 4.23: Populacja i odsetek cudzoziemców w powiatach na dzień 1 stycznia 2020 r. Dyrekcja Służby Policyjnej ds. Cudzoziemców (2020), dane na dzień 1 stycznia roku
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


4.15 Ludność rdzenna (autochtoniczna)

Dzisiejsza ludność na terenie Śląska Czeskiego była w przeszłości mieszanką rdzennych mieszkańców i przybyszów. Mieszkańcy osiedleni przez stosunkowo długi okres czasu na danym terytorium określani są mianem ludności autochtonicznej. Mapa przedstawia odsetek ludności urodzonej i mieszkającej w danej gminie w momencie przeprowadzania spisu powszechnego. Ci ostatni nazywani są ludnością rdzenną, lub autochtoniczną. Ważnym wydarzeniem, które nadal wpływa na stabilność osady, jest powojenne usunięcie ludności niemieckiej, zwłaszcza z regionu Jesioników. Fakt, że kolejne pokolenia mają osobiste więzi z tym obszarem jest ważny dla stabilności osadnictwa. Z socjologicznego punktu widzenia ważne są pytania o to, skąd pochodzą rodzice, gdzie są pochowani dziadkowie, gdzie mieszkańcy dorastali do dorosłości, ponieważ są tu związani przez całe życie. W ten sposób tworzona jest tożsamość terytorialna mieszkańców. Poszczególne populacje mają zwykle wspólny język, wspólną kulturę i wspólną mentalność.
R egion Jeseník. Ze względu na swój charakter cały obszar charakteryzuje się niską gęstością zaludnienia. Funkcja mieszkaniowa obszaru jest bardzo słaba i jest to głównie budownictwo w domach jednorodzinnych z wyjątkiem miast Bruntál, Jeseník, Krnov, Rýmařov, Vrbno pod Pradědem. Na tym obszarze nie obserwuje się znaczącego wzrostu terenów mieszkaniowych i komercyjnych. Ludność zamieszkująca ten obszar ma znaczny udział komponentu allochtonicznego (tj. odsetek osób, które się tu nie urodziły), co świadczy o niestabilności osadnictwa, a tym samym o pewnym słabszym powiązaniu z otoczeniem. Jest to obszar o niskim odsetku dzieci, ale także o niskim odsetku osób starszych, na co wpływa niższa średnia długość życia (zwłaszcza kobiet, ale także mężczyzn). Obszar ten charakteryzuje się również wyższą częstotliwością występowania zagrożeń społecznych i ekonomicznych, które wynikają z niższych wskaźników aktywności ekonomicznej ludności, wzrostu stopy bezrobocia, zmniejszenia liczby miejsc pracy na tym terenie oraz wyższego wskaźnika rozwodów.

Opawa. Rdzenna część ludności jest nierównomiernie reprezentowana w regionie, jest wyższa w mieście Opawa i w gminach Těškovice, Větřkovice, Písek, Skřipov, Březová, Pustějov. Obszar charakteryzuje się średnią gęstością zaludnienia i średnią funkcją mieszkaniową terenu. Jest to obszar o niższym odsetku dzieci, ale z drugiej strony o wysokim odsetku seniorów. Obserwuje się niewielki wzrost terenów mieszkaniowych i usługowych.

Region Hlučín. Komponent autochtoniczny jest wysoki na całym obszarze. Obszar ten charakteryzuje się większą gęstością zaludnienia, która jest potęgowana przez migracje i której towarzyszy wzrost liczby osiedli mieszkaniowych. Rośnie funkcja mieszkaniowa obszaru, choć większość mieszkańców mieszka w domach jednorodzinnych. Ludność zamieszkująca ten obszar ma znaczący komponent autochtoniczny, co wskazuje na stabilność osadnictwa. Jest to tzw. Prajzsko, tzn. ludność ma wdrukowany niemiecki lub pruski model zachowania. Ten model zachowań przejawia się większą aktywnością zawodową, większą religijnością i konserwatyzmem mieszkańców oraz dużą aktywnością w zagospodarowywaniu terenów i przestrzeni własnych oraz publicznych (silne przywiązanie do ziemi). Obszar ten charakteryzuje się przestrzeganiem tradycji kulturowych. W południowej części gminy (Ludgeřovice, Markvartovice i Hlučín) zauważalny jest proces suburbanizacji, gdzie przemieszcza się ludnośc z Ostravy. Można zatem założyć coraz większy napływ migracyjny ludności na cały obszar, co spowoduje presję na budowę nowych domów jednorodzinnych, a w związku z tym również wzmocnienie potencjału mieszkaniowego obszaru.

Śląsk Cieszyński. Rdzenni mieszkańcy obszaru ma różną reprezentację na tym terytorium. Zachodnia część obszaru ma niższe wartości komponentu autochtonicznego z powodu intensywnej migracji, głównie z Ostravy. Cały obszar charakteryzuje się dużą gęstością zaludnienia, z wyjątkiem południowej części obszaru, gdzie znajdują się wsie podgórskie. Obszary mieszkalne rozwijają się w regionach Třinec, Jablunkov i Frýdek-Místec. Ponad połowa ludności na obszarze miast Třinec, Těšínsko, Jablunkovsko jest autochtoniczna, istnieje stosunkowo znaczący związek z terytorium, co przejawia się w wielu działaniach społeczno-kulturalnych i sportowych na tym obszarze. Na obszarze miast Karwina, Orlová występuje zwiększona częstotliwość występowania zagrożeń społecznych, bezpieczeństwa i ekonomicznych, które potęgują niestabilność osadnictwa. Innym wskaźnikiem niestabilności jest wyższy odsetek rozwodów.


Silna społeczność grecka powstała w regionie Jeseníka (wyemigrowali z powodu greckiej wojny domowej w latach 1946-1949), na zdjęciu Grecy w Zlatých Horách. Zacharula Jordanidu
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Ostrawa. Ludność zamieszkująca ten obszar ma nieco wyższy udział komponentu autochtonicznego. Cały obszar ma wysoką funkcję mieszkaniową, co wynika również z dużej gęstości zaludnienia. Wschodnia część obszaru od rzek Ostravicy i Odry jest pod wpływem luźnej zabudowy śląskiej, spowodowanej różnymi porządkami budowlanymi, które były różne dla morawskiej i śląskiej części regionu ostrawskiego. Morawski Kodeks Budowlany z 1894 r., wspierał zwartą zabudowę w śródmieściu wsi, a z drugiej strony na Śląsku obowiązywał śląski kodeks budowlany z 1883 r. nr 26, który dopuszczał luźną zabudowę, tzw. budownictwo śląskie. Ten niekompaktowy rozwój jest obecnie zagęszczany, a obszary mieszkalne rozrastają się.

4.16 Migracje w XXI wieku (2001-2019)

Społeczeństwo przemysłowe zostało zbudowane na regionach przemysłowych, charakteryzujących się silną koncentracją ludności. Proces industrializacji i rozwoju miast wiązał się ze wzrostem mobilności przestrzennej ludności. W Republice Czeskiej migracja wiąże się ze zmianą miejsca stałego zamieszkania. Ruchy migracyjne generują szereg istotnych skutków demograficznych, ekonomicznych, społecznych i politycznych, zarówno w procesie emigracji, jak i imigracji, i są czułym wskaźnikiem rozwoju gospodarczego w regionie. Wzrost migracji był kontynuowany, z silnymi tendencjami koncentracyjnymi w okresie przemysłowym, kiedy ludzie jednostronnie przenosili się do miast przemysłowych. Era postindustrialna charakteryzuje się dwukierunkowym ruchem (między rdzeniem a zapleczem). O ile w okresie przedindustrialnym czynnikiem decydującym o osadnictwie były warunki naturalne, o tyle w okresie przemysłowym wzrósł wpływ związany z rynkiem pracy. W obecnej fazie przemian społecznych występują istotne tendencje dekoncentracyjne w rozmieszczeniu ludności, częściowo wspierane przez suburbanizację, a przeciwstawiane koncentracji miejsc pracy w aglomeracjach. Na terenie Śląska Czeskiego procesy te przejawiają się migracją ludności na zaplecze miast, gdzie koncentrują się miejsca pracy.
D o pewnego stopnia rozwój gospodarczy w regionie można wywnioskować z zachowań migracyjnych ludności. Jednocześnie, rozwój gospodarczy miasta i jego otoczenia może być również wykorzystany do wnioskowania o atrakcyjności migracyjnej miasta w ramach większego obszaru geograficznego.

Tutaj skupimy się tylko na migracji wewnętrznej. Od 2001 r. do końca 2019 r. terytorium Śląska Czeskiego straciło prawie 50 tys. mieszkańców, a migracje odpowiadały za 61% tego ubytku (średni roczny ubytek migracyjny wyniósł 1 451 mieszkańców). Największe straty migracyjne miały miejsce po 2008 roku, kiedy to terytorium zostało dotknięte globalną recesją (skrajne roczne straty migracyjne wyniosły 2 060 mieszkańców w 2009 roku i kolejne 2 861 mieszkańców w 2010 roku na terenie Śląska Czeskiego). Od 2018 r. straty migracyjne wynoszą już tylko poniżej 1 000 mieszkańców.

Pozostałe procesy migracyjne, które miały miejsce na terenie Śląska Czeskiego, skierowane były głównie na zaplecze dużych miast o dobrej jakości środowiska, co znalazło odzwierciedlenie we wzroście liczby mieszkańców SO ORP Kravaře, Hlučín, Frýdlant, Frýdek-Místek, Třinec. Największy względny odpływ mieszkańców nastąpił z SO ORP Orlová, następnie z SO ORP Jeseník, Bruntál, Karwina, Havířov, Kopřivnice. W powyższych obszarach występują dwa typy obszarów ze stratami migracyjnymi. Z jednej strony obszary dotknięte restrukturyzacją przemysłu (odpowiednio są to obiekty służące do zakwaterowania osób pracujących w tej branży) to SO ORP Orlová, Havířov, Karwina, Kopřivnice. W drugim przypadku chodzi o obszary podgórskie, zwłaszcza SO ORP Jeseník i Bruntál.

Aby uchwycić procesy suburbanizacji, konieczne jest zobrazowanie procesów migracyjnych na poziomie gminy. Szczególnym obszarem, w którym wzrasta liczba mieszkańców, jest północna część regionu ostrawsko-karwińskiego, składająca się z gmin Dolní Lutyně, Dětmarovice i Petrovice u Karwiné, które oferują stosunkowo przyjemne warunki mieszkaniowe w luźnym krajobrazie. Kolejnym specyficznym obszarem są Horní Bludovice, które w znacznym stopniu pozytywnie kompensują negatywny trend SO ORP Havířov. Bardziej znaczący przepływ migracyjny można również zaobserwować w kierunku południowym w obrębie klina morawskiego, zwłaszcza na południe od Frýdku-Místku do gmin Palkovice, Baška, Staré Město, które są dobrze dostępne transportowo. Dalsze gminy atrakcyjne dla migracji to SO ORP Frýdlant nad Ostravicí, zwłaszcza gminy Frýdlant nad Ostravicí, Ostravice, Čeladná, Kunčice pod Ondřejníkem, a w SO ORP Frenštát pod Radhoštěm gmina Tro- janovice. W SO ORP Nový Jičín jest to gmina Starý Jičín, w SO ORP Opawa jest to gmina Hradec nad Moravicí. W SPO ORP Třinec odnotowuje się znaczny wzrost liczby migrantów, zwłaszcza w rejonie Vendryně i Komorní Lhotka, gdzie znajduje się dom dla osób starszych, co może pozytywnie wpłynąć na ten wzrost.


Wykres 4.24: Saldo migracji w gminach Śląska Czeskiego w latach 2001-2019. ČSÚ 2020
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Oceniając ruchy migracyjne z Ostravy, można zidentyfikować różne tendencje. Wzrost liczby mieszkańców wyjeżdżających do małych wsi nie jest tak znaczący. Bardziej znaczące ruchy migracyjne występują przede wszystkim na zapleczu Ostravy, gdzie również zaznacza się dominacja kierunku wschodniego, czyli wzrost migracji ludności w gminach Šenov, Petřvald, Rychvald i Vratimov. Jest to głównie zagęszczanie luźnej zabudowy śląskiej. Znaczący wzrost liczby ludności odnotowano w miejscowościach Klimkovice, Vřesina i Velká Polom. W tym przypadku mamy do czynienia z migracją wyższych warstw dochodowych ludności, co znajduje odzwierciedlenie w wyższych cenach gruntów pod budowę domów jednorodzinnych. Podobny proces ma miejsce w gminach Ludgeřovice, Krmelín i Brušperk. Tendencje te wskazują na wzrost liczby osiedli głównie w kategorii wielkości do 10 000 mieszkańców, jak już wspomniano w rozdziale 4.1 Ludność ogółem.

W celu oceny procesu migracji stworzono następującą typologię obszarów na terenie Śląska Czeskiego i tzw. klina morawskiego, która uwzględnia zarówno krótkoterminowy, jak i długoterminowy rozwój migracji, czyli saldo migracji, a także bierze pod uwagę przyczyny migracji wynikające z uwarunkowań danego obszaru: A – obszary sprzyjające migracji
- morawski klin, z dobrym dostępem do aglomeracji - obszar z dobrym dostępem do Ostravy (w okolicach Ostravy głównie kierunek północny i zachodni)

B – obszary o względnie stabilnej migracji

C – obszary ze stratami migracyjnymi
- są to obszary silnie zurbanizowane, dotknięte restrukturyzacją o dużych stratach migracyjnych
- wewnętrzne i zewnętrzne peryferia regionu dotknięte odpływem ludności z powodu braku możliwości zatrudnienia.

4.17 Przyrost naturalny w XXI wieku (2001-2019)

Analiza wielkości populacji stanowi podstawowe ramy dla rozważań na temat rozwoju ludności. Konkretne przyczyny zmian liczby ludności w regionie wynikają z wielu źródeł. Podstawą analiz jest przyrost naturalny, czyli różnice między zbiorami urodzeń żywych i zgonów w tym samym okresie czasu. Skoro jednak różnica między tymi dwoma procesami może być ujemna, to logicznie rzecz biorąc jest to spadek naturalny. Teoretycznie jednak nadal analizujemy proces przyrostu naturalnego w ogóle. Chociaż liczba ludności jest na pierwszy rzut oka wielkością ilościową, to jest oczywiste, że ma ona zasadniczy wpływ na decydujące stosunki przestrzenne: społeczne, gospodarcze i społeczno-gospodarcze. Wielkość populacji jest również wynikiem jakościowych parametrów środowiska społecznego i ekonomicznego ludzkiej społeczności.
P rzyrost naturalny na terenie Śląska Czeskiego w latach 2001-2019 był ujemny, z wyjątkiem lat 2007 i 2008 następował spadek naturalny. Od 2010 roku utrzymuje się na poziomie od -1000 do -1500 mieszkańców rocznie. Podobna negatywna tendencja w przyroście naturalnym oprócz terytorium czeskiego Śląska, sąsiadujących z nim województw opolskiego i śląskiego. Dla województwa opolskiego oznacza to średnioroczny ubytek 1 200 mieszkańców w ciągu ostatnich 10 lat, natomiast dla województwa śląskiego - 4 300 mieszkańców rocznie. Jeśli chcemy porównać regiony o różnej wielkości populacji, odnosimy ten przyrost do każdego tysiąca mieszkańców regionu, tworząc w ten sposób wskaźnik przyrostu naturalnego brutto w promilach. W 2017 roku województwo opolskie ma roczny wskaźnik przyrostu naturalnego brutto -1,8‰, a województwo śląskie -1,4‰, terytorium Śląska Czeskiego -1,5‰, ale w 2019 roku Śląsk Czeski osiąga już wartość -1,7‰. Na spadek ogólnej liczby ludności w latach 2001-2019 na terenie Śląska Czeskiego z 39% wpłynął ubytek naturalny. Na pozostałą część miała wpływ migracja lub ujemna wartość salda migracji.

Kształtowanie się przyrostu naturalnego rozpatrywane jest dla okresu od 2001 do 2019 r. Jest to oczywiste, że w tym długofalowym ujęciu regiony pogrupowały się w dwie grupy pod względem przyrostu naturalnego. Jedna grupa składa się z SO ORP o dodatnim przyroście naturalnym, do której należą SO ORP Kopřivnice, Frýdek-Místek, Nový Jičín, Kravaře i Český Těšín. Spośród nich tylko SO ORP Kravaře i Český Těšín, częściowo Frýdek-Místek, znajdują się na terytorium Czeskiego Śląska. Roczny wskaźnik przyrostu naturalnego brutto w latach 2001-2019 dla tych SO ORP waha się od 0,1‰ do 1,3‰. Są to głównie terytoria o wysokim odsetku nowych przybyszów z dużych miast. Jednocześnie obszary te są dobrze dostępne komunikacyjnie, co jest istotne z punktu widzenia codziennych dojazdów do pracy.

Drugą grupę stanowią inne SO ORP, które charakteryzują się ujemnym naturalnym przyrostem lub spadkiem. Najwyższe wartości ubytków naturalnych występują w SO ORP Ostrawa i Karwina, które średnio wynoszą od -9‰ do -12‰. Nawet w 2018 r. wartości dla ORP SO Karvina osiągnęły -18‰. Pod koniec okresu objętego przeglądem w Karwinie rodzi się mniej dzieci, wyższa jest również śmiertelność. Młodzi ludzie opuszczają region i zakładają rodziny w miejscach o wyższej jakości środowiska i łatwiej dostępnych miejscach pracy. Podobnie sytuacja wygląda w SO ORP Orlová. W przypadku SO ORP Krnov, ujemne wartości przyrostu naturalnego są spowodowane niską dostępnością pracy.

Pierwszym czynnikiem wpływającym na przyrost naturalny jest liczba urodzonych dzieci, na którą wpływa odsetek kobiet w wieku rozrodczym, ale także opóźnienie wieku urodzenia pierwszego dziecka, kiedy jednocześnie maleje prawdopodobieństwo posiadania kolejnego dziecka. W szczególności w regionie Bruntál, gdzie w przeszłości rodziło się wiele dzieci, z powodu długotrwałego ujemnego salda migracji spowodowanego głównie wyjazdem młodego pokolenia, liczba urodzeń spadła, a całe terytorium wchodzi w okres ujemnego przyrostu naturalnego.


Wykres 4.25: Przyrost naturalny* w gminach Śląska Czeskiego w latach 2001-2019. ČSÚ (2020), * rozdíl živě narozených a zemřelých osob
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Wykres 4.26: Odsetek urodzeń według wieku matki w powiatach na Śląsku Czeskim* w 2000 i 2017 r. ÚZIS (2020), * Ostrava, Karviná, Frýdek-Místek, Opava, Nový Jičín, Bruntál, Jeseník.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Drugim czynnikiem wpływającym na przyrost naturalny jest ogólny wskaźnik umieralności w danych regionach. W pasie byłych państw socjalistycznych od republik nadbałtyckich do Morza Czarnego jest on wyższy niż w pozostałych krajach UE. Z kolei najniższe wskaźniki umieralności ogólnej dla obu płci stwierdzono w większości Francji, Włoch, Hiszpanii oraz w południowej części Wielkiej Brytanii i Szwecji. Ogólny standaryzowany współczynnik umieralności (tj. skorygowany względem wieku) na Śląsku Czeskim jest nieco wyższy niż średnia dla UE-28. Najczęstszą przyczyną zgonu dla obu płci były choroby układu krążenia, następnie nowotwory złośliwe (rak), choroby układu oddechowego, rak płuc (ICD-10 oskrzela, oskrzelik i rak płuca), a ostatnią najczęstszą przyczyną zgonu były przewlekłe choroby dolnych dróg oddechowych.

5. ROZWÓJ SPOŁECZNY I KULTURALNY







TREŚĆ ROZDZIAŁU

5.1 1848-1849 (wybory do Reichstagu i Sejmu we Frankfurcie)
prof. PhDr. Pavel Kladiwa, Ph.D. (OU)
5.2 Wybory prowincjonalne i cesarskie na Śląsku w latach 1861-1918
prof. PhDr. Pavel Kladiwa, Ph.D. (OU)
5.3 Wybory parlamentarne na Śląsku 1918-1938
prof. PhDr. Dan Gawrecki, CSc. (OU)
5.4 Proces urbanizacji - narodziny nowoczesnego miasta
doc. PhDr. Andrea Pokludová, Ph.D. (OU)
5.5 Rozwój zdrowia publicznego i opieki społecznej
doc. PhDr. Andrea Pokludová, Ph.D. (OU)
5.6 Szkoły średnie, zawodowe i kontynuacyjne na Śląsku do 1914 r.
prof. PhDr. Pavel Kladiwa, Ph.D. (OU)
5.7 Wystawy etnograficzne i przemysłowe na Śląsku
doc. PhDr. Andrea Pokludová, Ph.D. (OU)
5.8 Zmiany w administracji kościelnej na Śląsku - Kościół katolicki
PhDr. David Pindur, Ph.D. (OU)
5.9 Zmiany w administracji kościelnej na Śląsku - Kościoły protestanckie
PhDr. David Pindur, Ph.D. (OU)
5.10 Zmiany w administracji kościelnej na Śląsku - Żydzi i inni
PhDr. David Pindur, Ph.D. (OU)
5.11 Media drukowane jako nośniki śląskiej tożsamości
PhDr. Radim Jež, Ph.D. (OU)
5.12 Czeska emancypacja
doc. PhDr. Andrea Pokludová (OU), Ph.D. prof. PhDr. Pavel Kladiwa, Ph.D. (OU)
5.13 Polska emancypacja
doc. PhDr. Andrea Pokludová, Ph.D. (OU)
5.14 Kultura zamkowa
doc. Mgr. Jiří Brňovják, Ph.D. (OU)
5.15 Ślady szlachectwa w rozwoju kulturowym, społecznym i gospodarczym
doc. Mgr. Jiří Brňovják, Ph.D. (OU)
5.16 Spór o Cieszyńsko 1918-1920
Mgr. Ondřej Kolář, Ph.D. (SZM), Mgr. Ivana Kolářová (SZM)
5.17 Międzywojenny region Hlučín
prof. PhDr. Pavel Kladiwa, Ph.D. (OU)
5.18 Śląsk Czeski (1938-1939)
Mgr. Ondřej Kolář, Ph.D. (SZM)
5.19 Operacja Morawsko-Ostrawska
Mgr. Ondřej Kolář, Ph.D. (SZM)
5.20 Underground Śląska Czeskiego 1970-1989
Mgr. Tomáš Herman (OU)

5.1 1848-1849 (wybory do Reichstagu i Sejmu we Frankfurcie)

Rewolucja lat 1848/49 bywa nazywana w uproszczeniu "Wiosną Ludów". W rzeczywistości nie wybuchła ona przede wszystkim w kwestiach narodowych, ale była zbiorem subrewolucji - politycznych, gospodarczych, społecznych, narodowych i kulturowych.
W przypadku Austrii przyczyny tych problemów leżały w niezdolności reżimu przedmarcowego do znalezienia odpowiednich rozwiązań palących problemów pańszczyzny i patrymonialnego systemu administracji, narodowych aspiracji emancypacyjnych poszczególnych narodów, ogólnego niezadowolenia z państwa policyjnego i cenzury oraz transformacji gospodarczej (uprzemysłowienia) utrudnionej przez pauperyzm i nieurodzaj w rolnictwie. Klęska urodzaju w latach 1845-1847 miała poważne skutki na Śląsku, zwłaszcza na obszary podgórskie i górskie. Z Moravki i regionu Jablunkov mamy doniesienia o strasznej biedzie, głodzie i wysokiej śmiertelności.

W drugim tygodniu czerwca 1848 r. odbyły się w Wiedniu wybory do Reichstagu, którego głównym zadaniem było przygotowanie konstytucji i uregulowanie warunków narodowościowych, społecznych i gospodarczych. Bierne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom Austrii płci męskiej, którzy ukończyli 24 lata i mieszkali w okręgu wyborczym od co najmniej sześciu miesięcy. Robotnicy pracujący za dniówkę lub tygodniówkę nie byli uprawnieni do głosowania. Wybory były pośrednie - poszczególne gminy wybierały elektorów, którzy następnie szli do centrum okręgu wyborczego i wybierali posła. Na Śląsku było dziewięć wiejskich okręgów wyborczych, każdy liczący ok. 50 tys. mieszkańców, oraz miejski okręg wyborczy w Opavie. Na Ziemi Opawskiej było sześć okręgów wyborczych, a na Ziemi Cieszyńskiej cztery. Łączna liczba uprawnionych do głosowania wyniosła 45 885 osób, czyli prawie jedną dziesiątą ludności. Wśród wybranych wyborców w okręgach wiejskich najliczniej reprezentowani byli chłopi, ogrodnicy, gospodarze domów, dziedziczni poszczepieńcy i rzemieślnicy, w Opavie zaś kupcy, przedsiębiorcy, wolni strzelcy i urzędnicy. Jeden z wybranych posłów, Hans Kudlich, student prawa z Úvalna, złożył w Reichstagu w Wiedniu wniosek o zniesienie pańszczyzny i poddaństwa.

Ustawa o zniesieniu poddaństwa i pańszczyzny za odszkodowaniem została następnie wydana 7 września 1848 roku. To właśnie kwestia pracy i pańszczyzny była najważniejsza dla wsi, a więc dla ogromnej większości ówczesnej ludności. W Archiwum Wojewódzkim w Opavie zachowały się skargi i postulaty 21 śląskich gmin (oraz dowody skarg trzech innych gmin i trzech miast), które od kwietnia do lipca były kierowane do zaznaczonego kółkiem na mapie Śląskiego Zjazdu Publicznego (Sejmu Wojewódzkiego). Mieszkańcy wsi domagali się zniesienia pańszczyzny, płac i świadczeń pieniężnych i rzeczowych, wpłat na fundusz domestykalny, dziesięcin, skarżyli się na szkody wyrządzane przez dworskie zwierzęta na ich polach oraz uciążliwe laudemium (opłata uiszczana przy przekazywaniu ziemi i dóbr).

Sytuacja narodowościowa na Śląsku Austriackim była taka, że Czesi stanowili najsłabszą z trzech narodowości pod względem liczebności i wpływów politycznych. Ludność słowiańska zamieszkująca środkową i wschodnią część Śląska austriackiego była w większości nieokreślona narodowościowo, a decydującą rolę w jej profilu narodowym odegrała agitacja. Polska agitacja w Cieszynie była o wiele bardziej aktywna niż czeska w 1848 roku, to samo dotyczy roli Polaków ze Śląska na Kongresie Słowiańskim. Przedstawiciele inteligencji czeskiej w Cieszynie częściej popierali ideę solidarności słowiańskiej, natomiast przedstawiciele obozu polskiego częściej podkreślali polski program narodowy. Niemcy przyjechali na rewolucję 1848 r. lepiej przygotowani politycznie, w czym pomogło im środowisko opawskie. W Opavie przenikanie idei niemieckiego nacjonalizmu wiązało się z kontaktami z Wiedniem i znaczną rotacją inteligencji (urzędników, nauczycieli, prawników itp.).

Rok 1848 był właściwie końcem możliwości dla Śląska Austriackiego - ludzie stawali się coraz bardziej podzieleni na Niemców, Czechów, Polaków. W Cieszynie Ludwik Klucki, Andrzej Ciencała i Paweł Stalmach rozpoczęli w maju 1848 r. wydawanie Tygodnika Cieszyńskiego. W czeskim duchu pracowali Jan Kozánek, aplikant sądowy i prawniczy w Opavie, oraz Arnošt Plucar, profesor gimnazjum ewangelickiego w Cieszynie. Niemcy opawscy z dezaprobatą odnieśli się do postulatów państwowych Pragi (zjednoczenie ziem Korony Czeskiej pod centralną władzą w Pradze) i na początku kwietnia 1848 r. wysłali do Wiednia deputację pod przewodnictwem Franza Heinego. Jeżeli Niemcy nie zgodzili się na przywrócenie Korony Czeskiej, Czesi ze swej strony nie zgodzili się na włączenie ziem czeskich do projektu wielkoniemieckiego i odmówili udziału w obradach parlamentu frankfurckiego. Na Śląsku jednak, w przeciwieństwie do Czech i Moraw, wybory do Frankfurtu odbyły się we wszystkich siedmiu okręgach wyborczych. Prawdopodobnie najbardziej znanymi śląskimi posłami we Frankfurcie byli Lichnovský, Kalchberg, Demel i Kudlich. Felich Lichnovský z Voštic posiadał majątki zarówno na Śląsku austriackim (Hradec nad Moravicí), jak i pruskim i został wybrany do Frankfurtu z pruskiego okręgu wyborczego Ratiboř.

Josef von Kalchberg, były profesor nauk państwowych w Akademii Rycerskiej w Terezinie, był zarządcą dóbr Karola Ludwika Austriacko-Cieszyńskiego i wychowawcą synów Karola. Cieszyński prawnik (a później cieszyński burmistrz oraz ambasador wojewódzki i cesarski) Johann Demel von Elswehr był jednym z filarów niemieckiego obozu liberalnego w Cieszynie. Starszym bratem Hansa Kudlicha był Josef Hermann Kudlich (później także poseł wojewódzki i cesarski). Ostatecznie do parlamentu frankfurckiego wybrano Czecha, ale z regionu Hlučín na pruskim Śląsku. Był to hluczyński kapelan Cyprian Lelek. Rewolucja na ziemiach Habsburgów została ostatecznie stłumiona (podobnie jak rewolucja na ziemiach niemieckich), austriacki Reichstag i parlament frankfurcki zostały rozproszone poprzez stopniową eliminację różnych ognisk rewolucji (Praga, Wiedeń, północne Włochy, Węgry). Na ziemiach habsburskich rewolucja przyniosła jednak znaczne korzyści - zniesienie niewolnictwa i pańszczyzny oraz wprowadzenie samorządu miejskiego. Dla Śląska rewolucja przyniosła jeszcze jeden ważny aspekt - odłączenie od Moraw, a tym samym odzyskanie statusu samodzielnej ziemi koronnej (który Śląsk utracił za czasów Józefa II).

Franz von Hein, opawski adwokat, poseł do Reichstagu, 1848 r.. ÖNB
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Niemieckie Zgromadzenie Narodowe we Frankfurcie nad Menem (litografia z epoki, 1848). Deutsche Geschichte in Dokumenten und Bildern
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Cesarstwo Austriackie, mapa z 1806 r. (terytorium, którego przedstawiciele byli wybierani do Reichstagu). Geografický ústav PřF MU.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Wyznaczenie granicy Federacji Niemieckiej, w ramach której miały miejsce wybory do Sejmu Frankfurckiego. Johannes Gutenberg-Universität Mainz.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


5.2 Wybory prowincjonalne i cesarskie na Śląsku w latach 1861-1918

Po uwerturze z 1848 roku parlamentaryzm został na stałe wprowadzony w monarchii habsburskiej w 1861 roku. Stała się monarchią konstytucyjną o ustroju centralistycznym, w którym władze prowincji miały raczej ograniczone uprawnienia. Zgodnie ze Statutem Ziemskim z 1861 r. do najwyższych kompetencji sejmu prowincjonalnego należały: kwestie rolne, budowle publiczne finansowane z budżetu prowincji, instytucje charytatywne finansowane z budżetu prowincji oraz sprawy związane z budżetem prowincji. Sejm miał ograniczone kompetencje (musiał działać zgodnie z ustawami ogólnymi) w sprawach gmin, kościołów, szkolnictwa i wojska.
W ybranym w czerwcu 1848 r. leszczyńskim Konwencie Publicznym (jak nazywano wówczas sejmik prowincjonalny) zasiadało po dziewięciu przedstawicieli z majątków ziemskich, miast i chłopów pańszczyźnianych. W lipcu 1848 roku, po wyborach uzupełniających, powiększono ją do 16 przedstawicieli dla każdej z trzech grup. Jego działalność zakończyła się wraz z patentami sylwestrowymi w 1851 roku.

Od 1861 r. w skład sejmiku prowincjonalnego wchodzili: biskup wrocławski, dziewięciu członków kurii wielkich właścicieli ziemskich, 10 członków kurii miejskiej, dwóch członków Izby Przemysłowo-Handlowej w Opawie i dziewięciu członków kurii gmin wiejskich. Na całym Śląsku istniał tylko jeden okręg wyborczy, a wybory odbyły się w Opawie.

W kuriach miejskich i w kuriach gmin wiejskich, mężczyźni, którzy spełniali tzw. cenzus podatkowy, tzn. jeśli płacili podatki bezpośrednie w wysokości co najmniej 10 zł. rocznie. W 1897 r. spis podatkowy został obniżony o połowę, tj. do 5 zł podatków bezpośrednich w skali roku. Oprócz wyborców podatkowych prawo głosu w kuriach miast i gmin wiejskich, niezależnie od płacenia podatków, mieli tzw. wyborcy inteligenccy, tj. duchowni, urzędnicy sądowi, państwowi i wojewódzcy oraz urzędnicy kas publicznych, oficerowie w stanie spoczynku, służący i emerytowani żołnierze bez stopnia oficerskiego, posiadacze stopni doktorskich uzyskanych na miejscowej uczelni oraz nauczyciele. Wybory w kurii wiejskiej były najpierw pośrednie (wyborcy wybierali elektorów, a tylko elektorzy wybierali deputowanych), a od 1897 r. bezpośrednie.

W Radzie Rzeszy mały Śląsk Austriacki miał niską reprezentację - od 1861 r. było to 6 posłów na 343, od 1873 r. 10 posłów na 353, od 1897 r. 12 posłów na 425 i od 1907 r. 15 posłów na 516. W latach 1861-1873 nie było oddzielnych wyborów, ale członków Rady Rzeszy wybierał Sejm Prowincjonalny spośród swoich członków - dwóch członków delegował powiat ziemski, jednego miasto Opawa i Izba Handlowa w Opawie, jednego miasta poza Opavą i dwóch powiaty wiejskie.

Od 1873 r., kiedy nie stosowano już głosowania zamiast delegowania, trzech posłów było wybieranych przez duży okręg właścicieli ziemskich (który, podobnie jak w przypadku wyborów wojewódzkich, był jedynym dla całego Śląska), jeden poseł z Opavy wraz z Izbą Przemysłowo-Handlową w Opawie, po jednym pośle z trzech miejskich okręgów wyborczych i po jednym pośle z trzech okręgów wiejskich obejmujących kilka okręgów sądowych. Głos każdego wyborcy nie "ważył" tyle samo, system faworyzował klasy zamożniejsze i lepiej wykształcone. Na przykład w 1885 r. na trzech deputowanych w kurii wielkomiejskiej przypadało tylko 53 wyborców, w kurii miejskiej na tę samą liczbę deputowanych głosowało 7 879 wyborców, a w kurii wiejskiej 22 008 (za pośtrednictwem 1 025 elektorów). Różnice wystąpiły także w obrębie poszczególnych kurii - w kurii miejskiej na jednego posła z okręgu opawskiego głosowało 1 242 wyborców, na jednego posła z okręgu cieszyńskiego - 3 012 wyborców, w kurii wiejskiej na okręg bruntalski głosowało 5 506 wyborców, na okręg cieszyński - 9 823 wyborców.

Reforma wyborcza Badeniego dodała Śląsku w 1897 r. dwa nowe miejsca w wyborach do Rady Rzeszy i tym samym dwa nowe okręgi wyborcze w nowo utworzonej piątej kurii generalnej, w której głosowali wszyscy dorośli mężczyźni posiadający obywatelstwo austriackie, niezależnie od płaconych podatków. Oprócz 32 833 wyborców, którzy mieli prawo głosu w tym roku w kurii wielkich posiadłości lub kurii miast lub kurii gmin wiejskich, było 77 939 wyborców, którzy delegowali tylko dwóch deputowanych.

Czynne prawo wyborcze w kuriach miast i w kuriach gmin wiejskich było do 1907 r., podobnie jak w przypadku wyborów wojewódzkich, związane ze spisem podatkowym, wynoszącym początkowo 10 zł, a od wyborów 1885 r. obniżonym do 5 zł, natomiast od wyborów w 1897 roku do 4 złotych.

W 1907 roku wprowadzono powszechne, tajne, bezpośrednie i równe prawo wyborcze dla mężczyzn do Rady Rzeszy. Całkowita liczba uprawnionych do głosowania wynosiła 126,668 na 634,800 mieszkańców. System kurialny został w ten sposób zniesiony. Śląsk został podzielony na sześć miejskich i dziewięć wiejskich okręgów wyborczych. Nawet po zniesieniu systemu kurialnego, głos każdego wyborcy nie miał jednakowej wagi. Na przykład w miejskim okręgu wyborczym w Opawie było 4 498 wyborców, a w okręgu miejskim w Radvanicach 14 154.

Na Śląsku Austriackim całkowicie dominowali polityczni przedstawiciele klas niemieckojęzycznych, podczas gdy znacznie słabiej reprezentowani przedstawiciele Czechów i Polaków na Śląsku przeszli od wzajemnej współpracy w latach 80-tych XIX wieku, opartej na progresji przeciwko uprzywilejowanej pozycji elit niemieckich, poprzez wzajemną rywalizację na przełomie wieków, aż do ostrego antagonizmu w ostatnich latach przed wojną.

Przedstawiciele Czechów i Polaków mieli od czasu wprowadzenia powszechnych wyborów do Rady Rzeszy znaczniejszą reprezentację niż na Śląskim Sejmiku Prowincjonalnym, co jest logiczne, zważywszy na ich mniejszą reprezentację w klasach średnich i wyższych - Rada Rzeszy od 1907 r. miała mniej honorowy, a więc mniej elitarny charakter. W 1907 r. na Śląsku, oprócz dziewięciu posłów niemieckich, do Rady Rzeszy wybrano trzech Czechów (socjaldemokratę-centralistę Petra Cingra, socjaldemokratę-autonomistę Čeňka Pospíšila i członka Partii Staroczeskiej Karla Rolsberga) oraz trzech Polaków (socjaldemokratów Tadeusza Regera i Ryszarda Pawła Kunickiego oraz katolickiego księdza Józefa Londzina ze Związku Katolików Polskich).

Socjaldemokratyczny centrysta, Petr Cingr. Wikimedia Commons.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Graf 5.1: Członkowie Rady Rzeszy. Rejestry członków Rady Cesarskiej
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Z czeskich posłów do sejmiku wojewódzkiego należy wymienić Antonína Grudę, opawskiego proboszcza, współzałożyciela Macierzy Opawskiej, Věnceslava Hrubýego, prawnika działającego w służbach państwowych w Cieszynie i Opawie, wydawcę pierwszej czeskiej gazety w Cieszynie od 1894 r. oraz Františka Stratila, pierwszego czeskiego prawnika w Opawie i ważnego członka Macierzy Opawskiej. Ważnymi polskimi przedstawicielami byli nauczyciel ze Skočova i założyciel ruchu szlonzakowskiego Józef Kożdoń, cieszyński prawnik Jan Michejda (przedstawiciel protestantów) oraz katolicki katecheta cieszyńskiego gimnazjum Ignacy Świeży.

5.3 Wybory parlamentarne na Śląsku 1918-1938

Wyniki wyborów do Izby Poselskiej Zgromadzenia Narodowego Czechosłowacji są najbardziej odpowiednie dla zrozumienia sympatii politycznych i orientacji politycznej ludności w okresie międzywojennym.
O dbywały się one w Czechosłowacji w latach 1920, 1925, 1929 i 1935. W wyniku licznych sporów o granice państwa w 1920 roku nie odbyły się wybory parlamentarne w części Cieszyna włączonej do Czechosłowacji w lipcu 1920 roku (okręgi sądowe Czeski Cieszyn, Jablunkov, Frydek, Frysztat, Bogumin i Śląska Ostrawa); nie odbywały się też w okręgu sądowym (i politycznym) Hlučín, którego terytorium zostało przyłączone do Czechosłowacji w lutym 1920 roku. Oprócz sytuacji gospodarczej i związanego z nią rozwarstwienia społecznego oraz oczywiście wewnętrznej i międzynarodowej sytuacji politycznej, wpływ na wyniki wyborów miał również skład narodowościowy ludności (przewaga obywateli niemieckich w północno-zachodniej części Śląska i Polaków w szeregu gmin cieszyńskich).

Wyniki wyborów parlamentarnych na Śląsku do Izby Poselskiej Zgromadzenia Narodowego Czechosłowacji zawierają pewne osobliwości w porównaniu z wynikami wyborów parlamentarnych w południowych regionach ziem czeskich. Jedną z przyczyn tych różnic jest gospodarczy charakter poszczególnych okręgów, co znalazło odzwierciedlenie w silnej pozycji partii, które działały jako partie robotnicze w okręgach ostrawskiego okręgu przemysłowego (KSČ, ČSSD); w okręgach z silną reprezentacją lub przewagą ludności niemieckiej w regionach Jeseníka, Krnova, Bruntálu była to DSAP (w latach 20.), lub w tym samym okresie i w tych samych okręgach, DNSAP. KPCz często dominowała w powiatach i miastach zagłębia węglowego, miała też znaczącą pozycję we Frydku i w powiatach sądowych Czeskiego Cieszyna i Jablonkova, gdzie mieszkała duża liczba ludności narodowości polskiej.

Partie agrarne: partia czeska (REP) była słabsza od średniej krajów czeskich, stosunkowo najwięcej sympatyków znalazła w powiatach sądowych Frydek, Opawa, Klimkovice i Bílovec, nieco mniej w powiatach Vítkov i Český Těšín. Niemiecki Związek Rolników (BdL), który był najsilniejszą z niemieckich partii aktywistycznych w Czechosłowacji, nie miał tradycji na Śląsku, w latach 20. działał w okręgach sądowych Albrechtice, Osoblaha i Jindřichov.

Narodowe i narodowo zorientowane partie czeskie były znacznie słabsze niż w skali kraju. Czechosłowaccy narodowi socjaliści (CSNS) byli najsilniejsi w okręgu sądowym Opawa, częściowo w Klimkovicach, a w połowie lat trzydziestych, w okresie narastających napięć narodowościowych, pojawili się także w niektórych miastach zagłębia węglowego, w regionach Český Těšín i Jablunkov.

Narodowi Demokraci (ČND) i zainspirowana przez nich w 1935 r. Partia Zjednoczenia Narodowego nie zdobywały w okręgach sądowych na ogół więcej niż 5% głosów, stosunkowo największe sukcesy odnieśli w okręgu sądowym Frysztat w 1935 r. (6,27%), a w latach trzydziestych również głównie w miastach i większych gminach zagłębia węglowego (Karwina, Orlova, Petřvald itd.). Pozostałe partie czeskie generalnie nie odniosły sukcesu w wyborach, przy czym Partia Ludowa (CSL) w większości okręgów nie uzyskała więcej niż 6% głosów; najsilniej zaznaczyła się w 1935 roku w okręgach sądowych Opawy (poniżej 15%), Klimkovic (prawie 17%) i Frydku (poniżej 13%).

Partie niemieckie dzieliły się na partie aktywistyczne (współpracujące z rządzącym reżimem) i partie nieaktywistyczne (nie współpracujące, dążące do rozbicia Republiki Czechosłowackiej). W wyborach parlamentarnych w kwietniu 1920 r., w których działały w koalicji, partie negacjonistyczne (DNP, DNSAP) zdobyły ponad połowę głosów. Większość wszystkich głosów w kilku okręgach w górzystych regionach Jesenik, Krnov i Bruntál, a mniej w regionach Opawa i Bílovec. Po zaprzestaniu działalności lub rozwiązaniu tych partii w 1933 roku SdP Henleina (Sudetendeutsche Partei – partia Niemców Sudeckich) dominowała wybory parlamentarne w maju 1935 roku we wszystkich okręgach z przewagą ludności niemieckiej; nawet w okręgu Hlučín, w którym większość stanowili Czesi, SdP zdobyła 64,35% oddanych głosów.

Wśród niemieckich tzw. partii aktywistycznych najsilniejszą partią w tych wyborach była Socjaldemokracja (DSAP), która zdobyła najwięcej głosów w okręgach Vrbno (30,83%) i Bruntál (21,83%), a następnie Chrześcijańska Partia Społeczna (DCV), która miała ponad 20% tylko w okręgu Cukmantl (Zlaté Hory, 26,01 %). Najwięcej niemieckich agrarystów było w powiecie Osoblaž (16,13%). Komunistyczna Partia Czechosłowacji nigdzie nie zdobyła znaczących wpływów w powiatach i gminach z przewagą ludności niemieckiej.

Partie polskie działały przeważnie w koalicji, w 1935 r. weszły nawet w skład bloku autonomistycznego, w którym główny głos miały najsilniejsze partie słowackie. Koalicja ta zdobyła prawie 35% głosów w okręgu sądowym Český Těšín i prawie 57% w okręgu sądowym Jablonkov. Jako podstawowe jednostki terytorialne do oceny wyników wyborów wybrano dane statystyczne dotyczące powiatów grodzkich i gmin powyżej 5 tys. mieszkańców, co pozwala również na porównanie w odniesieniu do województwa śląskiego, a nawet ziem czeskich. Z punktu widzenia porównania ogólnokrajowego możemy dowiedzieć się na przykład, że w 1935 roku SdP Henleina była najsilniejsza ze wszystkich okręgów sądowych na ziemiach czeskich w śląskim okręgu sądowym Frývaldov, albo że spośród wszystkich gmin na ziemiach czeskich liczących ponad 5 tys. mieszkańców partia komunistyczna zdobyła największy procent głosów w gminie Lazy w 1929 i 1935 roku.

Skróty nazw partii politycznych z największym poparciem wskazując najczęściej występujące nazwy
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


5.4 Proces urbanizacji - narodziny nowoczesnego miasta

U progu czasów nowożytnych, tj. na początku XIX wieku, region Śląska Czeskiego charakteryzował się stosunkowo gęstą siecią małych miast i osad wiejskich. Według badań topograficznych, żadne z tych miast nie miało więcej niż 10 000 mieszkańców.
B yły to siedziby administracyjne szlachty oraz regionalne ośrodki handlu, usług i produkcji rzemieślniczej nastawione na rynki lokalne. W tych miastach, podobnie jak na wsi, nowoczesna infrastruktura była całkowicie nieobecna: wodę czerpano ze studni lub rzek, teren publiczny nie był oświetlony w nocy, nie było systematycznej budowy utwardzonych dróg. Budowa i ewentualna rozbudowa miasta była nieuregulowana. Jeżeli obszar miejski był zabudowany, budownictwo przenosiło się na przedmieścia, tak jak w Cieszynie.

Lata rewolucji 1848/49 stanowiły istotny punkt zwrotny w życiu miast, które uzyskały samorząd na mocy tymczasowej ustawy miejskiej (Ustawa o gminach z 1862 r.). Zapoczątkowany został proces łączenia się rdzeni miejskich z przedmieściami (Opawa, Cieszyn itd.; proces funkcjonalnego łączenia się miast z okolicznymi gminami trwał przez cały XX wiek - Śląska Ostrawa, Karwina, Bogumin, Třinec). W połowie

XIX wieku tylko miasto Opawa przekroczyło liczbę 10 000 mieszkańców, które w wyniku zmian administracyjnych stało się stolicą Księstwa Górnego i Dolnego Śląska, co w następnych dziesięcioleciach stymulowało jego rozwój urbanistyczny. Wzrost liczby ludności miejskiej jest uważany za jeden ze wskaźników urbanizacji; miał on miejsce w regionie już w pierwszej połowie XIX wieku i nasilił się w wyniku jednoczesnych efektów migracji i przejścia demograficznego w drugiej połowie XIX wieku. W miejscowościach z koncentracją przemysłu ciężkiego powstawały miasta przemysłowe, np. Karviná, w pobliżu tradycyjnych ośrodków administracyjnych, takich jak Frysztat. U schyłku monarchii dynamiczny rozwój dotyczył innych miast przemysłowych, tj. Polska Ostrawa, Frýdek, Krnov.

Inne małe miasta stanęły w miejscu w swoim rozwoju. Liczba mieszkańców u schyłku monarchii nie była atrybutem nowoczesnego miasta, ale nowoczesnej infrastruktury i rozwiniętego życia kulturalnego. Sieci wodociągowe i kanalizacyjne wybudowano w centrach administracyjnych, tj. w Opawie, Frydku, Cieszynie, Boguminie, Krnovie, Bruntalu. Nie było to powszechne dla wszystkich małych miast. Gazownie rozprowadzające gaz do sieci publicznej istniały w Opawie (1859), Krnovie (1866) i Cieszynie (1882). Najstarszą elektrownię wybudowano we Frydku (1890/91), do końca istnienia monarchii działały jeszcze elektrownie miejskie w Polskiej Ostrawie (1895), Krnovie (1903), Opawie (1904) i Cieszynie (1911). Budowa elektrowni była zazwyczaj związana z funkcjonowaniem kolei ulicznej w danej miejscowości.

Wydarzenia wojenne XX wieku również miały wpływ na rozwój śląskich miast, np. podział Cieszyna na Cieszyn i Český Těšín w 1920 roku. Wraz z wysiedleniem ludności niemieckiej po 1945 r. pogłębiło się wyludnienie miejscowości w zachodniej części regionu (Jesioniki), które mimo powojennej polityki osadniczej trwa do dziś ze względu na stagnację rozwoju gospodarczego regionu. Do 1989 roku w miastach aglomeracji przemysłowej powstawały intensywne osiedla mieszkaniowe, np. Orlová-Lutyně, Karwina-Ráj. W wyniku osłabienia i intensywnej działalności przemysłowej niektóre tradycyjne miasta znalazły się u zenitu swojego rozwoju, np. Śląska Ostrawa, Orlová, Frysztat. Havířov stał się nowym miastem, zbudowanym na terenach zielonych, dla którego wyludnienie stało się symptomatyczne w dobie postsowieckiej gospodarki transformacyjnej. Dziś wszystkie miasta regionu spełniają kryteria nowoczesnych miejsc do życia, pomimo zanieczyszczenia powietrza, będącego jedną z konsekwencji produkcji przemysłowej, lokalnych trucicieli i ruchu samochodowego. Miasta w regionie przechodziły i przechodzą wiele faz rozwoju w drodze do przekształcenia się w nowoczesne osiedla (np. obecnie suburbanizacja), a nawet w tych, które obecnie mają stagnację wzrostu liczby ludności lub wyludniają się, proces ten może nie być trwały.

Fryštát po polsku Frysztat, po niemiecku Freistadt to historyczna część miasta statutowego Karwina. Do połowy XX wieku była to siedziba administracyjna powiatu o tej samej nazwie, tj. siedziba starostwa i sądu. W 1939 roku w wyniku połączenia Frysztatu z górską gminą Karwina (dziś nieistniejąca) powstało miasto partnerskie Karwin-Freistadt. Po wojnie Frysztat stał się "centrum" powojennej Karwiny, wybudowanym zgodnie z ówczesnym planem przestrzennym, który kładł nacisk na budowę dzielnic mieszkaniowych, a później typowych dla miasta osiedli mieszkaniowych.

Na pierwszym planie centrum pierwotnej (nieistniejącej) Karwiny, z tyłu kościół św. Jindřicha
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Rozwój ludności w miastach powyżej 10.000 mieszkańców od początku XVIII wieku do chwili obecnej
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Trendy ludnościowe w miastach poniżej 10 tys. mieszkańców od początku XVIII wieku do chwili obecnej
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Rozwój demograficzny w poszczególnych katasterach Karwiny
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


5.5 Rozwój zdrowia publicznego i opieki społecznej

Na początku lat 70-tych XIX wieku Wojewódzki Zarząd Zdrowia, MUDr. Eduard Mestenhauser, w pesymistycznych słowach oceniał stan zdrowia ludności i poziom życia: "Nie mogę zaoferować żadnego pocieszenia; historia służby zdrowia w chwili obecnej jest historią wielkich trudności sanitarnych wynikających z dziedzicznej biedy, historią braku zainteresowania w tworzeniu służby zdrowia, czasem niewielu sukcesów prowadzących do poprawy warunków sanitarnych". W następnych dziesięcioleciach nastąpiła modernizacja zdrowia publicznego, przerwana wydarzeniami Wielkiej Wojny, ale pod wieloma względami z powodzeniem kontynuowana w latach międzywojennych Pierwszej Republiki. Wiele z obiektów medycznych wybudowanych w latach 1848-1938 działa do dziś.
W potocznym języku czeskim słowa szpital i hospicjum są do dziś swobodnie używane zamiennie, co w powszechnej opinii wypacza historię publicznej opieki zdrowotnej. W okresie przedmarcowym większość "szpitali" należała do kategorii domów opieki, czyli szpitali, które zapewniały opiekę nad nieuleczalnie chorymi, starcami i ubogimi opuszczonymi członkami społeczeństwa miejskiego. Ustawodawstwo uchwalone po 1848 roku ściśle określało różnicę między domem opieki a szpitalem. Dopuszczała ona jednak alternatywę w postaci placówki medycznej spełniającej funkcje szpitala z domem opieki, która jednak musiała spełniać standardy obowiązujące dla szpitali. Tym, co odróżniało szpital od domu opieki, było leczenie, a nie zaopatrzenie, taryfikacja zabiegów i prowadzenie dokumentacji pacjenta. Do szpitala przyjmowano tylko ciężko rannych lub ciężko chorych pacjentów, lub hospitalizowano osoby podejrzane o poważną chorobę zakaźną.

W latach 1872-1881 opiekę zdrowotną w kraju zapewniało trzynaście szpitali prowadzonych głównie przez miasta i zakony: w Opawie (2), Odrach, Krnovie, Cieszynie (2), Bruntalu, Bílsku (Bielsku), Mnichowie pod Pradziadem, Skočovie, Frydku, Jablonkovie i miejscowości Osoblaha. Tylko publiczny szpital powszechny w Opawie posiadał tzw. prawo publiczności, które zobowiązywało go do przyjmowania pacjentów bez względu na stan zdrowia, wyznanie czy chorobę. Za opiekę szpitalną płacili w dużej mierze sami pacjenci; system ubezpieczeń zdrowotnych dopiero zaczynał się kształtować. Tylko ubodzy byli zwolnieni z obowiązku płacenia za takie leczenie.

Do 1910 r. liczba szpitali w kraju wzrosła do 29; przedsiębiorstwa przemysłowe i górnicze również zakładały nowe placówki medyczne. Niektóre placówki miały tylko kilka łóżek, jak np. Szpital Miejski w Jablonkovie, największe, jak np. szpital w Opawie, mogły przyjąć jednorazowo ponad 250 pacjentów. Najnowocześniejszymi szpitalami w przededniu Wielkiej Wojny były szpitale ogólne w Cieszynie, Bílsku i Bruntalu, które posiadały izolowane oddziały zakaźne, oddziały urazowe, sale operacyjne, nowoczesny sprzęt do hospitalizacji i opieki ambulatoryjnej. Nowoczesnym obiektem szpitalnym był również wybudowany w 1889 roku Śląski Okręgowy Zakład dla Chorych Psychicznie w Opawie.

W latach międzywojennych nowe szpitale powstawały sporadycznie, a inwestycje dotyczyły głównie zwiększenia liczby łóżek w istniejących placówkach oraz ich modernizacji. Jednym z priorytetów opieki publicznej stało się tworzenie szpitali chorób płuc, a w szczególności gruźlicy. Rozwinęła się pediatria, położnictwo, opieka nad długotrwale chorymi i nowoczesne lecznictwo uzdrowiskowe. Opieka uzdrowiskowa, oparta na wykorzystaniu naturalnych zasobów leczniczych do leczenia i zapobiegania chorobom, jest postrzegana jako integralna część systemu zdrowia publicznego. Niektóre z uzdrowisk założonych na terenie Śląska Austriackiego w ciągu "długiego" XIX wieku działają do dziś (Jeseník, Darkov, Karlova Studánka, Dolní Lipová), inne niedawno zakończyły swoją działalność (Jánské Koupele).

Uzdrowisko Darkov - sanatorium, 1936. SOkA Karviná.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Karwina - ujęcie z sali porodowej w szpitalu położniczym w budynku zamku Ráj. SOkA Karviná.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..




5.6 Szkoły średnie, zawodowe i kontynuacyjne na Śląsku do 1914 r.

Rola edukacji rosła w siłę od czasów oświecenia i została ponownie odzwierciedlona przez wprowadzenie powszechnego szkolnictwa. W XIX wieku rozwój gospodarczy i biurokratyzacja spowodowały wzrost zapotrzebowania na edukację. Świadectwa kwalifikacji i stopnie naukowe - mówiąc słowami Pierre'a Bourdieu, zinstytucjonalizowany kapitał kulturowy - znacznie poprawiały pozycję jednostki na rynku pracy. Szkolnictwo wyższe było również istotne z nacjonalistycznego punktu widzenia - w okresie rywalizacji między trzema społeczeństwami narodowymi (niemieckim, polskim i czeskim) miało znaczenie strategiczne, gdyż gwarantowało ich dalszy rozwój.
S zkoła średnia w prawdziwym tego słowa znaczeniu była instytucją edukacyjną służącą jako poziom pośredni pomiędzy sferą edukacji podstawowej i wyższej. Do tej grupy należały gimnazja, gimnazja realne, szkoły realne i licea dla dziewcząt. Grupa ta nie obejmowała zatem szkół kontynuujących naukę, szkół przygotowujących do zawodu tj. technika, szkoły handlowe, technika rolnicze lub instytuty nauczycielskie.

Mimo że reforma z lat 1849/54 ograniczyła nauczanie języków klasycznych w gimnazjach, nadal zajmowały one ponad 40% godzin lekcyjnych. Matematyka, fizyka i nauki przyrodnicze otrzymały większą liczbę godzin niż w okresie wcześniejszym. Nauczane były również historia, geografia, język niemiecki, język regionalny, religia i przedmioty fakultatywne. Szkoły realne zapewniały kształcenie zawodowe w zawodach rzemieślniczych i dawały możliwość studiowania na kierunkach technicznych. Nie uczono w nich języków klasycznych, dlatego więcej miejsca poświęcono żywym językom, historii naturalnej, fizyce, rysunkowi, geografii, historii itp. Realne gimnazja powstawały w ostatnich latach przedwojennych Łączył on w sobie programy klasycznych gimnazjów i szkół realnych, ale bliżej im było do gimnazjów. Absolwenci mogli dostać się na wszystkie rodzaje uniwersytetów i szkół wyższych. Licea dla dziewcząt nie uczyły języków klasycznych. Dużo miejsca poświęcono językom nowożytnym, a program nauczania obejmował geografię, historię, religię, matematykę, nauki ścisłe, rysunek i ortografię. Wśród przedmiotów nieobowiązkowych znalazły się na przykład: rzemiosło kobiece, prowadzenie domu, stenografia.

Na Śląsku przed I wojną światową powstało w sumie 11 gimnazjów i liceów realnych - siedem z niemieckim językiem nauczania (jedno z nich wkrótce zlikwidowano), dwa z polskim i dwa z czeskim. Szkoły średnie były w większości niemieckie. Na Śląsku męscy kandydaci do zawodu nauczyciela mogli kształcić się we wszystkich trzech językach regionu, natomiast kobiety mogły uczyć się tylko w języku niemieckim. W ostatnich latach przed wojną powstały trzy licea dla dziewcząt, dwa niemieckie i jedno czeskie.

Polnisches Gymnasium in Orlová, 1933. MT.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego miało kształcenie zawodowe i ustawiczne, mające na celu rozwijanie umiejętności praktycznych. W Bílsku powstała Państwowa Szkoła Handlowa, w Horních Heřmanicach - Wojewódzka Szkoła Rolnicza, w Chotěbuzi - dwuletnia Wojewódzka Szkoła Rolnicza, a w Opawie i Cieszynie - dwuletnie szkoły handlowe (wszystkie niemieckie). W pięciu lub sześciu zimowych szkołach rolniczych młodzież chłopska miała możliwość kształcenia się. Najgęstsza (66, z dwoma szkołami handlowymi w kilku miastach) była sieć kupieckich i handlowych szkół kontynuacyjnych, w których nauka odbywała się w dni powszednie wieczorem i w niedzielę rano. Istniały niemieckie, polskie i czeskie szkoły handlowe. Były też szkoły tkackie, szkoła wyplatania koszy, szkoła zawodowa dla przemysłu marmurowego i szkoła zawodowa dla przemysłu granitowego.

5.7 Wystawy etnograficzne i przemysłowe na Śląsku

Korzenie współczesnego europejskiego przemysłu wystawienniczego sięgają Wielkiej Wystawy Zakładów Przemysłu Wszystkich Narodów, czyli Wystawy w Pałacu Kryształowym, znanej jako Targi Światowe, która odbyła się w Londynie w 1851 roku. Wystawa prezentowała osiągnięcia rewolucji przemysłowej oraz kulturę krajów wystawiających się. W kolejnych latach nastąpił ogólnoświatowy boom na organizowanie wystaw światowych, regionalnych i krajowych. Na Śląsku i północno-wschodnich Morawach wystawy regionalne były nierozerwalnie związane z nacjonalizmem kulturowym i stały się początkiem tworzenia regionalnych ekspozycji muzealnych.
W początkach czeskich wystaw na Śląsku i północno-wschodnich Morawach nie można wyznaczyć granicy między wystawami etnograficznymi a gospodarczymi, ponieważ program wystaw gospodarczych obejmował występy kulturalne i niektóre z ekspozycji poświęcone były prezentacji kultury ludowej i życia codziennego ludności wiejskiej i miejskiej. Jedną z pierwszych czeskich wystaw w regionie, która wykraczała poza krótkotrwałą ekspozycję kilku przedmiotów, była wystawa gospodarcza w Mistku w dniach 7-10 września 1876 roku. W duchu rosnącego nacjonalizmu kulturalnego w regionie, wystawa "czeska" była odpowiedzią na serię niemieckich wystaw gospodarczych, które odbywały się w Novym Jičínie od 1863 roku. Można mówić o zapoczątkowaniu tradycji wystawienniczej w malowniczym miasteczku włókienniczym Pobeskydí, gdzie wystawy prezentujące rozwój przemysłu i czeskiego życia kulturalnego odbywały się w kolejnych latach w 1894 i 1926 roku.

Prezentacja osiągnięć w rozwoju nowoczesnego rolnictwa i przemysłu była również podstawą cieszyńskiej wystawy Ersten österr.-schlesischen Gewerbe-, Industrie-, land- und forstwirthschaftlichen Ausstellung in Těšín, która odbyła się w Cieszynie w dniach od 5 do 19 września 1880 roku. Pod wieloma względami wystawa regionalna była impulsem do organizacji czeskich wystaw, które nasiliły się wraz z ekspozycją Czechosłowackiej Wystawy Etnograficznej w Pradze (1895). 3 września 1893 roku w Opawie została otwarta pierwsza czeska wystawa etnograficzna zorganizowana przez Macierz Opawskąwe współpracy z Akademickim Klubem Ferialnym Opawa. W ośmiu działach przedstawiono prehistorię, historię regionu i kulturę ludową, m.in. stroje i budownictwo wiejskie. Wystawa zakończyła się 13 września 1893 r., a jej efektem było ożywienie działalności kolekcjonerskiej w zakresie śląskiej sztuki ludowej.

Uwaga czeskich pracowników kultury skierowała się następnie na region cieszyński. Zbliżająca się wystawa w Orlovej, ważnym miejscu pielgrzymkowym w regionie i nowo powstającym ośrodku przemysłowym, miała dać publiczności całościowy obraz życia ludu lachowskiego na wschodnim Śląsku. Na wystawie znalazły się: I. obiekty prehistoryczne, II. zabytki historyczne, literackie i artystyczne, III. górnictwo, IV. obiekty sakralne, V. dział obyczajowy, VI. literatura ludowa, VII. muzyka ludowa, VIII. gospodarstwo lachowskie, IX. stroje i hafty ludowe, X. dział szkolny. Wystawa w Orlovej odbyła się w dniach 2-12 września 1894 roku. Na wystawie znalazły się cenne obiekty z kolekcji nauczyciela i pracownika etnograficznego K. J. Bukovanský z Polskiej Ostravy. Na wystawę w Orlovej wykonano model chaty śląskiej, który był również przeznaczony na wystawę etnograficzną w Pradze. W ramach wystawy odbyły się również dni etnograficzne z bogatym programem muzycznym. W ciągu 10 dni wystawę odwiedziło 8 123 zwiedzających. Karel J. Bukovanský powiedział: "Ślązacy przyjechali, aby złożyć hołd przeszłości, aby dowiedzieć się nie tylko o archaicznym sposobie życia swoich rodziców i dziadków, ale także o dawnych elementach tradycyjnego życia, które nadal istniały lub przetrwały w regionie śląskim". Po latach, w 1926 r. w Orlovej odbyła się druga wystawa.

Fotografia grupowa śląskiego wesela, które odbyło się z okazji wystawy w Orlovej w 1894 r.. ZAO.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Oś czasu ze wskazaniami wystaw
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Do ważnych przedwojennych wystaw regionalnych należą również tzw. wystawy krajobrazowe, które odbyły się w miejscowości Dobrá (1910) i w Příborze (1911). W latach międzywojennych na kartach historii regionu zapisała się Wystawa Przemysłowa w Morawskiej Ostrawie w 1923 r. oraz Wystawa Kraju Bezručskiego we Frýdku w 1935 r., które wyróżniały się dużymi powierzchniami wystawowymi i wysoką frekwencją. Niektóre z eksponatów z powyższych wystaw znajdują się w zbiorach muzeów regionalnych i stanowią ważną część regionalnego dziedzictwa kulturowego.

5.8 Zmiany w administracji kościelnej na Śląsku - Kościół katolicki

Zabór pruski dużej części Śląska w czasie pierwszej wojny śląskiej wpłynął zasadniczo na i tak już skomplikowany rozwój kościelny i administracyjny tego terytorium. Z diecezji ołomunieckiej przypadły Prusom dekanaty Hlučín, Ketř, Opavice o powierzchni 1 283 km2. Dla ich dalszego zarządzania został ustanowiony urząd komisarza biskupiego dla pruskiej części diecezji ołomunieckiej (1755). Większość terytorium tzw. Komisariatu Biskupiego Cieszyńskiego przeszła do Austrii z diecezji wrocławskiej. W jego skład wchodziły arcykapłaństwa (dekanaty) z siedzibami w Bielsku, Frydku, Fryštácie, Cieszynie i Władysławowie od 1654 roku i w Strumieniu od 1738 roku. Część terytorium dwóch ostatnich przypadła Prusom.
N a mocy dekretu biskupa wrocławskiego Filipa Gottharda Schaffgotscha (1747-1795) zostały założone nowe arcykapłaństwa w Karvinie (1769) i Skočovie (1777), później dołączył Jabłonków (1806). W monarchii habsburskiej pozostała również południowa część Księstwa Nyskiego, posiadająca znaczną własność ziemskich biskupów wrocławskich. Dla administracji kościelnej tego terytorium dnia 12 marca 1746 r. został powołany tzw. nyski komisariat z nowymi arcykapłanami Vidnava i Zlaté Hory (oba 1742), Jánský Vrch (1755) i Jeseník (1770). 22 lipca 1770 r. na czele administracji kościelnej austriackiej części diecezji Vratislav stanął Justus Vilém Pražma z Bílkova (1727-1795) z podległym mu sekretarzem i czteroosobowym konsystorzem.

W 1773 roku przygotowywano podział istniejącej dużej diecezji ołomunieckiej na trzy części - brneńską, ołomuniecką i opawską. Na mocy bulli Piusa VI z 5 grudnia 1777 roku diecezja ołomuniecka została podniesiona do rangi archidiecezji z dwoma biskupstwami - brneńskim i ołomunieckim. Pierwszym arcybiskupem był Antonin Theodor Colloredo-Waldsee (1729-1811). Również diecezja opawska została formalnie zatwierdzona przez papieża, ale z powodu wielu problemów nie została powołana do życia. Utworzenie biskupstwa opawskiego stało się realne (ponownie bez powodzenia) w 1868 r. po przegranej wojnie z Prusami.

Józefińskie reformy kościelne przyniosły usprawnienie przestarzałego i niewystarczającego modelu organizacji parafii poprzez jej podział na mniejsze parafie i lokalne duszpasterstwa, zwłaszcza w górskich rejonach Beskidów i Jesioników. Józefińska kasata klasztorów na Śląsku Austriackim dotknęła tylko dominikanów (1786) i klarysek (1782) w Opawie. Dominikanie kontynuowali swoją działalność (do 1790), bracia miłosierdzia i elżbietanie w Cieszynie, minoryci w Opawie i Krnovie, rycerze niemieccy w Opawie i Bruntalu oraz pijarzy w Bíléj Vodě i Bruntalu. Na Śląsku austriackim w ramach reform józefińskich zlikwidowano 54 bractwa religijne. Podobnie jak w przypadku zlikwidowanych obiektów i instytucji sakralnych, ich majątek przekazano na fundusz religijny, który dofinansowywał powstawanie nowych kościołów i jednostek administracji duchowej.

Szczególnie na Ziemi Cieszyńskiej z różnych powodów (oddalenie, rozwój demograficzny i przemysłowy) przed I wojną światową powstało wiele nowych parafii i kościołów. W 1914 r. austriacka część diecezji wrocławskiej, zarządzana przez wikariat generalny, składała się z 12 arcykapłaństw i 111 jednostek administracji duchowej. Od 1899 r. szkoła teologiczna w Widnawie miała prowadzić własne kształcenie kapłańskie. W 1855 roku Cieszyn stał się stałą siedzibą Wikariatu Generalnego (aż do likwidacji instytucji w 1925 roku). Jedynym wikariuszem generalnym, który otrzymał święcenia biskupie (30 września 1883 r.) był urodzony w Cieszynie Franciszek Śniegoń (1809-1891). Oprócz wyżej wymienionych zakonów na tym terenie działali również jezuici, cyganeria, wincentyni i worszylkowie. Do najważniejszych miejsc pielgrzymkowych należały kościoły maryjne we Frydku i w pobliżu Zlatých Hor (Mariahilf).

Przed I wojną światową arcybiskupstwo opawskie składało się z ośmiu dekanatów (Bílovec, Bruntál, Hradec, Jakartovice, Krnov, Odry, Opawa, Osoblaha) z 96 parafiami. Wśród duchowieństwa znaczną rolę w lokalnej administracji duchowej odgrywał Zakon Rycerzy Niemieckich, który posiadał na tym terenie duże zaplecze majątkowe i instytucje. Wśród innych zakonów i zgromadzeń działających na tym terenie należy wymienić Minorytów, Siostry Zakonu Rycerzy Niemieckich, Córki Bożej Miłości, Siostry Miłosierdzia Trzeciego Zakonu św. Franciszka itd. Do najważniejszych miejsc pielgrzymkowych w tym regionie należą Cvilín i Hrabyni.

Administracja terytorium czechosłowackiego dotychczasowego wikariatu generalnego dla austriackiej części diecezji wrocławskiej (od 1929 r. archidiecezja) została zastąpiona w 1920 r. tzw. ko-misjami książęco-biskupimi dla czechosłowackiego Śląska Zachodniego (Nisza, 35 parafii) i Śląska Wschodniego (Cieszyn, 45 parafii), kierowanymi przez komisarzy z uprawnieniami wikariuszy generalnych. Zgodnie z modus vivendi (1928) oba terytoria miały należeć do archidiecezji ołomunieckiej, ale stało się to dopiero jesienią 1938 roku. Archidiecezja ołomuniecka w latach 1938-1945 przejściowo zarządzała archidiecezją Frýdek i Śląska Ostrawa. W latach 1938-1939 29 parafii z przyłączonej do Polski części czechosłowackiego regionu Těšína przekazano do diecezji katowickiej, a 1 stycznia 1940 r. ponownie do Wrocławia. Dla okupowanej przez Niemców śląskiej części archidiecezji ołomunieckiej został utworzony wikariat generalny z siedzibą w Branicach. Na jej czele stanął Josef Martin Nathan (1867-1947), biskup pomocniczy od 6 czerwca 1943 roku.

Kościelna mapa administracyjna Śląska Austriackiego z 1896 r.. SZM.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


W latach 1945-1947 czechosłowacką częścią archidiecezji wrocławskiej zarządzał František Onderek (1888-1962) jako specjalny komisarz arcybiskupi. 26 czerwca 1947 r. z tego terytorium utworzono administrację apostolską podległą Watykanowi z siedzibą w Českým Těšínie. Na jego czele stanął wspomniany Onderek z pełnymi uprawnieniami biskupa rezydującego, z prawem udzielania wyższych święceń. Administracja apostolska Českiego Těšína została zniesiona 30 grudnia 1977 roku przez papieża Pawła VI. Jego terytorium, składające się wówczas z dekanatów frydeckiego, jesenickiego, karwińskiego i Śląskiej Ostrawy, zostało przyłączone do archidiecezji ołomunieckiej.

Papież Jan Paweł II 30 maja 1996 r. ustanowił diecezję ostrawsko-opawską z siedzibą w Ostrawie. W tym samym czasie mianował jej biskupa, Františka Václava Lobkowicza. Terytorium nowej diecezji obejmuje dekanaty Bílovec, Bruntál, Frýdek, Hlučín, Jeseník, Karviná, Krnov, Místek, Nový Jičín, Opawa i Ostrawa z 276 parafiami. Patronką diecezji jest św. Jadwiga, która jest również patronką Śląska.

5.9 Zmiany w administracji kościelnej na Śląsku - Kościoły protestanckie

Bogate tradycje reformacyjne Śląska pozostawiły niezatarte ślady, zwłaszcza w Cieszynie, mimo rekatolizacji. Traktat w Altranstädt (1707 r.) i reces cesarza Józefa I (1709 r.) przyniosły częściową tolerancję dla śląskich protestantów (wyznanie augsburskie, luteranie). W latach 1710-1723 wybudowano w Cieszynie kościół łaski. Do 1781 r. protestanci z całego Cieszyna i przyległych terenów górnośląskich należeli do tzw. kościoła Jezusowego, jedynego na Górnym Śląsku. Odwiedzali go również ich tajni wyznawcy z Moraw i Czech. W latach 1749-1785 w Cieszynie znajdował się konsystorz ewangelicki.
T olerancki patent Józefa II z 13 października 1781 r. przyniósł m.in. możliwość zakładania zborów ewangelickich i budowy nowych domów modlitwy. W okresie tolerancji (1781-1861) na Śląsku powstały zbory w Bielsku, Bystrzycy, Dolnych Bludowicach, Drahomyšlu, Holčovicach. Holešovie, Javořím, Komorní Lhotce, Návsí, Starým Bílsku, Ustroniu i Wiśle. W latach 1784-1803 zbory luterańskie na Morawach, Śląsku i w Galicji były połączone w superintendencję, na czele której stał cieszyński pastor Traugott Bartelmus. Do 1918 r. istniało kuratorium dla Moraw i Śląska Austriackiego. W 1807 r. utworzono odrębne kuratorium dla Śląska Austriackiego.

Dopiero tzw. patent protestancki z 8 kwietnia 1861 r. przyniósł protestantom równouprawnienie. W latach 1861-1914 na Śląsku Austriackim powstało kilka innych zborów augsburskich (Bogumin, Bruntál, Frýdek, Jeseník, Krnov, Meziříčí u Bílska, Opawa, Orlová, Skočov, Staré Hamry, Třinec, Vráclavek) i jeden zbór helwecki (Spálené). Wśród śląskich protestantów dominowały języki niemiecki i polski.

W czasie I wojny światowej czeskie zbory były przekonane o konieczności zjednoczenia kościołów ewangelickich wyznania augsburskiego i helweckiego (reformowanego) na gruncie narodowym z odwołaniem się do tradycji czeskiej reformacji. W grudniu 1918 roku został założony Kościół Ewangelicki Braci Czeskich (zwany dalej ČCE), ale nie przystąpiły do niej kongregacje niemiecka i polska. Istniejące superintendencje i senioraty zostały odwołane. Cztery zgromadzenia ČCE ze Śląska (Český Těšín, Frýdek, Orlova, Stare Hamry) należały do Senioratu Morawsko-Śląskiego. Zbory w Českým Těšíne i Orlovej zostały zlikwidowane w czasie zaboru Polski po Monachium w 1938 roku. Po II wojnie światowej zostały odrestaurowane. Ponadto na Śląsku powstawały nowe zbory, z których wiele przejęło budynki po rozwiązanym Niemieckim Kościele Ewangelickim. Obecnie morawsko-śląski seniorat ČCE składa się z 25 kongregacji; na Śląsku są to kongregacje w Bruntalu, Českým Těšíne, Frydku-Mistku, Jaworniku, Jeseniku, Krnovie, Odrach, Opawie, Orlovej, Ostravicach (do 1951 r. Starych Hamrach), Šenovie u Ostrawy i Vítkovie.

Większość protestantów na Ziemi Cieszyńskiej po pierwszej wojnie światowej deklarowała narodowość polską. Już 20 grudnia 1918 r. utworzono Seniorat Śląski podlegający konsystorzowi w Warszawie. Na spotkaniu w Trzyńcu 16 sierpnia 1920 roku sześć zborów z czechosłowackiej części Těšína (Bystrice, Dolní Bludovice, Komorní Lhotka, Návsí, Orlová, Třinec) utworzyło Kościół Ewangelicko-Augsburski na Śląsku Wschodnim w Czechosłowacji, który został uznany przez rząd dopiero 13 lipca 1923 roku. Po klasztorze, 7 listopada 1938 r. przystąpił do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Wkrótce po upadku Polski we wrześniu 1939 r. zbory na okupowanym przez Niemców terenie Cieszyna weszły w skład tzw. Śląskiej Prowincji Kościoła Ewangelickiego we Wrocławiu. Był to okres germanizacji Kościoła i prześladowań polskiego duchowieństwa ewangelickiego i świeckich.

Pierwsze lata po wyzwoleniu charakteryzowały się tendencją do przyłączenia cieszyńskich zborów augsburskich do ČCE. Zgromadzenia jednak sprzeciwiły się temu, skonsolidowały się i zagwarantowały równe prawa dla Czechów i Polaków. Dopiero 19 maja 1948 r. Kościół Augsburski został uznany przez państwo. W 1950 r. przyjął nową nazwę Śląski Kościół Ewangelicko-Augsburski (SCEAV), na czele którego stał biskup i siedmioosobowa rada kościelna z siedzibą w Českým Těšíne. Powstało kilka nowych zborów, a zbór został podzielony na dwa senioraty: czesko-cieszyński (1969-1998 Górny) i ostrawsko-karwiński (1969-1998 Dolny).

Przedłużający się konflikt wewnątrzkościelny pomiędzy nielegalnym ruchem odrodzeniowym Dzieło Misyjne a przyjaznym reżimowi komunistycznemu kierownictwem SCEAV doprowadził do odwołania biskupa i jego zastępcy na nadzwyczajnym synodzie w Třanovice w marcu 1991 roku. Nie uznali oni jednak synodu i doprowadzili do schizmy. Zwolennicy dawnego kierownictwa założyli w końcu Luterański Kościół Ewangelicki w Republice Czeskiej (LECAV), który został zarejestrowany 19 stycznia 1995 roku. Od 2000 roku w Bystřicach ma swoją siedzibę biskup. Obecnie w ramach LECAV działa pięć kongregacji (Český Těšín, Bystřice, Hrádek, Praha, Třinec). W 1998 roku SCEAV została podzielona na pięć senioratów (Jablunkov, Třinec, Frýdek, Těšín-Havířov, Ostrawa-Karviná) z 21 kongregacjami.

26 października 1919 r. niemieccy protestanci na ziemiach czeskich utworzyli Niemiecki Kościół Ewangelicki w Czechach, Morawach i na Śląsku (Deutsche Evangelische Kirche in Böhmen, Mähren und Schlesien, dalej DEK). Jego śląska regionalna wspólnota kościelna z radą kościelną (starszym) i zarządem na czele składała się z parafii w miastach: Bogumin (Nowy), Bruntal, Český Těšín, Frýdek, Holčovice, Jeseník, Krnov, Morawska Ostrawa, Opawa, Spálené i Vráclavek. Po usunięciu Niemców DEK faktycznie przestał istnieć. Fakt ten został prawnie potwierdzony ustawą z dnia 6 maja 1948 r., stwierdzającą rozwiązanie kościoła z dniem 4 maja 1945 r.

Wnętrze kościoła śląskiego lub polskiego zboru ewangelickiego Na Nivách w Českým Těšíne, wybudowanego w latach 1931-1932 według projektu Eduarda Davida. MT.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Do niewielkich kościołów protestanckich działających obecnie na Śląsku należy Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (z początkami w Cieszynie w pierwszej dekadzie XX wieku), zbory chrześcijańskie oraz Kościół Apostolski, którego formalna siedziba znajduje się w Cieszynie. Kościół Braci zarządza terytorium Śląska w ramach dwóch senioratów (Cieszyńskiego i Północnomorawskiego).

Kongregacje tolerancji w Cieszynie w latach 1782-1861 (MT).
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


5.10 Zmiany w administracji kościelnej na Śląsku - Żydzi i inni

Od średniowiecza Żydzi są najbardziej różniącą się grupą religijną na Śląsku. Na podstawie patentu tolerancyjnego cesarza Karola VI z 1713 r. Żydzi osiedlali się głównie w Cieszynie. W dniu 17 kwietnia 1752 r. wydano patent tolerancyjny dla Żydów na Śląsku Austriackim, który chronił 119 rodzin żydowskich, z których większość (87) znajdowała się w Cieszynie. Mimo wielu ograniczeń, liczba ludności żydowskiej rosła. Patent tolerancyjny Józefa II z 15 grudnia 1781 r. gwarantował im możliwość wykonywania praktyk religijnych, ale nie dotyczył synagog i rabinów. Dopiero w 1847 r. oficjalnie potwierdzono istnienie rabina dla ziemi cieszyńskiej.
P atent z 25 kwietnia 1848 r. gwarantował równe prawa dyskryminowanym dotąd Żydom. Rok młodszy patent cesarski zezwalał im na wolność wyznania i tworzenie kościelnej struktury administracyjnej. Pierwsze żydowskie gminy wyznaniowe (dalej ŽNO) zostały założone w Opawie (1864), Bílsku (1865), Cieszynie (1866) i Krnovie (1877). W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku w gminach Bílovec, Frýdek-Místek, Frysztat, Jeseník i Skoczów założono oddzielne ŽNO, a vidnavská ŽNO została zlikwidowana. W 1910 r. dodano ŽNO w Bogumin-Dworzec kolejowy (później Nowy Bogumin). W 1914 r. na Śląsku Austriackim w posiadaniu ŽNO znajdowały się 53 obiekty kultowe i 16 cmentarzy.

Konstytucja Republiki Czechosłowackiej z 29 lutego 1920 r. gwarantowała wyznawcom judaizmu równe prawa. Organem patronackim lokalnych JNO był Związek JNO na Śląsku, a najwyższą jednostką administracyjną na ziemiach czeskich była od 1927 r. Rada Naczelna JNO w Czechach, na Morawach i na Śląsku. W okresie I Rzeczypospolitej liczba ŽNO na Śląsku wynosiła ok. 10 (w 1922 r. np. w Českim Těšínie powstał dodatkowy ŽNO). Nadzór nad gminą żydowską sprawowała państwowa administracja kultowa. Położenie tej ludności znacznie pogorszyła aneksja części czeskiego Śląska jesienią 1938 r. przez Niemcy i Polskę. Po zajęciu reszty ziem czeskich przez Niemcy w marcu 1939 r. antysemickie ustawy norymberskie zaczęły obowiązywać również w Protektoracie. Stopniowo synagogi i miejsca kultu, cmentarze i inne budynki należące do ludności żydowskiej były atakowane i publicznie zamykane. Tylko nieliczni śląscy wyznawcy judaizmu ocaleli z hitlerowskiego ludobójstwa. Po II wojnie światowej odrestaurowano jedynie ostrawską gminę żydowską i kilka kongregacji synagogalnych w niektórych śląskich miastach (Bogumin, Český Těšín, Krnov, Opawa, Orlova), ale większość z nich stopniowo zanikła. Obecnie Żydzi na Śląsku Czeskim podlegają administracji religijnej Gminy Żydowskiej w Olomoucu (okręgi Bruntál i Jeseník) i Ostrawie (wszystkie pozostałe).

Czechosłowacki Kościół Husycki. Spośród innych większych kościołów chrześcijańskich znaczący wpływ na profil religijny Śląska Czeskiego w XX wieku wywarł Kościół Czechosłowacki (CČS, od 1971 r. Czechosłowacki Kościół Husycki). Część czeskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego już od połowy XIX wieku domagała się modernizacji Kościoła. Te tendencje i idee nasiliły się po powstaniu Republiki Czechosłowackiej, a ich nośnikiem był Klub Księży Reformatorów. W styczniu 1920 r. powstała CČS o narodowo-reformatorskiej treści ideologicznej. Znalazł on również wielu zwolenników na Śląsku, zwłaszcza w powiatach Frýdek-wieś i Frysztat oraz w przyległej części Moraw. Historia CČS zaznaczyła się w Radvanicach, gdzie 15 stycznia 1920 roku została założona pierwsza wspólnota zakonna CČS przez byłego proboszcza katolickiego Ferdinanda Stibora (1869-1956). Od 1922 roku Radvanice były siedzibą ostrawskiej diecezji CČS, a biskupem był Stibor. Od lat 20-tych XX wieku łąka koło dzwonnicy Winklera w Starych Hamrach (od 1951 roku kataster gminy Ostravice) była wykorzystywana jako diecezjalne miejsce pielgrzymkowe, gdzie w 1937 roku wybudowano kaplicę Jana Husa. Po Monachium 1938 r. kilka wspólnot wyznaniowych Śląska Czeskiego znalazło się na terenie odstąpionym, większość z nich zostało zlikwidowanych, a ich członkowie prześladowani.

Duchowieństwo diecezji ostrawskiej (śląskiej) Kościoła Czechosłowackiego z biskupem Ferdynandem Stiborem (siedzącym 4. od lewej) w Radwanicach, ok. 1945 r.. Náboženská obec CČSH Ostrava-Radvanice.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


W 1950 r. KK został podzielony na sześć diecezji. Diecezja ostrawska (śląska) składała się z trzech dzielnic (Ostrawa, Orlová, Svinov). W 1962 roku doszło do połączenia diecezji ołomunieckiej i ostrawskiej w jedną, która od 1963 roku jest nazywana diecezją ołomuniecką. Od 2020 r. gminy wyznaniowe Bruntál, Frýdek-Místek, Jeseník, Karwina, Krnov, Opawa, Orlová-Doubrava, Ostrawa-Heřmanice, Ostrawa-Morawska i Śląska Ostrawa, Ostrawa-Michálkovice, Ostrawa-Polanka, Ostrawa-Radwanice, Ostrawa-Svinov, Petřvald, Rychvald, Studénka i Vratimov.

Kościół starokatolicki. Powstał on w środowisku niemieckim z ruchu oporu przeciwko dogmatowi o nieomylności papieskiej ogłoszonemu na Soborze Watykańskim I w 1870 roku. Przed I wojną światową starokatolicyzm nie przeniknął na teren dzisiejszego Śląska Czeskiego w takim stopniu, aby powstała potrzeba stworzenia struktury organizacyjnej. W Bohuminie istniała jednak większa społeczność starokatolicka. Dopiero w 1925 roku w Jeseníku powstała samodzielna gmina wyznaniowa (w 1945 roku przestała istnieć). Od 2005 roku w Českim Těšínie działa aktywna diaspora starokatolicka pod przewodnictwem proboszcza parafii w Šumperku, która obecnie jest samodzielną parafią.

5.11 Media drukowane jako nośniki śląskiej tożsamości

Media drukowane - książki i czasopisma - jako specyficzny rodzaj nośnika informacji oraz powszechna platforma podtrzymywania i kształtowania reputacji geograficznej/lokalnej przynależności ich czytelników zaczęły się rozwijać w regionie od drugiej połowy XVIII wieku. Jednak do połowy następnego stulecia ukazało się zaledwie kilka tytułów, i to tylko w języku niemieckim. Ożywienie wydawnicze nastąpiło dopiero po ogłoszeniu Prawa prasowego w 1862 roku. W następnych dziesięcioleciach zaczęto wydawać różne publikacje tematyczne i polityczne nie tylko w języku niemieckim, ale także czeskim i polskim, aby były one dostępne dla ludności wszystkich narodowości. Liberalne podejście w okresie I Rzeczypospolitej doprowadziło do dalszego wzrostu liczby wydawanych tytułów. W latach 1938-1945 zdelegalizowano prasę czeską, a następnie polską, a po II wojnie światowej zaprzestano wydawania czasopism niemieckich. Po krótkim rozluźnieniu sytuacji w latach 1945-1948, w okresie reżimu komunistycznego obowiązywało wiele środków restrykcyjnych, w szczególności cenzura prasy. Niektóre periodyki ukazują się jednak do dziś i oprócz mediów cyfrowych starają się kontynuować tradycyjne podejście do podtrzymywania śląskiej tożsamości, publikując artykuły o tematyce regionalnej lub historyczno-ziemiańskiej.
D o głównych ośrodków rozwoju działalności wydawniczej należały prowincjonalne ośrodki Opavy i Cieszyna - dopiero w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku dołączyła do nich Ostrawa. Pierwsze czasopismo zaczęło się ukazywać w Opawie w 1788 roku, a do bardziej znanych należały Troppauer Zeitung (1807-1919), Deutsche Post (1919-1934), Neue Zeit (1907-1933) i Deutsche Woche (1921-1942). W Cieszynie, a następnie w Morawskiej Ostrawie ukazywał się niemiecki liberalny tygodnik Silesia (1860-1939), od 1894 r. dziennik o nakładzie do 8000 egzemplarzy. Przy węższym ukierunkowaniu regionalnym, niemieckojęzyczne czasopisma ukazywały się również w innych miastach. Wśród nich były Volksbote (1875-1892) we Frýdlancie, później Altvater i Mährisch-schlesische Presse oraz tygodniki i gazety codzienne Das Echo (1851-1914), Deutscher Volksfreund (1875-1938), Jägerndorfer Zeitung (1873-1945) itp. w Krnovie, W Bruntalu wydawano Deutsche Zeitung für Sudeten-land (1881-1929) lub Freudenthaler Zeitung (1903-1943), w Hlučínie dwa razy w tygodniu Hultschiner Zeitung (1900-1937). Pierwsze gazety zaczęły ukazywać się w Bielsku w 1851 r., z których najbardziej rozpowszechnione to liberalny tygodnik Bielitz-Biala'er Anzeiger (1854/1895-1918) i Ostschlesische Deutsche Zeitung. Z ostrawskich czasopism niemieckich należy wymienić przynajmniej Mährisch-schlesischer Grenzbote (1876-1900, 1908-1914), Ostrauer Zeitung (1889-1939) i Ostrauer Tagblatt (1892-1908).

Rozwój polskiej świadomości narodowej wiązał się z powstaniem w 1848 roku pisma Tygodnik Cieszyński, które trzy lata później pod redakcją Pawła Stalmacha ukazało się jako Gwiazdka Cieszyńska (1851-1939). W Cieszynie, Fryštacie i Ostrawie ukazywało się szereg czasopism politycznych, gospodarczych, religijnych i społecznych, m.in. Wśród nich były: Nowy Czas (1877-1927), Rolnik Śląski (1885-1939), Kresowiec (1896-1903), Głos Ludu Śląskiego (1897-1931), Dziennik Cieszyński (1906-1935), Ślązak (1909-1923), Poseł Ewangelicki (1910-1938) i Głos Robotniczy (1920-1938). Znaczący regres prasy polskiej nastąpił wraz z rozpoczęciem II wojny światowej; po wyzwoleniu większości tytułów nie udało się już przywrócić. Wśród ostatnich periodyków poświęconych mniejszości polskiej zamieszkującej Ziemię Cieszyńską należy wymienić przede wszystkim Głos Ludu (od 1945 r., od 2018 r. tylko Głos) i Zwrot (od 1949 r.).

Pierwsze próby wydawania czasopisma w języku czeskim datuje się na rok 1846, kiedy to zaczął wychodzić miesięcznik Holubice (Gołąb). Pierwszym regularnie wydawanym czeskim czasopismem mającym na celu umacnianie świadomości narodowej Ślązaków był Opavský besedník (Opawski Biesiadnik; 1861-1865). Po jego upadku powstał Opavský týdeník (Tygodnik Opawski; 1870-1913), który stał się platformą wydawniczą dla wielu czeskich nauczycieli szkół średnich i intelektualistów o orientacji narodowej. Podobną funkcję we wschodniej części Śląska Austriackiego pełniły Noviny Těšínské (Nowiny Cieszyńskie ; 1894-1919), które wydawali m.in. Vincenc Prasek, Josef Zukal i František Sláma. Do czasopism politycznych należały Naše Slezsko (Nasz Śląsk; 1910-1937), Slezské slovo (Śląskie Słowo; 1911-1918), Slezský venkov (Śląska Wieś; 1912-1916, 1919-1920), Opavan (Opawianin; 1919-1928), Svobodná republika (Wolna Republika; 1920-1938) itd. Burzliwy rozwój aglomeracji ostrawskiej pod koniec XIX wieku doprowadził do powstania kilkudziesięciu gazet. W Morawskiej Ostrawie, Vítkovicach czy Přívozie ukazywały się gazety przeznaczone specjalnie dla robotników - Přítel dělníků (Przyjaciel Robotników; 1883-1894), Práce (Praca; 1891-1898), Zájmy dělnictva (Interesy Klasy Robotniczej; 1894-1897), Ostravice (Ostrawica; 1893-1897), Duch času (Duch Czasu; 1899-1938), Ostravan (Ostrawianin; 1901-1912) itd. Później zastąpiły je gazety České slovo (Czeskie Słowo; 1929-1945), Ostravský večerník (Ostrawska Gazeta Wieczorna; 1900-1941) i Ostravský kraj (Region Ostrawy). Po wojnie w regionie powstawały regionalne mutacje gazet ogólnokrajowych, których tematyka koncentrowała się na poszczególnych obszarach osadniczych (np. Region Bruntálský, Krnovské noviny, Region Karvinsko, Hlasy Havířova (Głosy Havířova) itd.).

Nagłówki gazet wydawanych we Frysztacie, Morawskiej Ostrawie, Opawie, Orlovej i Cieszynie w okresie Monarchii Austro-Węgierskiej i Pierwszej Republiki. MT.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Od drugiej połowy XIX wieku rozwój historii jako dyscypliny naukowej przyczynił się do utrwalenia śląskiej tożsamości na poziomie prowincjonalnym i lokalnym oraz do refleksji nad własną przeszłością w odniesieniu do krainy historycznej. Obok monografii poszczególnych regionów historycznych Śląska Austriackiego i jego najbliższego otoczenia na Morawach (Gottlieb Biermann, Anton Peter, Karl Knaflitsch, J. Zukal, V. Prasek, Franciszek Popiołek, Józef Londzin, Alois Adamus i in.), powstało kilka fachowych periodyków, z których część ukazuje się do dziś - np. Věstník Matice Opavské (Biuletyn Macierzy Opawskiej; od 1878 r., od 1936 r. jako Slezský sborník - Antologia Śląskia), Zeitschrift für Geschichte und Kulturgeschichte Österreichisch--Schlesiens (1905-1933) lub Zaranie Śląskie (od 1907). Z nowszych czasopism fachowych i krajoznawczych należy wymienić Časopis Slezskeho zemskeho muzea - Dziennik Śląskiego Muzeum Wojewódzkiego (od 1951 r.), Těšínsko (Region Cieszyna; od 1957 r.) czy Vlastivědné listy Slezska (Historyczne Listy Śląska; od 1975 r.). Tożsamość z macierzystym regionem wśród potomków wysiedlonych Niemców wzmacniają stowarzyszenia i organizacje zakładane w ich ośrodkach w Niemczech, które wydają także własne periodyki - np. miesięcznik Troppauer Heimat-Chronik czy Jägerndorfer Heimatbrief (oba z 1949 r.).

Tabela 5.1: Gazety i czasopisma wydawane na Śląsku Austriackim, w Hlučínie i Ostrawie do 1918 r.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


5.12 Czeska emancypacja

Czeskie dziecko w czeskiej szkole! Te słowa brzmią dziś dla nas jak oczywistość, ale w drugiej połowie XIX wieku były kluczowym postulatem czeskich działaczy narodowych, działających na wieloetnicznym obszarze czeskiego Śląska.
Z iemie określane w latach 1848-1918 jako Śląsk Czeski stanowiły unikalny wielonarodowy region zamieszkiwany przez czeskie, niemieckie, polskie i żydowskie grupy etniczne według współczesnego pojęcia narodowości. Zwykli ludzie żyjący w tym regionie na przełomie XIX i XX wieku nie postrzegali swojej tożsamości etnicznej tak wyraźnie. W czasach, gdy szerzyły się idee nacjonalizmu, gdy zaczynano uważać się za Niemców, Czechów i Polaków, jednocześnie uważano się za Ślązaków/Schlesier/Slezany, niezależnie od tego, czy mówiło się po czesku, niemiecku, polsku, czy posługiwali się regionalnymi dialektami; we współczesnej muzyce język potoczny używany we wschodniej części regionu uchwycił Jaromír Nohavica w piosence Těšínská - "mówiłaby po polsku i kilka słów po niemiecku...". W ten sposób dwujęzyczność i obojętność narodowa stały się integralną częścią życia codziennego na pograniczu czesko-polsko-niemieckim.

Idea suwerenności narodowej została przyjęta na Śląsku w okresie Wiosny Ludów przez przedstawicieli inteligencji niemieckiej, czeskiej i polskiej. Polityczną walkę czeskich i polskich działaczy o równość językową i prawo mniejszości do edukacji w języku ojczystym można uznać za bezpośrednie echo ideałów rewolucyjnego fermentu lat 1848/1849. W porównaniu z polską emancypacją w regionie, czeska nie osiągnęła takiego natężenia w latach rewolucji 1848 i 1849; jej przedstawicielem był Jan Kozánek, prawnik i dziennikarz działający w Opawie. Pojawienie się reakcji politycznej zadało cios wysiłkom prowadzącym do równości językowej w kraju, a mianowicie dekretowi nr 13470 z 3 listopada 1851 roku. Język niemiecki stał się językiem urzędowym administracji państwowej i sądownictwa, język czeski i polski straciły status języków prowincjonalnych w Księstwie Górnośląskim i Dolnośląskim. W społeczeństwie wieloetnicznym powoli otwierała się puszka Pandory antagonizmów etnicznych: kluczem do niej stał się język, zarówno w formie pisanej, jak i potocznej.

Czescy działacze narodowi uważali, że wprowadzona nierówność językowa jest sprzeczna z ideałami rodzącego się nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego. W latach sześćdziesiątych XIX wieku zmobilizowali swoje siły i zwołali (Antonín Gruda, Kazimír Tomášek i profesor Antonín Vašek) 12 września 1869 roku na Ostrou Hůrku koło Chabičova wiec manifestacyjny, na którym przedstawiono filary czeskiego programu politycznego w kraju: kształcenie dzieci i młodzieży w języku ojczystym, wydawanie czeskiej prasy, zakładanie bibliotek, wspieranie działalności stowarzyszeń, zakładanie jednostek gospodarczych i instytucji pieniężnych. Przyjęta uchwała jest wynikiem wieloletniej pracy czeskich posłów na Zgromadzeniu Prowincjonalnym, JUDr. Františka Stratila, Věnceslava Hrubego i Petra Foltysa.

Mapa przedstawia kluczowe etapy realizacji czeskich działań emancypacyjnych na czeskim Śląsku. Priorytetem stało się założenie gimnazjów z czeskim językiem wykładowym, które miały przygotować przyszłą czeską inteligencję do studiów uniwersyteckich. Ministerstwo Kultury i Nauki przychyliło się Symbolicznym zwycięstwem w dziedzinie czeskiego szkolnictwa narodowego było upaństwowienie gimnazjum w 1897 r., podobnie jak założenie gimnazjum realnego w Orlovej (1894). Gimnazja i Instytut Nauczycielski w Ostrawie powstały na bazie sieci czeskich szkół miejskich w kraju, które istniały tylko dzięki niestrudzonym wysiłkom stowarzyszeń szkolnych i osób świadomych narodowo, które były przy ich narodzinach i wspierały je w różny sposób, czy to politycznie poprzez lobbing na najwyższych Szczeblach, darowizny finansowe, czy też nawet poprzez sprzedaż gruntów czeskiemu stowarzyszeniu szkolnemu, jak to miało miejsce we Frydku w 1900 roku.

Emancypacyjne wysiłki działaczy narodowych nie powiodłyby się, gdyby nie udało im się dotrzeć do jak najszerszych warstw ludności, poprzez czeską prasę periodyczną, zawierającą wiadomości i komentarze pisane nie tylko językiem, ale i stylem zrozumiałym dla czytelnika w wiejskiej chacie czy kolonii robotniczej. Umiejętność czytania i pisania oraz znajomość języka czeskiego rozpowszechniały się dzięki popularnym kalendarzom zawierającym różne lekcje i porady, czytaniu w wolnym czasie i spędzaniu wolnego czasu, np. rozwiązywaniu krzyżówek. Nie należy pomijać odprawiania nabożeństw w języku czeskim i możliwości śpiewania czeskich kantyków.

Ważną rolę w procesie emancypacji odegrały stowarzyszenia, nie tylko tzw. stowarzyszenia obronne i gospodarcze, czyli sztandarowe okręty działaczy narodowych, ale także powstające na wsiach na początku XIX w. kółka czytelnicze, śpiewacze, teatr amatorski i związki "Sokoła" na początku XX wieku.



Plakat Macierzy Opawskiej
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Niejedna demonstracja w kraju była sponsorowana przez stowarzyszenia i organizowana przez ich członków. Ważne miejsca tych spotkań stały się miejscami pamięci i wybudowano na nich pomniki, które do dziś przypominają nam o czeskich wysiłkach emancypacyjnych.

Za podstawowy rezultat czeskich starań emancypacyjnych uważamy dekret Śląskiego Sejmu Prowincjonalnego z 7 stycznia 1908 roku, na mocy którego język czeski i polski zostały uznane za wspólne języki kraju. Język czeski uzyskał równość językową dopiero po proklamowaniu Republiki Czechosłowackiej. Okres ten można uznać za kulminację czeskich działań emancypacyjnych w regionie.

5.13 Polska emancypacja

Duże znaczenie dla polskiej emancypacji miały gazety polskojęzyczne, które zaczęły ukazywać się około połowy XIX wieku - Tygodnik Cieszyński i Gwiazdka Cieszyńska, później ewangelicki Przyjaciel Ludu, a pod koniec XIX wieku Głos Ludu Śląskiego. Mniej więcej w tym samym czasie w Cieszynie, a następnie w Orlovej powstały gimnazja z polskim językiem wykładowym. Powstało też wiele stowarzyszeń mających na celu wzmocnienie polskiego poczucia narodowego.
„Ale to my wiemy, żesmy Ślązaci czężś narodu polskiego…“
(Głos Ludu Śląskiego: polskie pismo ludowe)


W latach 1848-1918 wschodnia część Śląska Austriackiego była regionem wieloetnicznym, w którym żyły grupy etniczne czeskie, niemieckie, polskie i żydowskie według dzisiejszych kryteriów narodowościowych. Zwykli ludzie na przełomie XIX i XX wieku powszechnie uważali się za Ślązaków(Slezany/Schlesier), be względu na to czy mówili po niemiecku, polsku czy w dialektach regionalnych. Idee świadomości narodowej zasiewała wśród nich głównie inteligencja, poprzez prasę, szkoły narodowe i działalność stowarzyszeniową.

Cieszyn (Těšín/Teschen) stał się regionalnym centrum polskiego dziennikarstwa. Pierwszy numer Tygodnika Cieszyńskiego: Pismo poświęcone dla ludu wiejskiego, tygodnik społ.-oświat. ukazał się 6 maja 1848 roku. Wiosną 1851 r. zastąpiła ją Gwiazdka Cieszyńska, która przez dziesięciolecia pełniła rolę kluczowego medium w szerzeniu idei polskiego ruchu emancypacyjnego w regionie. Za równie ważny ośrodek polskiego dziennikarstwa uważamy Návsí, gdzie działał ewangelicki pastor Franciszek Michejda: Pismo ewangelickie (1885) umacniało etniczną przynależność polskojęzycznych protestantów do polskiej wspólnoty narodowej. Łączność polskojęzycznych Ślązaków z narodem polskim umacniał także Głos Ludu Śląskiego (1897), gazeta wydawana we Fryštácie przez polskiego działacza Franciszka Friedla. Polskie czasopisma miały jednak trudności z zadomowieniem się w statutowym mieście Bielsko. Nawet Równość, organ polityczny Socjaldemokratów Polskich, ukazywała się tu krótko pod koniec XIX wieku, mimo że w 1899 roku miała 3 tysiące prenumeratorów.

Wieloletnie starania polskich działaczy o założenie gimnazjów z polskim językiem wykładowym zostały spełnione pod koniec XIX wieku, najpierw w Cieszynie, a następnie w Orlovej. Otwarcie w Cieszynie zakładu pedagogicznego z polskim językiem wykładowym, przygotowującego do zawodu przyszłych nauczycieli szkół miejskich, było kolejnym sukcesem ruchu emancypacyjnego, który na przełomie XIX i XX wieku miał już solidne podstawy w stowarzyszeniach, na których barkach często spoczywało finansowanie edukacji narodowej.

Jesień 1918 r. była w regionie burzliwa, a wyobrażenia działaczy narodowych poszczególnych wspólnot narodowych o przyszłej strukturze państwowo-prawnej różniły się od siebie diametralnie. Ludność identyfikująca się z narodem polskim demonstrowała za przyłączeniem tych terenów do Polski w Orlovej, Cieszynie i Bohuminie. Głoszono idee o granicach nowego państwa polskiego, które miałyby być utworzone albo przez rzekę Olzę, albo przez rzekę Ostravicę.

Strona tytułowa pierwszego numeru Tygodnika Cieszyńskiego, 6 maja 1848 r. MT.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..




5.14 Kultura zamkowa

Mimo ponad półwiecznej dewastacji, na czeskim Śląsku zachowało się wiele budowli zamkowych. Tylko nieliczne z nich można określić jako prawdziwie reprezentacyjne - najczęściej są to samotne budynki podobne do wiejskich willi, które służyły zarówno celom mieszkalnym, jak i potrzebom administracyjnym majątku. Przeważająco wiejski charakter wynika z prowincjonalnego charakteru historycznej struktury społecznej, która od końca XVIII wieku charakteryzowała się dużym udziałem mniejszych lub średnich majątków i tylko niewielką liczbą dużych kompleksów majątkowych.
N ajwcześniejsze osiedla zamkowe powstawały w wyniku przebudowy gotyckich warowni lub budowy nowych obiektów, prawdopodobnie w mało okazałym duchu renesansowym. Budynków, które były związane z zamkami królewskimi lub książęcymi, a które później przeszły w ręce szlachty było niewiele (Bruntál, Frýdek, Fryštát, Hradec nad Moravicí); w rękach książęcych pozostał zamek miejski w Opavie (Lichtensteinów) oraz zamek biskupów wrocławskich Jánský Vrch.

W drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII wieku wybudowano lub przebudowano w stylu barokowym szereg śląskich pałaców, które zachowały tę formę przez wiele następnych stuleci (Bílovec, Hošťálkovy, Linhartovy, Melč, Ropice, Velké Heraltice). Zamki Kravaře i Linhartovy oraz nieistniejące już zamki Hrabyně i Odry są przykładem recepcji architektury dojrzałego baroku w wiedeńskim kręgu dworskim. Było to typowe dla wielu osad szlacheckich w Czechach i na Morawach, ale nie na Śląsku. Duże późnobarokowe rekonstrukcje miały miejsce w miastach Slezské Rudoltice, Bruntál i Velké Hoštice.

Warstwy renesansowa i barokowa zostały znacznie nadbudowane lub uzupełnione dopiero w okresie klasycyzmu i empiru, odpowiednio biedermeieru, po których nastąpiły historyzujące style XIX wieku (Hošťálkovy, Kyjovice, Melč, Oldřišov, Orlová, Ropice, szereg mniejszych budowli na pograniczu javornicko-vidnavskim). Wyjątkowe, ale bardzo wartościowe adaptacje w duchu dworskiego neoklasycyzmu palladiańskiego (czasem nieściśle nazywanego "śląskim empirem") ilustrują rezydencje w miastach Hnojník, Konská czy Chotěbuz. Z pewnością ze względu na słabość kapitałową większości tutejszej szlachty, od połowy XVIII wieku rzadko budowano nowe rezydencje. Do późnobarokowych i klasycystycznych miejscowości należały Dubová, Hlavnice, Neplachovice, Orlová, Prostřední Bludovice, Prstná, Studénka (nowy zamek), Šilheřovice czy Štemplovec.

Na wygląd budowli zamkowych w XVIII i XIX wieku zasadniczy wpływ miała strategia mieszkaniowa ich właścicieli. Cieszyńscy Habsburgowie, Lichtensteinowie z Opavy-Krnova i Wilczkowie, jako posiadacze największych posiadłości ziemskich, odwiedzali swoje majątki rzadko, a ich główne rezydencje zamkowe (Frýdek, Krnov, Opava, Klimkovice, Poruba) służyły potrzebom zarządzania dużymi majątkami lub interesami przemysłowymi, okazjonalnym pobytom sezonowym lub wycieczkom in spe. Reprezentacyjny zamek w Šilheřovicach był również wykorzystywany tylko sezonowo przez wiedeńskich bankierów Rothschildów. Z kolei rodzina Larisch-Mönnich, mimo działalności na dworze, nigdy nie zerwała swoich związków z ziemią cieszyńską. Ich pierwotną siedzibą był zamek w Karvinie, który pod koniec XVIII wieku został zastąpiony zamkiem we Fryštácie, oba pałace zostały przebudowane w stylu klasycystycznym. Charakterystyczna rekonstrukcja Fryštátu świadczy o wyjątkowym kontakcie z dworskim środowiskiem artystycznym. Śląską architekturę zamkową znacząco wzbogaciła również rodzina Lichnov z Voštic, która od końca XVIII do początku XX wieku zainwestowała w kilka adaptacji zamku i jego obiektów gospodarczych w Hradcu nad Moravicą, podobnie Blüchersi z Wahlstatt postępowali na Raduniu.

Pod koniec XIX wieku zostały zmodernizowane rezydencje Razumovskich w Dolních Životicach i Melču. Zaniedbany zamek w Bruntalu został przebudowany w stylu późnobarokowym przez niemieckich rycerzy, a renesansowy zamek został ostatecznie przekształcony w bardziej komfortową rezydencję Jánský Vrch, która przez pewien czas była stałą siedzibą biskupów wrocławskich. W metropoliach historycznych księstw śląskich szlachta rzadko budowała swoje miejskie pałace, a jeśli już musiała, to wolała posiadać domy klasyczne (do połowy XIX w. były to wolne, okazałe domy) lub wynajmować mieszkania w kamienicach. Na terenie dzisiejszego Śląska Czeskiego prawdziwe pałace miejskie powstały tylko w Opavie (pałace Blücherów i Sobków wśród szeregu okazałych domów przy dzisiejszej alei Masaryka, podmiejski pałac wystawowy Razumovskich z końca XIX wieku) i w Bohuminie (Gusnarovie z Komorna, klasycystyczna rekonstrukcja hrabiny Rudnickiej).

Hradec nad Moravicí, Lichnovští z Voštic, unikalne połączenie klasycystycznej rekonstrukcji spalonego barokowego zamku (tzw. Biały Zamek, przełom XVIII i XIX wieku) z neogotyckim wejściowym kompleksem gospodarczym (tzw. Czerwony Zamek, 2. połowa XIX wieku). J. Jung.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Po powstaniu Czechosłowacji państwo skonfiskowało cieszyńskie posiadłości Habsburgów. Późniejsza reforma rolna zmniejszyła wielkość majątków, ale pozostawiła w rękach właścicieli zamki wraz z ich zapleczem gospodarczym i parkami. Decydujący punkt zwrotny nastąpił wraz z zakończeniem II wojny światowej. Wielu właścicieli opuściło swoje majątki przed nadejściem Armii Czerwonej i udało się na emigrację. Niektóre z budynków ucierpiały podczas przejścia frontu przez Osoblažsko i podczas operacji ostrawsko-opawskiej, poważnie uszkodzone Dobroslavice, Hrabyně, Třebovice zostały później rozebrane. Wiele zamków zostało splądrowanych zaraz po wyzwoleniu, wielu właścicieli wysiedlono do Niemiec ze względu na ich niemiecką narodowość. Konfiskata wielkich majątków przez państwo zakończyła upadek prywatnej własności zamków. Wywłaszczone zamki były wykorzystywane przez przedsiębiorstwa rolne, leśne i przemysłowe, zjednoczone spółdzielnie rolnicze lub służyły jako państwowe obiekty socjalno-wychowawcze. Budynki były adaptowane do nowych celów w sposób niewrażliwy, cierpiały z powodu braku odpowiedniej opieki i niszczały, niektóre w końcu popadły w ruinę lub zostały celowo rozebrane, jak na przykład wypalona perła baroku w Odrach. Duże straty wystąpiły w regionie cieszyńskim, gdzie zniknęły budynki wystawowe w Karvinie, Orlovej, Raju i Solce, a także szereg małych budynków zamkowych. Wraz z zabudowaniami zamkowymi poważnie uszkodzone lub wręcz zniszczone zostały także przyległe parki. Tylko kilka zrekonstruowanych budynków reprezentacyjnych (Bruntál, Hradec nad Moravicí, Jánský Vrch, Raduň) wyposażonych we własne lub przewiezione meble zostało udostępnionych zwiedzającym. Paradoksalnie, okres restytucji po 1989 roku był fatalny dla wielu innych zamków (Kunčice w Ostravie), wiele z nich nadal niszczało i niszczeje (Deštné), tylko kilka z nich udało się uratować i zrewitalizować dzięki zainteresowaniu gmin i podmiotów prywatnych (Rychvald, Ropice, Štáblovice) lub nawet udostępnić zwiedzającym (Fryštát, Hošťálkovy, Neplachovice, Slezské Rudoltice).

5.15 Ślady szlachectwa w rozwoju kulturowym, społecznym i gospodarczym

Dzięki działalności swoich właścicieli, rezydencje szlacheckie stały się ważnymi lokalnymi ośrodkami życia kulturalnego i intelektualnego, a także centrum administracyjnym i gospodarczym patrymonium. Właściciele budowli zamkowych zachowali duży wpływ na instytucje kulturalne, duchowe, edukacyjne i inne nawet po upadku systemu społecznego posiadłości w połowie XIX wieku. Ścisły związek szlachty z najbliższym otoczeniem znajduje do dziś odzwierciedlenie w szeregu zachowanych zabytków materialnych, często noszących symbolikę heraldyczną ich fundatorów i zwolenników.
W budynkach zamkowych odbywały się bankiety, bale i uroczystości z udziałem znamienitych gości. Szczególnie w okresie baroku odbywały się tu przedstawienia teatralne lub muzyczne (Bruntál, Slezské Rudoltice, Velké Hoštice, pałac Blücherów w Opavie), na zamku Jánský Vrch kompozytor Karel Ditters z Dtersdorfu pracował w służbie biskupa wrocławskiego Schaaffgotscha. Poprzez biblioteki, zbiory dzieł sztuki i osobliwości zagranicznych, galerie portretów rodzinnych i archiwa rodowe, wnętrza zamkowe zgromadziły niezwykle cenne bogactwo kulturowe. Szlacheckie zainteresowanie lokalnymi wydarzeniami naukowymi, kulturalnymi i społecznymi przejawiało się we wspieraniu instytucji pamięci, takich jak Muzeum Prowincjonalne dla Śląska Austriackiego (1814) czy Śląskie Prowincjonalne Muzeum Sztuki i Przemysłu (1882), których fundacje i zbiory wspierały rodziny Mikuschów z Buschbergu, Renardów, Lichtensteinów i Wilczków.

Od XVII wieku przyległy park z obiektami małej architektury (fontanny, oranżerie, altany) i samotną dekoracją rzeźbiarską stał się częścią posiadłości zamkowych. Kravaře, Melč i Slezské Rudoltice są przykładami parków barokowych. Od przełomu XVIII i XIX wieku wiele parków uzyskało charakter przyrodniczo-krajobrazowy w stylu angielskim (Hradec n. M., Karvina-Fryštát, Šilheřovice).

W bezpośrednim sąsiedztwie osad grodowych powstawały obiekty gospodarcze ze spichlerzami, stodołami, browarami, ogrodami i sadami, stajniami, owczarniami i mniejszymi obiektami przemysłowymi. Szlachta zakładała również samodzielne folwarki z przyległymi osadami (wzorcowy folwark Rothschildów na miejscu pierwotnej owczarni w miejscowości Paseky, majątek Šilheřovice). W okresie powstawania wielkich domen ziemskich wiele zamków straciło swoją pierwotną funkcję mieszkalną i służyło potrzebom administracji folwarcznej lub majątkowej. Brak zainteresowania właścicieli tymi budowlami mógł mieć fatalne skutki: na przykład zniszczony zamek Larisch-Mönnich w Šenovie został rozebrany w 1927 roku, a podkopany zamek hrabiów Wilczków w Slezskiej Ostravie w tym samym czasie zamienił się w ruinę z powodu wpływów górniczych.

Hodowla koni związana była z gospodarką arystokratyczną i prezentacją stylu życia. Unikatowe połączenie obu aspektów reprezentuje tzw. Czerwony Zamek w Hradcu nad Moravicą, zbudowany przez Lichnowskich w drugiej połowie XIX wieku jako gospodarstwo zamkowe wraz ze stajniami. Istniejące do dziś nazwy miejscowości świadczą o działalności możnych: nowe dwory i osady nazywano od imienia lub nazwiska założyciela, dlatego znane uzdrowisko Karlova Studánka od 1803 roku nosi nazwę na cześć arcyksięcia Karola Ludwika, wielkiego mistrza Zakonu Rycerzy Niemieckich i właściciela dóbr bruntalskich, nazwisko arcyksięcia znajduje się również w nazwie pobliskiego Ludvíku.

Często rozległe gospodarstwa leśne były okazją do reprezentowania bogactwa i statusu społecznego właścicieli szlacheckich. Budynki administracji leśnej, gajówki i domki myśliwskie poszczególnych pasm były budowane w stylu "alpejskim", później projektowano je w duchu modernistycznym architektury przełomu XIX i XX wieku (zwłaszcza Lichnowowie). Aby przedstawić budowniczych, fasady lub szczyty tych budynków były zdobione herbami rodowymi. W przypadku dużych majątków, gospodarka leśna mogła być związana z łowiectwem ich właścicieli. Duży rezerwat zwierzyny łownej, który pierwotnie znajdował się na zamku w Hradcu nad Moravicą, stał się podstawą tutejszego angielskiego parku zamkowego. Do dziś w kompleksie zamkowym Rothschildów w Šilheřovicach znajduje się tzw. pałacyk myśliwski z zagrodami dla psów myśliwskich. Rothschildowie założyli również bażantarnię, która wraz z gajówką zastąpiła pierwotny ośrodek administracji leśnej (Dwór Anny). Heraldyka rodowa była szeroko stosowana w dekoracji zewnętrznej i wewnętrznej kościołów patronackich, których budowę w całości lub częściowo finansowali właściciele majątku (Taaffe w Dolní Lutyni, Prażmowie z Bilkowa we Frydku, Razumowie w Dolnych Żywoticach). Na herbach fundatorów znajduje się wiele samotnych figur świętych i boskich męczarni. Stanowiły one również część fasad dawnych budynków gospodarczych i przemysłowych (Wilczkowie - Heřmanice, Hrušov, Svinov lub Klimkovice; Ro- thschildowie - kopalnia Anselm, Petřkovice, Habsburgowie - Sedliště). Wydobyte z nich figury heraldyczne lub godła podkreślały autorytet kamieni granicznych, jak na przykład znak graniczny na szczycie Pradziada, gdzie stykały się granice śląskich posiadłości Frývaldova (dziś Jeseník) biskupów wrocławskich i Bruntala zakonu rycerzy niemieckich z morawską posiadłością hrabiów Žerotín Vízmberk (dziś Loučná nad Desnou).

Slezská Ostrava, ruiny zamku, 1. połowa XX w. AMO.

Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Do końca XVIII wieku szlachta chowana była przeważnie w grobowcach rodzinnych w kryptach kościołów patronackich i kaplicach. Miejsca pochówku ich szczątków oznaczano kamiennymi nagrobkami, płytami nagrobnymi lub epitafiami, które posiadały dekorację figuralną, heraldyczną lub kombinację obu tych elementów. Obszerne zespoły nagrobków można zobaczyć na przykład w Klimkovicach (rodzina Bzenców z Markvartovic i krewni) lub w Šenovie (Skrbeńscy z Hříště). Obecna lokalizacja wielu z tych zabytków jest wtórna, przemieszczenia miały miejsce w XIX i XX wieku. Tylko sporadycznie budowano osobne mauzolea rodzinne, jak np. kaplica pogrzebowa Wilczków przy kościele parafialnym w Klimkowicach. Reformy józefińskie położyły kres pochówkom w budynkach kościelnych a szlachta zaczęła zakładać nowe nekropolie grzebalne w postaci oddzielnych grobowców (Bellegardowie w Velkých Heralticach, Larisch-Mönnichowie we Fryštácie) lub płatnych miejsc honorowych przy murach kościelnych lub cmentarnych (Razumowie w Radkovie). Te miejsca ostatniego spoczynku wyposażone były najczęściej w nagrobki inskrypcyjne i heraldyczne lub proste płyty nagrobne. Do unikalnych budowli grobowych należy neogotycki grobowiec Lichnowskich z Voštic z lat 1902-1903 w (wówczas prusko-śląskim) Chuchelné; grobowiec Larisch-Mönnichów w formie antycznej świątyni w parku zamkowym w Solce (obecnie Karvina-Doly, 1916-1920, architekt Leopold Bauer), który został zburzony w 1986 roku z powodu podkopania. Na cmentarzach miejskich w Opavie lub Cieszynie pochowano niektórych przedstawicieli tradycyjnej i nowej szlachty, którzy pracowali w wojsku, administracji państwowej lub samorządowej.

5.16 Spór o Cieszyńsko 1918-1920

Ziemia Cieszyńska była strategicznie ważnym obszarem ze względu na przemysł ciężki i położenie na linii kolejowej łączącej ziemie czeskie ze Słowacją. Wkrótce po pierwszej wojnie światowej ten mieszany etnicznie obszar stał się przedmiotem sporu między Czechosłowacją a Polską, który na długo popsuł stosunki dyplomatyczne między oboma krajami.
P ierwsza faza konfliktu wybuchła spontanicznie w październiku 1918 r. Po upadku monarchii inicjatywę przejęli lokalni urzędnicy, którzy zaczęli przejmować kontrolę nad władzami i punktami strategicznymi. W ten sposób grupa polskich oficerów cieszyńskiego garnizonu pod koniec października opanowała miasto. Obie strony spontanicznie dążyły do tworzenia formacji zbrojnych z ochotników i żołnierzy powracających z frontu. Tę początkową fazę konfliktu zakończyło porozumienie lokalnych władz (czeskiego Wojewódzkiego Komitetu Narodowego dla Śląska i polskiej Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego) z 5 listopada 1918 r. o prosektoryjnym podziale administracyjnym spornego terytorium według przewagi czeskiej lub polskiej w radach gminnych. Nie uspokoiło to jednak sytuacji, a starcia na tle narodowościowym mnożyły się. Wzajemne napięcia nasiliły się, gdy 23 stycznia 1919 r. rząd czechosłowacki podjął działania zbrojne, aby nie dopuścić do wyborów do polskiego sejmu w regionach Cieszyna, Oravy i Spišu. Tzw. wojna siedmiodniowa zakończyła się interwencją dyplomatyczną państw porozumienia, gdy linia frontu została ustabilizowana na górnej Wiśle. W dniu 25 lutego czechosłowackie siły zbrojne musiały wycofać się za linię demarkacyjną ustaloną w protokole paryskim z 3 lutego. Pomiędzy strefą czechosłowacką a polską wyznaczono strefę neutralną o długości około pięciu kilometrów. Linie przebiegały mniej więcej wokół linii kolejowej Koszyce-Bohumín, pozostawiając po stronie polskiej większe miasta i wsie Doubrava, Fryštát, Cieszyn, Dolní Žukov, Třinec i Jablunkov, a po stronie czeskiej Bohumín, Lazy i Karvinę.

Sytuacja na Ziemi Cieszyńskiej zaostrzała się od wydarzeń z lutego 1919 roku. Mnożyły się incydenty zbrojne na linii demarkacyjnej, a w końcu sierpnia wybuchł strajk generalny w kopalniach. Poważny problem stanowiła strefa neutralna, gdzie brak służb bezpieczeństwa doprowadził do wzrostu przestępczości a także rozprzestrzeniania się ospy.

Na przełomie lata i jesieni 1919 r. zrodził się pomysł rozwiązania problemu w drodze plebiscytu. We wrześniu powołano międzynarodową komisję plebiscytową, w skład której weszła czechosłowacka (w Moravskiej Ostravie) i polska (w Cieszynie) komisja plebiscytowa. Inne organy plebiscytowe funkcjonowały na poziomie powiatów i gmin. 2 lutego 1920 r. władzę na Śląsku przejęła Międzynarodowa Komisja Plebiscytowa, która następnie postanowiła, że linia ustalona 3 lutego 1919 r. zostanie utrzymana jako granica administracyjna, a strefa neutralna zostanie zniesiona. Z okręgu polskiego utworzono prefekturę wschodnią, a z czeskiego zachodnią. Ich najwyżsi urzędnicy administracyjni byli bezpośrednio podporządkowani Komisji Międzynarodowej. Ponadto obszar byłego gubernatorstwa karwińskiego, którym międzyzwiązkowa komisja plebiscytowa chciała zarządzać samodzielnie, został oddzielony od prefektury zachodniej przez nowo utworzoną komisję administracyjną ds. porozumienia. Na rozkaz Międzynarodowej Komisji Plebiscytowej wojska obu rywalizujących stron zostały wycofane poza granice Cieszyna i zastąpione przez wojska francuskie i włoskie. Żołnierze porozumienia, wraz z żandarmerią, podlegając bezpośrednio komisji międzynarodowej, byli odpowiedzialni za spokój i porządek na spornym terytorium.

W czasie przygotowań do plebiscytu ludność niemiecka i żydowska, jak również zwolennicy autono-mistycznego ruchu "Schlonzac", w przeważającej mierze popierali partię czechosłowacką. W środowisku niemieckim zastanawiano się również nad ustanowieniem międzynarodowej administracji nad Cieszynem.

Późniejsze zdjęcie dowódcy wojsk czechosłowackich w wojnie siedmiodniowej, Josef Šnejdárek. SZM.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Jednak dyskusje na temat daty i formy głosowania powszechnego przeciągały się. Głównym punktem spornym było czechosłowackie żądanie, aby głosować mogły tylko osoby, które przed wybuchem I wojny światowej zamieszkiwały lub miały prawo do zamieszkania w regionie, co wykluczało z plebiscytu uchodźców wojennych z Galicji, którzy osiedlili się w Cieszynie. Obie partie starały się pozyskać jak największą liczbę wyborców poprzez propagandę, obietnice różnych korzyści i inne środki. Długotrwałe przygotowania doprowadziły jednak do nasilenia się nacisków i przemocy po obu stronach. Oprócz częstych starć między czeskimi i polskimi mieszkańcami podczas różnych spotkań i demonstracji, obywatele narodowości czeskiej lub polskiej byli eksmitowani z mieszkań i miejsc pracy. Ponadto dochodziło do zamachów na urzędników państwowych obu stron. Częstym celem ataków były także patrole i posterunki żandarmerii, zwłaszcza wiosną 1920 r. W Doubravie 26 maja i w Szumbarku 1 lipca 1920 r. wspomniane ataki spowodowały ofiary śmiertelne.

O losie Cieszyna zadecydowała ostatecznie konferencja ambasadorów w Spa i późniejszy protokół paryski z 28 lipca 1920 r., pod wpływem eskalacji napięcia. Czechosłowacja otrzymała 56% spornego terytorium, w tym większość zagłębia węglowego i linię kolejową Koszyce-Bohumín. Nowa granica przebiegała zasadniczo wzdłuż biegu rzeki Olzy, choć w niektórych miejscach została przesunięta bardziej na wschód. Konkretnie strona czechosłowacka otrzymała powiaty Frýdek, Bohumín, Slezská Ostrava (Śląską Ostrawę) i większe części powiatów Fryštát, Těšín (Cieszyn) i Jablunkov. Wytyczanie granic trwało do połowy lat dwudziestych.

5.17 Międzywojenny region Hlučín

Region Hlučínski (Hultschiner Ländchen) to niewielki obszar o powierzchni 317 km2 położony między Opavą a Ostravą. Do 1920 r. wchodziła w skład pruskiego Śląska jako południowa część powiatu Racibórz. W ciągu 180 lat przynależności do Prus ludność Hlučína ukształtowała pruską (proniemiecką) mentalność i silny patriotyzm Hohenzollernów, chociaż ponad cztery piąte z nich twierdziło, że ich językiem ojczystym jest język czeski (morawski). Na konferencji pokojowej w Paryżu Czechosłowacja zażądała terytorium Raciborza wraz z kopalniami węgla i salinami w Rybniku.
N a oficjalne negocjacje w Paryżu delegacja czechosłowacka przygotowała dwa warianty przyszłej granicy państwowej (w tym przedstawienie mapy z francuską nazwą rectification de la frontiére de la silésie). Pierwszy wariant przewidywał przyłączenie miast Racibórz (Ratiboř) i Głubczyce, druga zostawiła je Niemcom i liczyła nawet na cesję części regionu Osoblaža na rzecz Niemiec. Oba warianty liczyły jednak na Rybnickie Zagłębie Węglowe (które ostatecznie trafiło do Polski).

W memorandum napisanym na konferencję pokojową Republika Czechosłowacka oświadczyła, że domaga się tego terytorium przede wszystkim ze względów ekonomicznych, ale także z powodów historycznych i etnicznych. Czechosłowacja otrzymała jednak tylko południową część Ratibořska (odtąd zwanego Hlučínsko), zacofanego gospodarczo obszaru rolniczego (z wyjątkiem dwóch kopalni węgla w Petřkovicach i fabryki przetwórstwa lnu w Chuchelné) z dużą nadwyżką siły roboczej, która z powodu modernizacji rolnictwa już od połowy XIX wieku musiała szukać pracy gdzie indziej, głównie w niemieckiej części śląskiego okręgu przemysłowego oraz w innych częściach Niemiec, najczęściej jako górnicy, murarze, domokrążcy i robotnicy rolni. Kilka wsi na północ od nowej granicy państwowej, gdzie mówiło się głównie po czesku (lub w dialekcie morawskim), pozostało w Niemczech.

Zgodnie z traktatem wersalskim ludność Hlučína mogła opowiedzieć się za Niemcami: okres opcji został ustalony na dwa lata od daty wejścia w życie traktatu (10 stycznia 1920 r.), a dwunastomiesięczny okres na wysiedlenie rozpoczynał się od daty deklaracji opcji. Z rejonu Hlučína wyjechało cztery i pół tysiąca osób. Znaczna część optantów przeniosła się zaledwie kilka kilometrów dalej, a mianowicie do ówczesnego niemieckiego północnego regionu Ratiboř. Skoro przesiedleńcy znaleźli pracę w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, podczas gdy mieszkańcy Hlučína borykali się z ogromnym brakiem możliwości zatrudnienia, które w czasie kryzysu gospodarczego uległy zwielokrotnieniu, niejedna osoba musiała zadać sobie to samo pytanie: Dlaczego Republika nas chciała, skoro nie miała dla nas pracy?

Mieszkańcy Hlučínska, mimo że wykazywali obiektywne oznaki czeskiego pochodzenia etnicznego i mówili czeskim dialektem, nie uważali się za Czechów i nie lubili ich. Kwestia religijna (duża religijność w regionie Hlučína) oraz kwestia ekonomiczna i językowa były głównymi polami konfliktu, które były ze sobą powiązane. Chociaż Czechosłowacja nie lubiła, gdy Hluczynianie pracowali w Niemczech, gdyż byli indoktrynowani antyczeską ideologią, nie mogła zapewnić im wystarczających możliwości zatrudnienia w kraju, nawet w czasach rozkwitu (a co dopiero w czasie Wielkiego Kryzysu). Z powodów ekonomicznych, a prawdopodobnie także z powodu pewnego buntu, znaczna liczba mieszkańców Hlučína była zainteresowana tym, aby ich dzieci uczęszczały do niemieckich szkół. Republika zlikwidowała jednak niemieckie szkolnictwo gminne w regionie Hlučín (z wyjątkiem przeważnie niemieckich gmin Sudice i Třebom), "tymczasowo" znosząc obowiązujące w kraju przepisy prawne w regionie Hlučín. Gdy protesty ludności nie pomogły, w kilku gminach przy pomocy niemieckiej irredenty i wsparciu finansowym z Niemiec wprowadzono tzw. szkolnictwo domowe w języku niemieckim (Privatunterricht), tzn. część dzieci nie uczęszczała do szkół publicznych. Niemieckie organizacje działające na terenie terenie Hlučína w 1936 roku zareagowały na zakaz nauczania domowego wprowadzeniem korepetycji z języka niemieckiego po godzinach lekcyjnych.

Niemieckie nauczanie domowe, Hlučín. OU.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Spis powszechny z 1921 i 1930 roku wykazał wyraźną przewagę narodowości czeskiej (morawskiej) na Hlučínszczyźnie, ale należy zaznaczyć, że władza państwowa, która była zainteresowana uzyskaniem jak najbardziej "odpowiednich" liczb, aby udowodnić czeski charakter terytorium w stosunku do cudzoziemców (tj. zasadność roszczeń do Hlučína), nie zezwoliła na swobodną rejestrację na podstawie woli osoby liczonej. Tysiące osób miało oficjalnie skorygowane wpisane obywatelstwo, nawet bez zgody osoby wyliczonej, która mogła się odwołać, ale jej odwołanie nie miało skutku zawieszającego. Na przykład w Bobrownikach w spisie powszechnym z 1921 roku tylko 165 z 552 mieszkańców zadeklarowało narodowość morawską i dopiero na podstawie procedury korekty oficjalny wynik wynosił 502 obywateli narodowości czechosłowackiej (91,6%) i 46 obywateli narodowości niemieckiej. W Dolním Benešovie udział narodowości niemieckiej zmniejszył się podobnie z 79 % do 12 %. Nie dziwi więc fakt, że według oficjalnych wyników spisu opublikowanych w podręczniku statystycznym w 1924 roku, tylko 7 707 (16,3%) Czechosłowaków było zarejestrowanych z narodowością niemiecką. Stało to w jawnej sprzeczności z wynikami niemieckich partii politycznych w wyborach miejskich, prowincjonalnych i parlamentarnych - na przykład w wyborach parlamentarnych w 1925 roku w okręgu Hlučín niemiecka chadecja zdobyła 51,7% głosów, a niemieckie partie polityczne 61,9%.

5.18 Śląsk Czeski (1938-1939)

W 1938 roku doszło do eskalacji napięć na terenach przygranicznych Czechosłowacji z Niemcami i Polską. Do eskalacji sytuacji na szczeblu krajowym przyczynił się tzw. incydent ostrawski z 7 września, kiedy to Franz May, członek Sudeckiej Partii Niemieckiej, został ranny podczas tłumienia demonstracji przez policję. Wybuch powstania Henleina 12 września 1938 r. na terenie Śląska Czeskiego doprowadził do starć zbrojnych, które najtragiczniejszy przebieg miały w Liptaniu i Vidnavie.
P o podpisaniu układu monachijskiego, na początku października 1938 r. Ostrava stała się praktycznie miastem trójmiejskim. Nowa granica Polski przebiegała w Radwanicach i Michałkowicach, a Svinov, Poruba i inne miejscowości na lewym brzegu Odry przypadły nazistowskim Niemcom i zostały następnie włączone do Okręgu Sudeckiego Rzeszy. Czechosłowaccy urzędnicy musieli opuścić zarówno tereny polskiej, jak i niemieckej okupacji, a ludność cywilna była często wypędzana lub uciekała z okupowanej Ziemi Cieszyńskiej. Ostrava stała się naturalnym centrum gromadzenia uchodźców. Podczas gdy większość wypędzonych chciała pozostać w Ostravie - w nadziei, że wkrótce będzie mogła wrócić do domu - władze, w obawie przed rozprzestrzenianiem się chorób i przestępczości, starały się przenieść jak najwięcej uchodźców w głąb kraju. W tym samym czasie Polacy byli przymusowo wysiedlani z okolic Ostravy i Frýdka do Cieszyna.

Jesienią 1938 r. wśród czeskich zesłańców z Cieszyna zaczął się tworzyć tzw. śląski ruch oporu. Chodziło o kilka rozproszonych grup walczących z polską administracją w Cieszynie. Po zajęciu Czech i Moraw niektóre z tych nielegalnych grup włączyły się do walki z hitlerowcami, głównie poprzez przekazywanie żołnierzy do powstającej armii cudzoziemskiej w Polsce oraz innych uchodźców.

Zarówno pod okupacją niemiecką, jak i polską wkrótce zlikwidowano większość czeskich partii, stowarzyszeń i szkół. Usunięto lub zniszczono również pomniki i miejsca pamięci, np. pomnik poległych za Cieszyn w Orlovej lub pomnik oporu ludu śląskiego na Ostrej Hůrce w Opavie. Ze względów pragmatycznych niemiecka administracja okupacyjna musiała jednak pójść na pewne ustępstwa wobec mniejszości czeskiej, która w tzw. Okręgu Opawskim (Regierungsbezirk Troppau) liczyła prawie 170.000 osób. W związku z tym w szkołach mogły w końcu funkcjonować czeskie klasy, ale nie wolno było korzystać z czeskich podręczników. W dniu 4 grudnia 1938 r. na okupowanych terenach przygranicznych odbyły się wybory uzupełniające do Reichstagu, w których głosowano wyłącznie za lub przeciw kandydatowi zjednoczonej partii nazistowskiej. O oporze czeskiej ludności na ziemi opawskiej świadczy fakt, że z 27.000 głosów przeciwko temu kandydatowi w całym regionie przygranicznym, ponad 21.000 pochodziło z tego regionu.

Szczególna sytuacja powstała w regionie Hlučína, który po Monachium został przyłączony bezpośrednio do III Rzeszy jako część tzw. Altreichu. O ile Czesi z opawskiego okręgu rządowego nie byli w praktyce postrzegani jako pełnoprawni obywatele niemieccy, o tyle mężczyźni z Hlučína podlegali poborowi do wojska.

Wielu mieszkańców regionów Opavy i Hlučína dojeżdżało do pracy do aglomeracji przemysłowej Ostravy. Podróże te umożliwiały przemyt towarów, a także organizowanie ruchu oporu. W listopadzie 1938 r. w Hlavnicach na ziemi opawskiej powstała konspiracyjna grupa Obrana Slezska (Obrona Śląska), powiązana ze strukturami wojskowymi i policyjnymi w Moravskiej Ostravie.

W połowie marca 1939 roku naziści zajęli resztę Czech i Moraw. Wojska niemieckie wkroczyły do Ostravy wieczorem 14 marca, zanim prezydent Emil Hácha, pod naciskiem Berlina, wyraził zgodę na zajęcie miasta. Przyczyną pospiesznego zajęcia regionu była obawa niemieckich generałów, że Polska może wykorzystać napiętą sytuację po ogłoszeniu niepodległości Słowacji i zająć region przemysłowy. Pośpieszne posuwanie się wojsk niemieckich doprowadziło do starcia z żołnierzami 8 Pułku Piechoty "Śląsk" w koszarach Czajanka w Mistku.

Po utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw Ostrava stała się ośrodkiem przerzutu ludzi do zagranicznego ruchu oporu w Polsce, ale także sceną niemieckiej wojny wywiadowczej przeciwko Polsce. Wprowadzono system reglamentacji i rozpoczęto nacjonalizację ważnych przedsiębiorstw przemysłowych.

Zburzenie czeskiego słupa granicznego w Cieszynie w październiku 1938 r.. SZM.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Wybuch II wojny światowej w regionie zwiastował tzw. incydent jablonecki z 26 sierpnia 1939 roku. Tego dnia miał się rozpocząć niemiecki atak na Polskę, który Hitler w ostatniej chwili przełożył na 1 września. Niemieckie siły dywersyjne, które nie otrzymały na czas wiadomości o przesunięciu terminu, wyruszyły jednak z terytorium Słowacji, aby zająć tunele kolejowe pod Jablonkovem. Niemcy musiały przeprosić za tę sprawę. Jednak już 1 września rozpoczęła się prawdziwa inwazja na ziemię cieszyńską, którą wojska niemieckie szybko zajęły. W niektórych wsiach czescy mieszkańcy witali niemieckich żołnierzy, wierząc, że po zniesieniu polskiej administracji zostaną przywrócone czeskie szkoły i stowarzyszenia. Zamiast tego tereny te zostały włączone do prowincji Rzeszy - Górnego Śląska, gdzie zarówno ludność czeska, jak i polska poddana została silnym naciskom germanizacyjnym. W pierwszej fazie aresztowań polskiej inteligencji jesienią 1939 r. więźniowie zostali skoncentrowani w obozie w Skrochovicach na ziemi opawskiej, którym kierował Heinrich Jöckel, późniejszy naczelnik więzienia w Małej Twierdzy w Terezinie.

W sumie do końca 1939 r. cały obszar Śląska i Ostravy został włączony w struktury nazistowskiej administracji okupacyjnej, przy czym na terenach Protektoratu, Okręgu Sudeckiego i Górnego Śląska panowały znacznie odmienne warunki.

5.19 Operacja Morawsko-Ostrawska

Pod koniec II wojny światowej ziemie czeskie były jednym z ostatnich terytoriów znajdujących się jeszcze pod okupacją niemiecką. Jednocześnie na tym terenie zgromadzono znaczne siły wojskowe w liczbie ok. 750 tys. żołnierzy i formacji SS. W marcu 1945 r. Armia Czerwona wkroczyła na ziemie czeskie z trzech kierunków - od południowego wschodu z rejonu dzisiejszej granicy czesko-słowacko-austriackiej, od wschodu przez Słowację i od północnego wschodu przez Śląsk. Tutaj działały jednostki 1 Armii gwardyjska (dowodzone przez Andrieja Greczko) i 38 Armii (Kirył Moskalenko) 4. Frontu Ukraińskiego (Ivan Petrov) i 60 Armia (Pavel Kuroczkin) 1. Frontu Ukraińskiego (Ivan Koniev). Sowieci planowali przebicie się 1. Armii gwardyjskiej i 38. Armii na północne Morawy, gdzie jednostki te miały połączyć się z oddziałami nacierającymi z Brna.
D ziałania wojskowe na granicy morawsko-śląskiej pod koniec drugiej wojny światowej należały do najcięższych walk na terenie dzisiejszej Republiki Czeskiej. Rankiem 10 marca 1945 r. 4 Front Ukraiński rozpoczął tzw. Operację Ostrawsko-Morawską, inaczej zwaną Morawsko-Ostrawską lub w j. czeskim Ostrawsko-Opawską 38. Armia miała przejść przez Karvinę i Bohumín, a następnie południowo-wschodnim obejściem odciąć Ostravę. Z powodu silnej obrony i złej pogody natarcie radzieckie zatrzymało się pod Strumieniem. Pierwsza faza ofensywy została zatrzymana 17 marca. W międzyczasie trwały działania 60 Armii w rejonie Ratibořsko i Hlubčicko. 22 marca oddziały Kuroczkina zajęły Osoblahę, która stała się pierwszym wyzwolonym miastem w Czechach. Następnie 60. armia dotarła od północnego zachodu do Krnova, ale jego garnizon wojskowy bronił się do 6 maja.

W ostatniej dekadzie marca Petrov postanowił zaatakować Ostravę od północnego zachodu, przez rejon Ratibořa i Hlučína. W czasie walk Petrowa zastąpił Andriej Jeremenko. Główną siłą uderzeniową była 38. Armia Moskalenki, a Greczko dokonywał częściowych wypadów z północnego wschodu na Bohumin. W skład 38. Armii wchodziła również 1. Czechosłowacka Samodzielna Brygada Czołgów w ZSRR. Na początku kwietnia Moskalenko zdołał przeprawić się przez Odrę pod Tworkowem. Do 10 kwietnia 38. Armia osiągnęła w przybliżeniu linię graniczną przedmonachijską w rejonie Hlučína. Dla dalszych postępów Jeremienko poprosił o przydzielenie mu pod komendę 60. Armii. Granica sektorów 38. i 60. armii przebiegała pod Sudicami. Tutaj 15 kwietnia rozpoczęła się na dobre trzecia faza Operacji Ostrawsko-Opawskiej, która toczyła się już na terytorium Czechosłowacji.

W dniach 15-18 kwietnia armia posuwała się w stosunkowo otwartym terenie Hlučínska, gdzie doszło do ciężkich walk czołgowych i artyleryjskich. Do intensywnych starć doszło w okolicach Bolatic i Kravařa. Armia Czerwona odniosła ważne zwycięstwo w nocy 18 kwietnia, kiedy to udało jej się przekroczyć rzekę Opavę w pobliżu miejscowości Štítina.

W następnych dniach 60. armia Kuroczkina posuwała się wzdłuż obu brzegów rzeki w kierunku silnie ufortyfikowanej Opavy. Szczególnie wytrwale broniły się oddziały 1. Dywizji Narciarskiej (Gustav Hundt) na wzgórzach wokół Oldřišova i Pustych Jakartic. Dopiero w godzinach porannych 22 kwietnia Sowieci przedostali się do Opavy i zepchnęli Niemców na zachód w kierunku Slavkova i Stěbořic. Tymczasem 38. Armia kontynuowała działania w kierunku Ostravy. Po przełamaniu w dniu 18 kwietnia linii obronnej na rzece Opavie, Niemcy mogli dalej zdobywać pozycje na płaskowyżu wokół Hrabyni i Velkiego Polomu oraz na linii przedwojennych czechosłowackich umocnień granicznych.

Walki wokół Hrabyni trwały ponad tydzień, 27 kwietnia Niemcy oczyścili wieś. 26 kwietnia czechosłowacka brygada czołgów, wspierana przez radziecką piechotę, zdobyła Velky Polom i posuwała się dalej w kierunku Klimkovic. Pod koniec kwietnia ruszyło również zachodnie skrzydło armii Greczka, które przez Hlučín dotarło do brzegów Odry w pobliżu Petřkovic. Do 29 kwietnia oddziały Moskalenki dotarły również do Odry. W rejonie operacyjnym 1. Armii Gwardii wsparcie lotnicze zapewniała również 1. Czechosłowacka Mieszana Dywizja Powietrzna w ZSRR.

Czechosłowackie tankowce w Albertovcu. Na pierwszym planie siedzi późniejszy generał Mikuláš Končický. Josef Gregor opierający się o lufę czołgu (zginął 30 kwietnia 1945 r. przed Nowym Ratuszem w Ostravie). SZM.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


W nocy 30 kwietnia pierwsze oddziały 38 Armii przekroczyły Odrę w Zábřehu, do których dołączyły czechosłowackie czołgiści. Po przełamaniu linii na Odrze, oddziały Moskalenki napotkały niewielki opór w Ostravie. Większość nieprzyjaciela wycofywała się w kierunku Frydku, ponieważ groziło mu okrążenie. W ten sposób 30 kwietnia Ostrava została wyzwolona. W walkach brali udział także miejscowi powstańcy, którym udało się uratować przed zniszczeniem most kolejowy w Karolinie. Mówi się, że bojownik ruchu oporu Miloš Sýkora zapobiegł zniszczeniu mostu na rzece Ostravice, który dziś nosi jego imię.

Po wyparciu wojsk niemieckich z Ostravy walki toczyły się dalej w trzech kierunkach. W pierwszych dniach maja wojska Greczki przedostały się do rejonu Cieszyna i Frydku. Kuroczkin z 60. Armią zlikwidował gniazda niemieckiego oporu na zachód od Opavy. Moskalenko wkroczył na północne Morawy. Cięższe walki toczyły się we Frydku i wokół Fulneka, który został poważnie uszkodzony.

Operacja Ostrawsko-Opawska zakończyła się 5 maja 1945 r., kiedy Sowieci stanęli przed Krnovem, Moravskim Berounem, Novým Jičínem i Frenštátem. W walkach po stronie radzieckiej brało udział około ćwierć miliona mężczyzn i kobiet, a po stronie niemieckiej około 155 tysięcy żołnierzy. Straty 4. Frontu Ukraińskiego przekroczyły 23.000 zabitych, straty niemieckie szacuje się na około 70.000.

5.20 Underground Śląska Czeskiego 1970-1989

Byli to młodzi ludzie poszukujący aktywności kulturalnej i społecznej poza oficjalnymi instytucjami późnego systemu socjalistycznego. Nawet na Czeskim Śląsku, który w tamtych czasach był częścią Kraju Północnomorawskiego, powstawały grupy lub całe sieci zwolenników długich włosów, idei lat 60-tych, które często były lekceważone przez zwykłych obywateli. Oprócz przesiadywania w popularnych knajpach, z ich środowiska wywodziły się liczne grupy muzyczne (najczęściej grające jakąś odmianę muzyki rockowej), artyści nonkonformistyczni, czy np. wydawcy prasy samizdatowej. Choć początkowo poszukiwali oni jedynie płyt zagranicznych idoli, niesprzedawalnej literatury czy po prostu pokrewnych dusz, to po rosnącej presji władz państwowych wielu (zwłaszcza w latach 80.) z undergroundu trafiło bezpośrednio do struktur opozycji politycznej.
N a północnych Morawach i Śląsku nie używano samego terminu underground, przynajmniej nie w latach siedemdziesiątych. Zwolennicy muzyki rockowej i luźnego stylu życia nazywani byli m.in. „vlasáči“ lub „máničky“. Termin underground w środowisku czechosłowackim zaczął być używany w praskim środowisku powstałym wokół Ivana Martina Jirousa (bardziej znanego jako Magor). Zapożyczył ten termin od ruchu muzycznego, który pojawił się na scenie w Stanach Zjednoczonych w latach 60. Wraz z nadejściem normalizacji rodzące się podziemie zostało zamknięte w wyimaginowanym getcie i zaczęło być wypełnione innymi ludźmi, którym odmawiano oficjalności lub świadomie ją ignorowano.

Obszar dzisiejszego regionu północnomorawskiego z pewnością nie stał u początków muzycznego podziemia, które rodziło się głównie wokół wybitnych postaci Pragi i północnych Czech. Jiří Fiedor, jedna z czołowych postaci podziemia w regionie, wspomina, że na Morawach Północnych uczestnicy beatowych festiwali i koncertów już pod koniec lat 60. nosili długie włosy (jeden ze znaków rozpoznawczych środowiska). W latach 70. długie włosy powoli zaczęły pojawiać się w regionie, a puby, w których spotykały się tego typu grupy, zaczęły się ‘profilować’. Należy dodać, że sami zainteresowani bynajmniej nie nazywali siebie undegroundem, ale na przykład „vlasatci“. Puby były kiedyś istotnymi węzłami informacyjnymi, poprzez które rozpowszechniano ważne wiadomości i gdzie integrowały się grupy o podobnych zainteresowaniach.

Jiří Fiedor komentuje: "Te puby były ważne! To były takie azyle dla tych ludzi. W tych knajpach ci ludzie przeważnie wiedzieli, że się spotkają. Wiele osób nie mieszkało pod swoimi adresami (...) ludzie żyli w różnych grupach, nie było telefonów komórkowych, często nie było telefonów stacjonarnych. (...) Jak chciałam kogoś spotkać, to wiedziałam, że muszę iść do tej czy tej knajpy i tam go spotkam".

W koncepcji Jiříego Fiedora istnieje bardziej otwarta definicja podziemia. Jego zdaniem zawsze można było się odnaleźć w jakiejś społeczności, ludzie nie byli świadomi żadnych podtekstów politycznych, to było raczej intuicyjne - lubili długie włosy, pewną muzykę, więc naturalnie dołączali do grupy ludzi o podobnych zainteresowaniach. Z regionu nie sposób nie wspomnieć na przykład o artyście Ladislavie Borkovskim, "Dašy" Vokatej (undergroundowa wokalistka-kompozytorka urodzona w Karvinie) z "włóczęgą" i gitarzystą Zdeněkiem Vokatym pseudonim "Londyn", czy Vladimíra Ptaszka.

Miejscowy underground zyskał znaczenie ogólnokrajowe zwłaszcza w latach 80-tych, kiedy to w Havířovie powstała charakterystyczna scena muzyczna, głównie inspirowana punkiem. Do najważniejszych festynów na czeskim Śląsku należały te organizowane w gminie Třanovice. Festiwal, zorganizowany przez Jiříego Fiedora, Radka Kissa i inne havirzowskie "mánički", odbywał się w rodzinnym gospodarstwie, później w pomieszczeniach miejskich, a występujący goście pochodzili z całego kraju. Do tego dochodziły różne imprezy, na wsi lub na prywatnym terenie, często połączone z muzyką i wystawą sztuki. Ważne były połączenia z Valašském Meziříčím, Novým Jičínem, Morawami Środkowymi i Brnem.

Jiří Fiedor wspomina: "Na początku lat 80-tych [bezpieka] nie uważała tych vlasáčów za jakąś opozycję polityczną, uważali nas za jakichś dziwaków, którzy tylko piją, noszą długie włosy, prawda, ale w drugiej połowie lat 80-tych (...) miało to związek z tym, że było coraz więcej petycji, które ludzie podpisywali. Więc oni [siły bezpieczeństwa] przewartościowali swoje stanowisko i zaczęli uważać tych ludzi z podziemia za opozycję polityczną.

Zespół Kmochova paralýza. veselyhrbitov.com.


Prawdopodobnie najważniejszym czynnikiem wpływającym na funkcjonowanie społeczności undergrandowych i podobnych jest sieć legendarnych już często restauracji i pubów. Jeśli pominiemy znaczące lokale po morawskiej stronie regionu, takie jak Spolek w Ostravie, Slunko w Novym Jičínie czy Ponorka w Olomoucu, pozostanie nam niepełna lista pubów, w których obok konsumpcji piwa kształtowała się tzw. druga kultura. Na Śląsku konspiracja była obecna również na ziemi opawskiej, poza najbardziej znanym Havířovem i jego okolicami, w innych rejonach nie była tak widoczna, ale w bardziej oddalonych miejscowościach również istniały znane w środowisku puby.

Kalendarium czeskiego undergroundu (1969-1989)
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..




6. ROZWÓJ GOSPODARCZY







TREŚĆ ROZDZIAŁU

6.1 Sieć drogowa Śląska Austriackiego 1742-1918
Mgr. Michaela Závodná, Ph.D. (OU)
6.2 Sieć drogowa Śląska Czeskiego 1918-1945
Mgr. Michaela Závodná, Ph.D. (OU)
6.3 Sieć drogowa Śląska Czeskiego 1945-2020
Mgr. Michaela Závodná, Ph.D. (OU)
6.4 Sieć kolejowa Śląska Czeskiego 1847-1918
Mgr. Michaela Závodná, Ph.D. (OU)
6.5 Sieć kolejowa Śląska Czeskiego 1918-1945 wraz z MHD
Mgr. Michaela Závodná, Ph.D. (OU)
6.6 Sieć kolejowa Śląska Czeskiego wraz z transportem publicznym 1945-2020
Mgr. Michaela Závodná, Ph.D. (OU)
6.7 Rolnictwo - warunki naturalne dla rolnictwa
Ing. Igor Kyselka, CSc. (ACC), Mgr. Marta Šopáková (SZM)
6.8 Rolnictwo w latach 1848-1945
Ing. Igor Kyselka, CSc. (ACC), Mgr. Marta Šopáková (SZM)
6.9 Rolnictwo 1948-1989
Ing. Igor Kyselka, CSc. (ACC), Mgr. Marta Šopáková (SZM)
6.10 Rolnictwo 1990-2020
Ing. Igor Kyselka, CSc. (ACC), Mgr. Marta Šopáková (SZM)
6.11 Warunki wstępne dla rozwoju przemysłu do 1848 r.
prof. PhDr. Aleš Zářický, Ph.D. (OU)
6.12 Rozwój przemysłu w latach 1848-1945
prof. PhDr. Aleš Zářický, Ph.D. (OU)
6.13 Rozwój przemysłu po 1945 r.
prof. PhDr. Aleš Zářický, Ph.D. (OU)

6.1 Sieć drogowa Śląska Austriackiego 1742-1918

Sieć drogowa jest podstawowym elementem przedindustrialnej formy transportu. Wraz z rozwojem kolei ich znaczenie przejściowo maleje. Nacisk kładziony jest głównie na drogi lokalne i regionalne, a sieć dróg gminnych ulega poprawie. Wraz z pojawieniem się transportu indywidualnego i motoryzacji, sieć drogowa ponownie zyskuje na znaczeniu.
P rzed 1742 r. na terenie późniejszego Śląska Czeskiego istniały drogi łączące poszczególne miejscowości. Były one jednak nieutrzymywane, zakurzone i często trudne do jazdy. Dopiero na początku XVIII w. zmodernizowano infrastrukturę transportową poprzez budowę dróg kamiennych, tzw. chaussée. Miały one prosty przebieg, utwardzoną nawierzchnię, rowy boczne i znormalizowane przepisy budowlane. Ich budowa podyktowana była nie tylko względami militarno-strategicznymi i ekonomicznymi, ale także ideologicznymi - nawiązaniem do dziedzictwa zanikającego Imperium Rzymskiego. Wojny o dziedzictwo austriackie i pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. były również ważnym bodźcem do natychmiastowej budowy wysokiej jakości infrastruktury drogowej, jednakże budowa tzw. drogi śląsko-galicyjskiej z Opavy do Bielska rozpoczęła się dopiero w 1775 roku. Wykorzystano istniejącą drogę śląską, a połączenie miało prowadzić z Opavy przez Moravską i Polską Ostravę do Cieszyna na odcinku ponad 91 km, którego niewybudowane odcinki już wtedy popadły w ruinę.

Budowa dróg musiała być finansowana nie tylko przez państwo, ale także przez stany (dawne zbiorowości społeczne), prywatne opłaty drogowe lub wpływy z różnych dopłat prowincjonalnych oraz fundusz podróży, do którego wpływały opłaty drogowe i mostowe. W procesie budowy wykorzystywano pracę pańszczyźnianą, tzw. robotników drogowych. Pańszczyźniani chłopi byli również zobowiązani do utrzymywania drogi w stanie przejezdnym w określonej odległości, a system tzw. prowincjonalnego, później dobrowolnego współzawodnictwa był powszechny.

Istotną zmianę w ukształtowaniu sieci dróg na ziemiach czeskich przyniósł w 1781 r. dekret Josefa II. Kluczową budową dla czeskiego Śląska była tzw. droga galicyjska z Olomouca do Bielska przez Lipník, Hranice, Nový Jičín, Příbor, Frýdek i Cieszyn oraz droga z Frýdku do Jablunkova. Dotychczas preferowana droga śląsko-galicyjska została w ten sposób zmarginalizowana. Za panowania Józefa II uprawnienia drogowe zostały na krótko przekazane również armii cesarskiej. Na Śląsku Czeskim dotyczyło to całej drogi śląsko-galicyjskiej z Opavy do Cieszyna oraz łączącej ją drogi śląskiej ze Ślężą do Opavy. Dalszy rozwój wydarzeń pokazał, że krok ten nie był zbyt trafny i drogi zostały przekazane z powrotem pod zarząd państwowy.

Kolejny boom budowlany nastąpił po wojnach napoleońskich. Stosował on system tzw. dobrowolnej konkurencji, w którym maksymalne obciążenia finansowe i inne związane z budową dróg przenoszone były na tego, kto mógł z nich skorzystać. Również prywatni przedsiębiorcy coraz częściej angażowali się w budownictwo. Ostatecznie, począwszy od 1812 r., wszystkie zamówienia państwowe, stanowe i komunalne były realizowane w systemie przetargów publicznych, zwanych "licytacją", w których wykonawcę wybierano na podstawie największego upustu od kosztów wstępnych, w celu maksymalnego obniżenia ceny. Podobny system funkcjonował od 1820 roku w zakresie utrzymania dróg.

Kolejny etap realizacji dróg państwowych na czeskim Śląsku zapoczątkowała w latach dwudziestych XIX wieku budowa drogi krnovskiej z Opavy przez Krnov i Město Albrechtice do Prudnika, a następnie w 1839 roku tzw. drogi szumperkowskiej, łączącej Śląsk z Czechami przez Opavę, Bruntál, Šumperk i Štíty. Od lat 40. XIX wieku droga łomnicka stopniowo łączyła Horní Loděnice przez Bruntál z Górami Złotymi i granicą pruską. W latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. region opawski był również dostępny dzięki stosunkowo gęstej sieci dróg powiatowych. Od lat czterdziestych XIX w., w związku z budową kolei, ustało zaangażowanie państwa w budowę sieci drogowej, z wyjątkiem zaangażowania państwa w dziedzinie transportu w odizolowanym rejonie Jesenika. W latach 1875-1880 państwo zapewniło budowę drogi cesarskiej (głównej) o długości 43 km ze Złotych Gór (Cukmantl) na Červenohorské sedlo (Czerwonogórskie Siodło). Drugim ważnym krokiem było przejęcie przez państwo w 1893 roku drogi powiatowej z Frývaldova (dziś Jeseník) przez Žulovą do Javorníka, następnie w 1904 roku tzw. drogi videlskiej łączącej Vidly z Domášovem i Vrbnem pod Pradědem, a w 1918 roku drogi Krnov - Leskovec nad Moravicí.



Plan drogi Opava-Bílsko (Bielsko) na odcinku Opava-Komárov. ZAO
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Większość dróg była jeszcze drogami powiatowymi. Były one zarządzane przez powiatowe komitety drogowe, a środki na ich utrzymanie pozyskiwano z tzw. konkursu drogowego, czyli opłaty podatkowej, która na podstawie ustawy z 1849 r. obciążała wszystkich mieszkańców danej gminy bez różnicy. Sytuacja poprawiła się dopiero w latach 80-tych XIX wieku, a od lat 90-tych XIX wieku następowała systematyczna rozbudowa sieci dróg powiatowych. Najlepszymi okręgami politycznymi były Frýdek, Těšín i Krnov, najgorszymi okręgami politycznymi były Bruntál, Bielsko i Bílovec.

W omawianym okresie zmniejszyła się również liczba dróg gminnych złej jakości. Jeśli w 1881 r. na Śląsku było 2 209 km dróg, to w 1910 r. już tylko 1 929 km. Przed I wojną światową na Śląsku istniało łącznie 4 050 km dróg, z czego 457 km stanowiły drogi państwowe, 1 659 km drogi powiatowe, a 1 934 km drogi gminne.

Budowa sieci drogowej była również ściśle związana z zastosowaniem nowych technologii, takich jak walcowanie nawierzchni. Stał się bardziej trwały, mniej pylisty i śliski. Podniosło to komfort i jakość podróżowania oraz rozwinęło motoryzację. W 1910 r. na Śląsku Czeskim były zarejestrowane 62 samochody i 225 motocykli, pojawiły się też pierwsze linie autobusowe, obsługiwane przez administrację państwową przy wsparciu finansowym gmin i państw. W 1914 r. na terenie Śląska Czeskiego oprócz 36 pocztowych linii pasażerskich funkcjonowało również 9 linii autobusowych, które umożliwiały szybki i masowy transport osób. Istotną rolę w rosnącej mobilności ludności odegrały również połączenia rejsowe do regionu Wysokiego Jesionika, które były ściśle związane z boomem turystycznym.




6.2 Sieć drogowa Śląska Czeskiego 1918-1945

Lata międzywojenne to okres wielu zmian administracyjnych, które dotknęły również sieć drogową Śląska Czeskiego. Podczas gdy państwo dbało przede wszystkim o drogi krajowe, z których wiele było długodystansowych, o drogi powiatowe dbała administracja powiatowa. Wraz z postępem motoryzacji coraz większą uwagę poświęcano głównie przebudowie i utrzymaniu dróg oraz ich modernizacji. Konsekwencją wojny było zniszczenie mostów, dróg i pojazdów. Lata 1918-1938 to także okres rozwoju transportu samochodowego i autobusowego, który do lat 30. ubiegłego wieku podlegał ośmioletniej konkurencji. Kryzys gospodarczy lat 30. i II wojna światowa również miały znaczący wpływ na jego funkcjonowanie.
U tworzona w 1918 roku Republika Czechosłowacka przejęła infrastrukturę transportową byłej monarchii. Do tego należało dodać połączenia komunikacyjne z nowo przyłączonym regionem Hlučín, którego drogi prowadziły do Raciborza, który stał się częścią Polski. W związku z tym została zbudowana droga powiatowa z Děhylova do Hlučína, z Háje do Benešova i z Hrušova przez Koblov do Petřkovic. W ten sposób region Hlučína został połączony z siecią dróg na Śląsku. Konieczne było również zapewnienie połączenia ze śląską częścią Cieszyna. Przez terytorium Polski przebiegała stara droga łącząca Fryštát z Českým Těšínem. Prace budowlane obejmowały również budowę nowego mostu żelbetowego przez rzekę Olzę w miejscowości Darkov. W tym samym czasie drogę z Opavy przez Hlučín do Přívozu (obecnie część Ostravy) przejęło państwo, również z nowym mostem.

Lata międzywojenne to okres, w którym uwaga państwa i powiatów skupiona była raczej na odbudowie, remoncie i modernizacji istniejących dróg niż na budowie nowych. Działania te miały być finansowane z nowo utworzonego funduszu drogowego. Od końca lat dwudziestych ubiegłego wieku coraz większą popularnością cieszą się nowoczesne metody uszlachetniania nawierzchni drogowych. Podczas gdy w 1926 roku w rejonie Jesioników przeważały jeszcze chodniki walcowane, w pozostałych częściach Śląska inwestowano już w nawierzchnie smołowe lub asfaltowe, budowano tzw. średnie lub ciężkie chodniki. Z brukowania zaczęły korzystać obszary o dużym natężeniu ruchu, zwłaszcza wokół miast. Spółka Górniczo-Hutnicza od 1933 roku eksperymentowała nawet z tzw. drogami żelaznymi, układając je np. w Tříncu, Moravskiej Ostravie i na drodze państwowej Frýdek - Český Těšín. Jednak mimo wszelkich wysiłków modernizacja postępowała powoli, z trudem i trwała nieproporcjonalnie długo. Na przykład w powiecie Český Těšín w 1928 roku długość dróg powiatowych wynosiła 66,2 km, do 1936 roku przybyło tylko niecałe 7,5 km nowych dróg. Konserwacja była jednak wykonywana prawie wyłącznie przez walcowanie. Negatywny wpływ na modernizację sieci drogowej miał również wielki kryzys gospodarczy lat 30-tych, który ze względu na złą sytuację finansową wstrzymał wiele prac lub odłożył je na czas nieokreślony.

Postępująca motoryzacja coraz bardziej zakłócała funkcjonowanie sieci kolejowej. Początkowo transport samochodowy był postrzegany jako jego uzupełnienie, ale stopniowo stał się jego konkurentem, zwłaszcza na krótkich i średnich dystansach. Na przykład dodano połączenia autobusowe między Opavą i Klimkovicami, Dolną Lipową i Vrbnem pod Pradědem i Złotymi Górami, z Šumperka do Bruntala itd. Z tego powodu transport samochodowy i autobusowy stał się przedmiotem ostrej konkurencji między prywatnymi przedsiębiorcami, państwową Pocztą Czechosłowacką, która w 1927 r. obsługiwała np. połączenia między Hlučínem, Ostravą i Frýdkiem-Místkiem lub między Opavą a Bruntálem, Frývaldovem (obecnie Jeseník) i Červeną Vodą, a państwowymi Kolejami Czechosłowackimi.



Sytuacja ta trwała do roku 1933, kiedy to wyłącznym operatorem państwowych linii autobusowych zostały Koleje Czechosłowackie. Ich pozycja nadal się umacniała. Ustawa o ruchu drogowym z 1935 r. o użytkowaniu pojazdów silnikowych przyznała władzom kolejowym szerokie uprawnienia w zakresie transportu samochodowego i autobusowego w celu ochrony kolei państwowych przed konkurencją.

Oprócz ministerstw, o zezwolenia na transport samochodowy lub autobusowy ubiegały się również gminy. Na przykład w 1931 roku z powodu negatywnej opinii Rady Miejskiej Moravskiej Ostravy i Morawskiej Kolei Lokalnej nie udzielono koncesji na przewozy autobusowe z Píště przez Dolní Benešov i Hlučín do Moravskiej Ostravy, ponieważ wymagana trasa była już obsługiwana przez państwową komunikację autobusową. Taki sam los spotkał planowaną prywatną linię z Třebomu przez Bolatice, Benešov, Hlučín i Ludgerovice do Moravskiej Ostravy. Koblov i Hrušov również nie miały połączenia autobusowego. Istotną rolę w eliminowaniu konkurencji odegrała ustawa z 1932 r., która wprowadziła 30% podatek od biletów na liniach przekraczających granicę gminy.

Projekt wybrukowania drogi w miejscowości Bílá Voda, 1932 r. SOkA Jeseník
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Okres po II wojnie światowej oznaczał głęboką stagnację w prywatnym i państwowym transporcie samochodowym i autobusowym. Okupacja polska i niemiecka Śląska doprowadziła do rozpadu spójnej sieci transportowej i jej orientacji poza terytorium Protektoratu. Eksploatacja transportu wymagała głosowania Oberlandratu, a eksploatacja podlegała Poczcie Rzeszy lub Kolejom Rzeszy. W Šumperku, na okupowanym terytorium, powstał Kraftenbetriebswerk. Do 1944 r. podlegał centrali we Wrocławiu, a od 1944 r. centrali w Opolu. Šumperk i Jeseník stały się punktami początkowymi śląskich linii komunikacyjnych. W czasie wojny transport został jednak poważnie ograniczony, istniejące linie autobusowe zostały ograniczone lub stopniowo zlikwidowane, a pojazdy skonfiskowane. Paliwo, części zamienne i praca ludzka stawały się coraz bardziej deficytowe. Wielu przedsiębiorców zostało zmuszonych do zamknięcia swoich firm. Działania wojenne i postępujące fronty zniszczyły wiele dróg i jezdni, celowo niszczono mosty, a pozostały tabor samochodowy rekwirowano na potrzeby działań wojennych.


6.3 Sieć drogowa Śląska Czeskiego 1945-2020

Rozwój sieci drogowej na Śląsku Czeskim od lat 60. ubiegłego wieku koncentrował się głównie na Ostravie i regionie ostrawskim. Powstał zespół budynków tworzących obwodnicę miasta oraz drogi łączące miasto z jego zapleczem. Idea tzw. Krzyża Śląskiego, którego celem jest stworzenie wysokiej jakości połączenia komunikacyjnego między regionem wewnętrznym i zewnętrznym, spowodowała zasadniczą zmianę w sieci drogowej. Program budowy obejmował na przykład dokończenie budowy D1 w Rudnej, budowę obwodnic Opavy, Krnova i Frýdku-Místku oraz modernizację drogi D48 w kierunku Czeskiego Cieszyna. Modernizacja sieci transportowej znajduje odzwierciedlenie w zintegrowanym systemie transportowym łączącym transport miejski, podmiejski i dalekobieżny.
D ruga wojna światowa pozostawiła sieć dróg na Śląsku Czeskim w opustoszałym stanie. Łącznie 83% dróg w kraju morawsko-śląskim, do którego należał Śląsk, nie spełniało wymogów prawnych, a szkody oszacowano na 2,5 miliarda koron. W ramach tworzenia tzw. planu dwurocznego, a później pięcioletnich przewidywane było ciągłe odnawianie poszczególnych dróg, które podzielono w zależności od ich znaczenia dla transportu na trzy klasy. Nacisk miał być położony przede wszystkim na budowę tzw. dróg bezpyłowych, które miały dłuższą żywotność niż drogi żwirowe, ale były kilkakrotnie droższe. Plan pięcioletni (1948-1953) miał się koncentrować przede wszystkim na odbudowie dróg pierwszej klasy, a także na regionach opawskim i cieszyńskim, w których infrastruktura komunikacyjna była niskiej jakości i zaniedbana.

W związku z powojennym naciskiem na odbudowę gospodarki i przemysł ciężki region ostrawsko-karwiński rozwijał się dynamicznie, co wymagało transportu ogromnej liczby pracowników nie tylko z regionu opawskiego i hluczyńskiego, ale także ze Słowacji. Ze względu na brak pojazdów, państwowe linie autobusowe były często obsługiwane przez firmy we własnym zakresie. Na przykład spółka OKD przewoziła pracowników z Petřkovic własnymi pojazdami, pogotowie ratunkowe kopalni Trojice przewoziło pracowników na linii Slezská Ostrava - Domaslavice, a osoby prywatne obsługiwały transport na linii do Dolních Bludovic i Horní Datyně.

Sytuacja zmieniła się po 1948 lub 1949 r., kiedy powstało państwowe przedsiębiorstwo Czechosłowacka Komunikacja Samochodowa (ČSAD, n. p.), które przejęło komunikację autobusową i samochodową obsługiwaną wcześniej przez ČSD, linie komunikacyjne obsługiwane do 1948 r. przez prywatnych przewoźników oraz część linii podmiejskich/międzymiastowych obsługiwanych wcześniej przez Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Ostravie. ČSAD uzyskał w państwowym transporcie samochodowym taką samą wyłączną pozycję, jaką ČSD miał w transporcie kolejowym. ČSAD obsługiwał wówczas transport samochodowy i autobusowy na terenie Śląska Czeskiego, m.in. stopniowo przejmował przewozy dla nieczynnych kolejek wąskotorowych. Do 1989 r. firma przeszła szereg zmian organizacyjnych, których celem było bardziej elastyczne reagowanie na stale rosnące zapotrzebowanie na usługi transportowe. Punkt zwrotny nastąpił w latach 60-tych, kiedy to rozwój transportu autobusowego został podporządkowany jednolitej koncepcji ogólnomiejskiej. Wynikiem tego było na przykład przeniesienie transportu autobusowego w Ostravie i okolicach do Ostravskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego. W latach 70. transport publiczny zaczął być ograniczany zarówno przez rozwój motoryzacji indywidualnej, jak i przez szok naftowy, który spowodował wzrost cen paliw. W 1979 roku dokonano przeglądu ogólnej częstotliwości ruchu, redukcji nieużywanych linii i modyfikacji rozkładów jazdy, co było później regularnie powtarzane. W wyniku prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego ČSAD w 1992 r. powstało szereg prywatnych przewoźników, którzy nadal świadczą usługi transportowe w regionie (np. 3ČSAD, obsługująca obszar Havířova, Karviny, Frýdka-Místka, ČSAD BUS Ostrava, Arriva itd.) i są częścią zintegrowanego systemu transportowego Ostravy (IDOS). Komunikację w Ostravie i sąsiednich gminach zapewniają autobusy i trolejbusy spółki Dopravní podnik města Ostravy, a. s.


Spotkanie pojazdów ostrawskiej spółki transportowej na skrzyżowaniu ulic Nádražní i Českobratrská. AMO
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Rozwój motoryzacji indywidualnej wymagał dobrej sieci dróg. Na podstawie uchwały rządu o konieczności stworzenia warunków do zapewnienia dalszego rozwoju transportu powstał tzw. Ostravski Master Plan Transportowy, który kompleksowo odwzorował sytuację w mieście. Stał się on również podstawą do budowy nowego systemu komunikacyjnego. W latach 1973 i 1984 był on udoskonalany przez inne generacje. Połączenie z zewnętrzną siecią drogową miała zapewnić autostrada D47, planowana od lat 60. jako część autostrady Wiedeń - Bratislava - Brno - Ostrava - Warszawa. Częścią planu ogólnego były tzw. drogi klasy A, które zapewniały połączenia w obrębie aglomeracji (Rudna, Bohumínská, Orlovská, Frýdecká, Místecká) i jednocześnie tworzyły miejską obwodnicę (Rudna, Plzeňská, Mariánskohorská, Bohumínská, Frýdecká). Budowa systemu komunikacyjnego rozpoczęła się w 1966 roku od tzw. przedłużonej Rudnej, po której do 1990 roku następowały kolejne budowy (Místecka, Fryštátska itd.). Rozważano lub przygotowywano również obwodnice, rekonstrukcje i przejścia innych śląskich miast (Bruntál, Krnov, Opava, Šumperk, Horní Benešov, Frýdek-Místek). Rok 1989 był przełomowy, a lata 90-te upłynęły pod znakiem modyfikacji istniejących planów budowlanych.

Podstawowym dokumentem rozwoju sieci drogowej województwa morawsko-śląskiego na XXI wiek była Koncepcja rozwoju infrastruktury drogowej, która określała szkieletową sieć transportową województwa w celu zapewnienia jej jakościowych połączeń wewnątrz i na zewnątrz (2002-2003) oraz jej ocena i zatwierdzenie w 2008 roku. Narodziła się idea tzw. śląskiego krzyża. Gałąź wschodnia obejmuje obszar Ostravy, Českiego Těšína i Žiliny (łączy aglomeracje Katowic, Ostravy, Žiliny), gałąź zachodnia obejmuje obszar Ostravy, Opavy, Krnova i Opola (łączy regiony przygraniczne Opavy, Krnova i Opola). Na kierunku północ-południe główne połączenie zapewnia autostrada D47/D1 do Bohumina z połączeniem z polską autostradą (ruch 2012). Obecnie modernizowana jest droga E462 lub D48 z obwodnicą Frýdku-Místku, połączenie drogi I/11 z autostradą D48 w okolicach Třanovic. Oddano do użytku obwodnicę Velké Polomi i Hrabyně, łącznie z odcinkiem przedłużonej Rudnej. Przygotowywana jest północna obwodnica Opavy, północno-zachodnia obwodnica Krnova oraz realizowane są relokacje wybranych dróg. Częścią tej koncepcji są również korytarze kolejowe, w tym budowa linii kolejowej do lotniska w Mošnovie.


6.4 Sieć kolejowa Śląska Czeskiego 1847-1918

Sieć kolejowa jest kluczowym elementem transformacji gospodarki. Tworzy popyt na zasoby energetyczne, surowce, innowacje oraz niewykwalifikowaną i wykwalifikowaną siłę roboczą. Stwarza nowe warunki dla lokalizacji przemysłu, mobilizuje przedsiębiorczość i zmienia codzienne życie mieszkańców. Jego rozwój jest ściśle związany z rozwojem transportu miejskiego. Pod koniec XIX wieku rozwinęły się koleje uliczne, stanowiące trzon późniejszych systemów transportu miejskiego.
Ś ląsk, późniejszy Śląsk Czeski, stanowiący pomost geograficzny między ziemiami austriackimi, Prusami i Galicją, był bardzo atrakcyjnym terenem dla biznesu kolejowego. Prywatne przedsiębiorstwa kolejowe cesarsko-królewskie odegrały wyjątkową rolę w genezie sieci kolejowej nie tylko tutaj, n.p. wyłącznie uprzywilejowana Kolej Północna cesarza Ferdynanda, w której ekonomicznie i przedsiębiorczo uczestniczyli ówcześni przywódcy finansowi z Salomonem M. Rothschildem na czele, oraz Kolej Koszycko-Bohumińska. "Ferdynand" w pierwszej połowie XIX wieku. Kolej Koszycko-Bohumińska (od 1866 r.) była nastawiona przede wszystkim na połączenie okręgu ostrawsko-karwińskiego i huty w Trincu z kopalniami rudy na Górnych Węgrzech i aż do okresu międzywojennego stanowiła jedyne znaczące połączenie kolejowe ze wschodnimi częściami monarchii i Czechosłowacji.

Dla ogólnego rozwoju Śląska Austriackiego ważne były również odgałęzienia Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda do Opavy (1855) i Bielska (1855), a dworce Hrušov i Bohumín od lat pięćdziesiątych XIX wieku pełniły niezastąpioną rolę centrum przeładunkowego towarów. "Ferdynandka" była zaangażowana w budowę i eksploatację szeregu innych kolei na terenie Śląska Austriackiego, bocznic przemysłowych, w tym kolei górskiej w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim. W 1906 roku została znacjonalizowana, a jej eksploatację aż do kolejki górskiej przejęły c.k. Koleje Państwowe.

Kolej Ostrawsko-Frýdlantska od 1871 r. łączyła zakłady przemysłowe okręgu ostrawsko-karwińskiego z hutami żelaza i innymi zakładami w rejonie Frýdku (np. Lískovec, Baška) i Frýdlantu (np. Frýdlant nad Ostravicí). Od 1911 r. był to punkt początkowy połączenia Ostravy z Cieszynem (przez Kunčice, dziś Ostrava-Kunčice). W latach 60. i 70. XIX wieku stopniowo połączono dotychczas odizolowany komunikacyjnie region Jesioników. Morawsko-śląska linia kolejowa zapewniała liczne połączenia z pruską siecią kolejową. Od 1872 r. linia prowadziła z Olomouca do Krnova, Jindřichova na Śląsku z odgałęzieniem do pruskich Głuchołaz i Opavy, a stopniowo dołączył do niej szereg lokalnych odgałęzień.

Po krachu giełdy wiedeńskiej w 1873 r. w latach 80. i 90. XIX w. nastąpił rozwój budowy kolei lokalnych. W ten sposób powstała sieć kolejowa, która z niewielkimi modyfikacjami przetrwała do dnia dzisiejszego. W ramach budowy powstała na przykład Kolej Północna Cesarza Ferdynanda (Frýdek - Bílsko; Studénka - Bílovec, 1890; Studénka nad Odrou - Budišov nad Budišovkou, 1892 lub Opava - Horní Benešov, 1898). Szczególne znaczenie dla regionu ostrawsko-karwińskiego miało połączenie z Karviny do Petrovic u Karviné (1898). W latach 80. XIX wieku do zwiększenia dostępności regionu Jesioników i Jawornika przyczyniło się Austriackie Towarzystwo Kolei Lokalnych (linia Hanušovice - Głuchołazy), a od lat 90. XIX wieku Austriackie Koleje Państwowe (np. Opava - granica pruska w kierunku Ratibořa przez Chuchelną i przez Kravaře do Hlučína, Vidnavy, Zlatohorsko, Javornicko).

Innymi przedsiębiorcami byli na przykład arcybiskupstwo ołomunieckie (Frýdlant nad Ostravicí - Bílá, 1908) lub rodzina Gutmannów (Studénka - Štramberk, 1881). Pod koniec XIX wieku budowa kolei stała się możliwa dzięki samopomocy. Zostały one zbudowane przez gminy, podmioty lokalne lub osoby prywatne. kraj lub państwo. Powstało kilka krótkich kolei lokalnych, które w większości przebiegały przez nieatrakcyjne ekonomicznie środowiska (kolej wąskotorowa z Třemešnej do Osoblahy, 1898, czy lokalna kolej Svinov - Klimkovice, 1911).


Stacja kolejowa Bohumín przed 1898 r..
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Transport kolejowy w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim rozwijał się w specyficzny, ale charakterystyczny dla regionów węglowych sposób. Od początku XX wieku na zapleczu aglomeracji ostrawskiej i karwińskiej ścierały się ze sobą bocznice kolejki górskiej i rozwinięta podmiejska komunikacja pasażerska. Tę ostatnią obsługiwały Śląskie Koleje Prowincjonalne, które od 1910 r. łączyły Ostravę z Karviną przez Lutynię i Orlovą oraz Polską Ostravę z Michálkovicami, a także kolej lokalna Moravská Ostrava - Karviná, która od 1909 r. łączyła Ostravę z Karviną przez Petřvald.

W klinie morawskim - w rejonie Ostrawy - od 1984 roku działalność w zakresie transportu miejskiego rozwija Brneńska Kolej Lokalna, której linie w 1907 roku zaoferowały mieszkańcom aglomeracji ostrawskiej wysokiej jakości połączenie z dworcami kolejowymi Přívoz i Svinov. W tradycyjnych osadach prowincjonalnych lub administracyjnych (np. Opava lub Cieszyn), lub w centrach gospodarczych (np. Bielsko lub Bohumín) budowano krótkie linie zelektryfikowane, często o wąskim rozstawie szyn, tzw. Strassenbahnen. Ich głównym zadaniem było połączenie centrum miasta z dworcem kolejowym oraz innymi ważnymi obiektami i terenami miejskimi (koszary, szpitale, teatr, parki itp.). Władze miejskie były mocno zaangażowane, często w porozumieniu z zakładami energetycznymi. Eksploatacją kolei zajmowała się spółka akcyjna, w której udziały posiadały miasta. Budowa i eksploatacja kolei była jednak rozpatrywana nie tylko pod względem ekonomicznym. Postrzegano je jako służbę publiczną, środek ogólnego dobra publicznego, a także dowód na to, że miasto się modernizuje i nie boi się nowych - nowoczesnych - wyzwań technicznych i społecznych. Służyły one nie tylko do przewozu ludzi, ale mogły również dostarczać paczki, pocztę, a w razie wojny rannych. Rozwój regionu cieszyńskiego kontrastował z rozwojem zachodniego Śląska Czeskiego, gdzie tylko Opava mogła się pochwalić miejską komunikacją kolejową.


6.5 Sieć kolejowa Śląska Czeskiego 1918-1945 wraz z MHD

W okresie międzywojennym nastąpiła stabilizacja sieci kolejowej, reorganizacja jego administracji i utworzenie przedsiębiorstwa państwowego Koleje Czechosłowackie. Dodatkową kwestią było szukanie rozwiązań komunikacyjnych dla przyłączonego regionu Hlučín. Strona Kontynuowano nacjonalizację wcześniej prywatnych kolei. Jednakże w latach dwudziestych, a zwłaszcza w latach trzydziestych XX wieku, koleje musiały stawić czoła poważnej konkurencji w postaci transportu samochodowego. Wielki Kryzys i wydarzenia wojenne również miały negatywny wpływ na kolej.
Z akończenie pierwszej wojny światowej i powstanie niepodległej Republiki Czechosłowackiej w zasadniczy sposób wpłynęło na transport kolejowy. Republika została zbudowana na austriackich fundamentach, nie doszło do gwałtownej reorganizacji i sytuacja szybko się ustabilizowała. Obszar Czeskiego Śląska podlegał Dyrekcji Eksploatacji w Olomoucu (Ołomuńcu), a następnie Generalnej Dyrekcji Kolei. Przez krótki czas (listopad-grudzień 1918 r.) w Krnovie działała niemiecka dyrekcja kolejowa. Po zajęciu Opavy przez wojsko również ten obszar został podporządkowany dyrekcji operacyjnej w Olomoucu.

Spór o Cieszyńsko bardzo znacząco wpłynął na sytuację na drogach. Rzeczpospolita Polska rościła sobie prawo do jedynego i strategicznego połączenia między ziemiami czeskimi a Słowacją - kolei Koszycko-Bohumińskiej. Decyzją Komisji Sojuszniczej w 1920 r. kolej pozostała na terytorium Czechosłowacji. Już w 1919 roku powołano dla niej specjalnego komisarza, a wszystkie jej linie podporządkowano Dyrekcji Kolei Państwowych. W 1921 roku kolej została przejęta przez Koleje Czechosłowackie, część śląska podlegała Dyrekcji Kolei Państwowych w Olomoucu, część słowacka Dyrekcji w Koszycach. Od 1925 r. państwo było udziałowcem spółki, ale do nacjonalizacji nie doszło, kolej pozostała podmiotem prywatnym. Sytuacja zmieniła się dopiero po II wojnie światowej. W 1940 r. państwa uczestniczące (Rzesza Niemiecka, Słowacja, Węgry) podpisały porozumienie o likwidacji przedsiębiorstwa. Prawa i obowiązki zostały podzielone pomiędzy trzy państwa w kolejności odpowiadającej długości linii. Słowacji również nakazano likwidację przedsiębiorstwa, siedzibę przeniesiono do Bratislavy, a słowacką część przedsiębiorstwa znacjonalizowano na mocy ustawy nr 52 z 1943 roku. Ostateczna nacjonalizacja kolei nastąpiła jednak dopiero w 1948 roku.

Spór o Cieszyńsko i podział Cieszyna na część czeską i polską stał się fatalny dla cieszyńskiej komunikacji tramwajowej, która w 1921 roku przestała funkcjonować i zniknęła.

Równie drażliwą kwestią była aneksja ziemi hluczyńskiej, która była przyłączona do Prus, a nie do Śląska. Czechosłowacka sieć komunikacyjna została w ten sposób rozszerzona o pruską część linii z Opavy do Raciborza (odcinek od dawnej granicy do Kravaře, Chuchelné, Hlučín). Odcinek Hlučín – Petřkovice – Chałupki został jednak ukończony w 1925 roku tylko w części Hlučín - Petřkovice. Odcinek do Chałupek nie został zrealizowany, wybudowane już fragmenty zostały rozebrane. Zamiast kolei połączenie między Petřkovicami a Ostravą do lat 50. ubiegłego wieku zapewniały autobusy, samochody lub indywidualne środki transportu. Tzw. most Petřkovicki stał się strategiczną budowlą łączącą region Hlučína z Ostravą.

W latach dwudziestych XX wieku nastąpiła konsolidacja czechosłowackiej sieci kolejowej. Na podstawie ustawy z 1925 roku państwo upaństwowiło w kilku falach wszystkie koleje podrzędne na terytorium republiki.

Na terenie Śląska Czeskiego pozostała tylko kolej Koszycko-Bohumińska, kolej górnicza, kolej Morawska Ostrava - Karvina i kolej Studénka - Štramberk. Postępowała racjonalizacja przewozów na liniach państwowych, a na ruchliwych liniach dalekobieżnych trwała budowa drugiego toru, elektryfikacja i motoryzacja. Na przykład w 1929 roku w Jesionikach uruchomiono przewozy motorowe na linii z Olomouca przez Šternberk, Šumperk, Hanušovice do Mikulovic, a później także do Krnova i Zlatých Hor.


Usuwanie skutków zniszczeń partyzanckich na linii Šumperk - Ruda nad Moravą
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


W latach 1923-1927 na terenie Śląska Czeskiego odbywała się budowa linii ze Svinova do Kyjo- vic-Budišovic. Była to budowa kolei prowincjonalnej finansowana przez państwo śląskie, które następnie powierzyło ją do eksploatacji Śląskim Kolejom Wojewódzkim. Planowane przedłużenie linii przez Hradec do Opavy nie zostało zrealizowane.

Po układzie monachijskim w 1938 r. regiony Opavy, Hlučína i Jesenika zostały przyłączone do Rzeszy Niemieckiej, a linie zostały włączone do kolei Rzeszy z językiem niemieckim jako językiem urzędowym. Od października 1938 r. do września 1939 r. Cieszyn był okupowany przez Polskę. Językiem urzędowym stał się język polski, a linie nadzorowała dyrekcja regionalna w Krakowie. Powstały nowe przejścia graniczne - Bogumin, Szumbark i Dobra. W dniu 1 września 1939 r. ziemie polskie zostały zajęte przez Rzeszę Niemiecką.

Rekonstrukcja wydarzeń wojennych i ich wpływu na funkcjonowanie kolei jest trudna do prześledzenia, głównie ze względu na brak źródeł. Teren ten podlegał Dyrekcji Rzeszy w Opolu, której kartoteka spłonęła pod koniec wojny. Można przyjąć, że wojna doprowadziła do głębokiej stagnacji przemysłu i zniszczenia mienia ruchomego i nieruchomego, w tym do utraty życia. Ponadto pod koniec wojny wiele budynków kolejowych zostało poważnie uszkodzonych lub wysadzonych w powietrze przez nacierający front.

Tendencje międzywojennego kolejnictwa powielał także miejski transport szynowy. W latach dwudziestych XX wieku nastąpiła głównie modernizacja działalności i pierwsze próby wprowadzenia podmiejskich i międzymiastowych linii autobusowych. Wielki Kryzys lat 30. doprowadził do stagnacji i ograniczeń . Przyłączenie Śląska do Polski i jego późniejsze zajęcie przez Rzeszę Niemiecką zakłóciło komunikację na liniach w śląskiej części Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego. Nowe linie przecinały terytorium dwóch państw, co miało wpływ na ich funkcjonowanie, np. w przypadku Śląskich Kolei Prowincjonalnych eksploatacja po zajęciu została powierzona najpierw Śląskim Kolejom Krajowym, a następnie Teschener Kreisbahn.


6.6 Sieć kolejowa Śląska Czeskiego wraz z transportem publicznym 1945-2020

Na kształt sieci kolejowej na Śląsku Czeskim miała wpływ powojenna reorganizacja Europy, która doprowadziła do likwidacji transgranicznych odcinków linii. Po 1948 r. państwo skoncentrowało się głównie na modernizacji najbardziej ruchliwych dalekobieżnych szlaków komunikacyjnych o charakterze strategicznym. Działania inwestycyjne zostały skierowane na linie kolejowe regionu ostrawsko-karwińskiego kosztem Śląskich Kolei Regionalnych. Wraz ze stopniową liberalizacją rynku po 2000 r. ruch na wielu lokalnych liniach kolejowych został ograniczony, wstrzymany lub przywrócony tylko częściowo. Kolej i komunikacja miejska stały się częścią zintegrowanych systemów transportowych i tzw. krzyża śląskiego.
W okresie powojennym konieczna była odbudowa zniszczonych przez wojnę linii i uzupełnienie brakującego taboru. W związku z przejęciem władzy przez komunistów w lutym 1948 r. nastąpiły daleko idące zmiany. W 1949 roku Koleje Czechosłowackie zostały zreorganizowane w formę przedsiębiorstwa państwowego i stały się wyłącznym operatorem transportu kolejowego w Czechosłowacji. Wydarzenia lutowe miały znaczący wpływ na kolej Koszyce-Bohumín, która w 1955 roku została ostatecznie znacjonalizowana i straciła swoją pierwotną nazwę. Jednak ze względu na jej strategiczne znaczenie w połączeniu ze Słowacją, w latach 50. została rozbudowana o drugi tor, a w latach 60. zelektryfikowana.

Ekspansja przemysłu ciężkiego, której towarzyszyło podkopywanie torów związene z górnictwem węgla w latach 50-tych, a szczególnie w 60-tych XX wieku wymagała przeniesienia linii w rejonie Ostravy-Karviny. Należało wybudować i uruchomić nową linię na dawnej trasie kolejowej Koszyce-Bohumín na odcinku Dětmarovice - Louky nad Olší. Istotnym zmianom uległo również połączenie między Ostravą, Havířovem i Českým Těšínem. Pierwotna linia została przeniesiona na odcinku Havířov - Albrechtice u Českiego Těšína (1962), a w związku z budową tzw. spojrzenia polaneckiego między Svinovem a Kunčicami (1964) linia została rozbudowana do dwutorowej i zelektryfikowana. Wymienione powyżej pierwotne odcinki linii wraz z odcinkiem Doubrava – Orlová – Bohumín w latach sześćdziesiątych do osiemdziesiątych XX wieku zostały przejęte przez OKR - Transport i nadal służyły wyłącznie do transportu towarowego.

Wraz ze spadkiem działalności górniczej w powiecie, zmniejszyła się również eksploatacja tych linii, a odcinek Rychvald - Bohumín został zatrzymany w 2019 roku. Obecnie linie te są dostępne tylko w szczególnych przypadkach podczas imprez organizowanych przez Związek Kolei Śląskich we współpracy z przewoźnikiem towarowym AWT. Linia kolejowa dawnej kolei Koszyce-Bohumín jest obecnie oznaczona w rozkładzie jazdy numerem 320, odcinek z Bohumina do Dětmarovic numerem 326) Linia z Bohumina do Petrovic jest częścią drugiego korytarza kolejowego, część z Bohumina do granicy ze Słowacją jest częścią trzeciego korytarza kolejowego. Od początku XXI wieku linia przeszła gruntowną modernizację, która obejmuje modernizację systemu sygnalizacji, budowę drugiego toru w tunelu w Jablunkovie, rekonstrukcję mostów i innych obiektów kolejowych, w tym budynków stacyjnych itp. Modernizacja korytarzy jest częścią regionalnej koncepcji transportowej, tzw. śląskiego krzyża.

Powojenna reorganizacja Europy i żelazna kurtyna doprowadziły do likwidacji transgranicznych odcinków linii śląskich (Bernartice u Javorníku - Otmuchów, Vidnava - Nysa, Krnov - Głubczyce, Opava - Pilszcz). Jedynie odcinek przez Głuchołazy pozostał w eksploatacji pasażerskiej, ale bez możliwości wsiadania i wysiadania dla pasażerów z Czech. Do 1989 roku zmiany w kształcie lokalnej sieci kolejowej były minimalne. Zlikwidowano tylko odcinek linii ze Svobodnych Heřmanic do Horního Benešova z powodu osiadania podłoża (1981), linię Ostravice - Bílá z powodu budowy wodociągu Šance (1965) Oraz wybudowano połączenie tramwajowe między Hlučínem a Ostravą przez tzw. linię Pokoju (1951-1982).


Třinec-Vendryně. Budynek dworca KBD zbudowany w 1871 roku. Stan 1995 r. SOkA Frýdek-Místek
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Znacznie bardziej widoczne interwencje w sieć kolejową można zaobserwować od lat 90. Rozpad Czechosłowacji doprowadził do reorganizacji przedsiębiorstwa państwowego Czechosłowackie Koleje Państwowe w Koleje Czeskie (České dráhy). Na mocy uchwały rządu z 1995 roku wszystkie koleje regionalne zostały oddzielone od kolei państwowych. Liberalizacja i optymalizacja transportu regionalnego i miejskiego, tworzenie zintegrowanych systemów transportowych itp. miały wpływ na linie regionalne Javorník i Jeseník. W XXI wieku główne linie między Olomoucem, Šumperkiem, Krnovem, Opavą i Ostravą przechodzą stopniową i kompleksową modernizację nawierzchni torowej i podtorza, urządzeń sygnalizacyjnych i wyposażenia stacji, a połączenia na nieużywanych i nierentownych liniach niezelektryfikowanych są redukowane. Funkcjonują na przykład sezonowe przewozy pasażerskie/turystyczne (Třemešná na Śląsku - Osoblaha, Mikulovice - Zlaté Hory, Kravaře na Śląsku - Chuchelná). Prywatny ruch towarowy jest często jedynym sposobem na zachowanie linii regionalnych (Opava - wschód - Svobodné Heřmanice, w negocjacjach Velká Kraš - Vidnava) lub przynajmniej ich części (Bruntál - Světlá Hora).

W transporcie miejskim decydujące znaczenie miało powstanie przedsiębiorstw komunalnych w 1949 r. Z połączenia poszczególnych przedsiębiorstw komunikacyjnych w jedno powstało w 1953 r. Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Ostrava, które zainicjowało połączenie z Hlučínem, a w latach 70. XX w. z powodu podkopania zamknięto linie wąskotorowe w śląskiej części Zagłębia Ostravsko-Karvińskiego i zastąpiono je komunikacją autobusową i trolejbusową. Ten rodzaj transportu był jednak eksploatowany w Opavie przez miejscowe przedsiębiorstwo transportowe już w 1945 roku. Zmiany po 1989 r. dotknęły również przedsiębiorstwa transportowe, które przekształciły się w spółki akcyjne i w ścisłej współpracy z władzami miejskimi obsługują linie miejskie i podmiejskie, stając się częścią zintegrowanych systemów transportowych. Projekt komunikacji podmiejskiej w postaci linii kolejowo-tramwajowej łączącej Ostravę z Orlovą, Opavą i Haíiřovem oraz wykorzystującej pierwotne linie kolei koszycko-bohumińskiej (Heřmanice - Rychvald - Bohumín - Orlova - Ostrava) jest nadal w fazie negocjacji.


6.7 Rolnictwo - warunki naturalne dla rolnictwa

"Zabrali mi ogród, zostawili mi płot". Pamiętna wypowiedź cesarza Józefa II, wygłoszona na najbardziej wysuniętym na północ punkcie Śląska Austriackiego w kilka lat po ostatniej przegranej wojnie z Prusami, dobrze charakteryzuje ukształtowanie terenu Śląska, a tym samym geomorfologiczne warunki dla rolnictwa. Większą część tzw. pruskiego (obecnie polskiego) Śląska stanowią równiny lub lekko pofałdowane wzgórza, które tworzą również dzisiejszą czesko-polską granicę państwową od Bílej Vody (z wyjątkiem krótkiego odcinka Wysoczyzny Złotoryjskiej) do Českiego Těšína. Po stronie austriackiej (obecnie czeskiej) teren szybko się wznosi i szczególnie w zachodniej części Śląska (region Javornika, Jesenika, Krnova) żyzna brązowa ziemia dosłownie po kilku metrach zmienia się w górskie pola uprawne.
N a Śląsku tylko 14 % powierzchni stanowią równiny, a 10,5 % powierzchni stanowią tereny górskie (powyżej 750 m n.p.m.). Większość obszaru zajmują tereny wyżynne (250-500 m n.p.m.) (54,5 %) i podgórskie (500-750 m n.p.m.) (21 %).

Pod względem obecnej struktury funduszu ziemi największy udział gruntów rolnych (ponad 50 %) mają powiaty gmin Kravaře, Bílovec i Český Těšín, a najmniejszy Frýdlant nad Ostravicí, Jablunkov i Karviná. Podczas gdy we Frýdlancie i Jablunkovie większość obszaru stanowią lasy, w SO ORP Karviná występuje wysoki odsetek terenów zabudowanych i zurbanizowanych. W wartości bezwzględnej największa ilość ZPF w SO ORP Opava (36,2 tys. ha) znajduje się w Krnovie i Bruntalu.

Największy udział orki występuje w SO ORP Kravaře (88,7 %), Opava i Hlučín. W powierzchni bezwzględnej SO Opava (30,5 tys. ha). Trwałe użytki zielone przeważają na terenie ZPF w SO Jablunkov (65,8 %), Frýdlant nad Ostravicí i Bruntál. Rzadkością jest to, że w SO Bohumín stanowi ona 11 % powierzchni wód, co jest zdecydowanie najwyższą wartością w Republice Czeskiej.

Rolnictwo na Śląsku nigdy nie było tak ważne jak w Czechach i na Morawach. Bardziej znaczące zmiany w strukturze pól, lasów, łąk i osadnictwa w zachodniej - sudeckiej, tj. większościowej części Śląska - nastąpiły w dwóch dekadach po zakończeniu II wojny światowej. Po wysiedleniu Niemców nie można było ponownie zasiedlić zwłaszcza wyżej położonych terenów i obszarów peryferyjnych, dlatego zostały one częściowo celowo, częściowo spontanicznie zalesione. Inaczej jest jednak w okolicach Ostravy, w regionach Karviny i Bohumina, gdzie w wyniku rozległego i zasadniczego wpływu na ten obszar wydobycia węgla, rozwoju przemysłu ciężkiego i związanego z tym masowego budownictwa przemysłowego i mieszkaniowego, doszło do znacznego trwałego wkraczania na grunty rolne, praktycznie aż do dnia dzisiejszego.

Warunki naturalne i żyzność obszaru. Na ogólne warunki naturalne dla rolnictwa duży wpływ mają północne wiatry, na które otwarta jest większość żyznych równin. Łańcuchy górskie na południu i południowym zachodzie powstrzymują deszcze i powodują wysokie opady, skracając w ten sposób sezon rolniczy. Do najżyźniejszych obszarów Śląska należy niezbyt rozległa Nizina Widnawska (tzw. Śląska Haná lub Śląskie Ponisie) (ok. 250-350 m n.p.m.), obszar Wzgórz Opawskich (ok. 240-350 m n.p.m.), obejmujący wschodnią część Osoblažska, zalew Opawski między Krnovem a Opavą i szersze okolice miasta Opavy oraz resztki niezagospodarowanych terenów w Kotlinie Ostrawskiej, a także Bramę Morawską, z wyjątkiem najwęższego zalewu Odry pokrytego lasami łęgowymi i łąkami. Ogólnie rzecz biorąc, na niższych wysokościach w zachodniej i środkowej części Śląska panują korzystniejsze warunki dla rolnictwa. Równiny, rozlewiska i wyżyny wschodniego Śląska są również mniej żyzne ze względu na większe opady i cięższe, mniej przepuszczalne gleby. W Beskidach do dziś zachowała się w pewnym stopniu hodowla bydła pasterskiego, a wokół typowych karpackich rozproszonych zagród nadal można odnaleźć ślady drobnego rolnictwa, które jednak ma tendencję do zanikania.


Miasto Třinec i niepowtarzalna sceneria tutejszej huty żelaza. turistika.cz
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Podczas gdy w płaskiej części Śląska średnia roczna suma opadów wynosi 550 mm, w górach przekracza 1000 mm (Lysá hora jako najbardziej deszczowe miejsce w Republice Czeskiej ma 1790 mm). Uprawy takie jak pszenica, jęczmień i buraki cukrowe mogły być uprawiane praktycznie tylko na tych najbardziej żyznych terenach. Ze względu na przewagę terenów górskich i podgórskich, Śląsk kojarzony jest raczej z pasterską hodowlą bydła i owiec. Jeśli chodzi o obszary produkcyjne, około połowa gruntów rolnych na Śląsku przypada na obszar uprawy ziemniaków, jedna czwarta na obszar uprawy buraków i jedna czwarta na obszar górski.

Warunki dla rolnictwa można również rozpatrywać zgodnie z rozporządzeniem rządu nr 241/2004 Dz.U., zgodnie z którym obszary ONW na wysokości powyżej 600 m n.p.m. lub o dużym nachyleniu na wysokości 500-599 m n.p.m. są klasyfikowane jako obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), na których rolnicy otrzymują dopłaty wyrównawcze z funduszy UE w zależności od powierzchni trwałych użytków zielonych. ONW obejmuje cały obszar gruntów w regionach Bruntál, Frýdlant n. O., Jablunkov i Vítkov.


6.8 Rolnictwo w latach 1848-1945

Po przegranej I wojnie prusko-austriackiej w latach 1740-1742 Austria utraciła siedem ósmych terytorium Śląska Monarchowie austriaccy zwracali wówczas pełną uwagę na rozwój gospodarczy Śląska Austriackiego. W 1890 r. 41 % całej populacji nadal pracowało w rolnictwie. W związku z szybkim rozwojem górnictwa i przemysłu oraz późniejszymi odpływami ludności do miast, udział ten zmniejszył się z 35,1 % (1900), przez 29,2 % (1910) do 21,9 % (1921) – najmniej ze wszystkich krajów (województw) czechosłowackich. Udział gruntów rolnych na 1 mieszkańca (0,36 ha) był również najniższy w Czechosłowacji.
T ym samym wzrósł również popyt na produkty rolne. Stopniowy płodozmian, który zastąpił pierwotny system trójpolowy, zmniejszył udział nieużytków i spowodował zaoranie mniej nachylonych łąk oraz zwiększenie powierzchni gruntów ornych o prawie 7 %. Zmniejszenie powierzchni pastwiskowej związane było z przejściem bydła po pierwszej laktacji na bardziej wydajny chów ściołowy. Od tego czasu aż do współczeności na pastwiskach pozostaje tylko młode bydło. Zapotrzebowanie na drewno dla górnictwa wymusiło większe zalesienie nadmiernie nachylonych lub wyżej położonych pastwisk zagrożonych erozją.

Do początku XX wieku dominowała własność ziemska, a większość właścicieli gruntów rolnych posiadała majątki o powierzchni do 5 ha. W następnych latach średnia wielkość gospodarstwa rolnego nieco wzrosła i w 1925 r. wynosiła 7,5 ha w regionach z przewagą Niemiec i 6,5 ha w regionach czeskich i polskich.

Podczas gdy w regionach Jesenika, Krnova i Opavy obszary gospodarstw były mniejsze, w Cieszyńskiem obszary gospodarstw były większe, a duże posiadłości stanowiły ponad 43 % powierzchni wszystkich gruntów rolnych i leśnych. Pozostała część gruntów rolnych jest jednak silnie rozdrobniona, a wydajność mniejszych gospodarstw była niższa ze względu na ograniczone możliwości inwestycyjne.

Śląsk w badanym okresie nie był samowystarczalny pod względem wyżywienia ludności. Jednak w drugiej dekadzie, dzięki znacznym inwestycjom w ziemię (rekultywacja itp.) i hodowli odpowiednich odmian, średnie plony głównych upraw zbliżyły się do plonów w Czechach i na Morawach, mimo wyraźnie mniej korzystnych warunków naturalnych. Na ziemi opawskiej pomyślnie rozwijało się sadownictwo i ogrodnictwo. Kapusta stanowiła 90 % wszystkich uprawianych warzyw.

Już pod koniec XIX wieku nastąpiła pewna zmiana w strukturze produkcji roślinnej. Dzięki importowi rosyjskich olejów od pewnego czasu spadała produkcja rzepaku i lnu, natomiast rosła produkcja pasz, lucerny i kukurydzy na zielonkę, a na żyznych terenach także buraków cukrowych. W ciągu XIX wieku powstawały również szkoły gospodarcze kształcące rolników, a mianowicie czesko-niemiecka szkoła wyższa w Opavie, niemiecka szkoła wyższa w Horní Heřmanicach, niemieckie szkoły niższe w Bruntalu, Osoblázie i polska w Końskiej, czeska dwuletnia szkoła zawodowa w Klimkovicach i Kravaří i czesko-polska w Cieszynie, czeska dwuletnia szkoła zawodowa w Klimkovicach, do której po powstaniu Republiki Czechosłowackiej dołączyły szkoły w Kravaří i czesko-polska w Českim Těšínie.



W zakresie produkcji zwierzęcej za ważną można uznać hodowlę koni, zwłaszcza w państwowej stadninie w Opavie i w kilku prywatnych stadninach, np. w Jarkovicach i Vlastkovicach. Dzięki Śląskiemu Wojewódzkiemu Związkowi Hodowli Koni na przełomie XIX i XX wieku narodziła się zimnokrwista rasa śląski norik, która do dziś jest wykorzystywana, szczególnie do prac leśnych.

Hodowla owiec znacznie zmniejszyła się w XIX wieku i utrzymuje się głównie tylko w Beskidach. Stopniowo została ona zastąpiona przez hodowlę bydła. Pomimo ogólnej popularności wieprzowiny, liczba świń hodowanych w analizowanym okresie liczba hodowanych świń stopniowo spada.

Tabela 6.1: Struktura własnościowa rolnictwa na Śląsku wg stanu na rok 1900. Otto's Learned Dictionary, 1902


Pierwsza aukcja buhajów hodowlanych w Bruntalu w maju 1930 r. ZAO
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Znacznie gwałtowniej, wraz ze wzrostem pracy w przemyśle i niedoborami w okresie wojny, nastąpił wzrost liczby kóz, głównie w biedniejszych gospodarstwach domowych, w tym na obrzeżach miast.

Na rozwój rolnictwa i leśnictwa, jego zagospodarowanie i kształcenie rolników duży wpływ miała Śląska Rada Rolna, podzielona na trzy sekcje krajowe, której zadaniem był rozwój i innowacyjność w rolnictwie, a oprócz niej liczne inne organizacje specjalne, spółdzielcze i federacyjne. Zapewniały one m.in. kredyty dla rolników, zakup nasion, nawozów i maszyn oraz wprowadzanie produktów do obrotu.

W 1924 r. na Śląsku zarejestrowanych było łącznie 296 młynów. Dla porównania na Morawach było w tym czasie 1658 młynów, a w Czechach 5148. W sumie 243 młyny były związane z rolnictwem, 25 z tartakami, 21 z piekarniami, 13 z małymi elektrowniami wodnymi i 11 z innymi rodzajami przedsiębiorstw.

Na Śląsku jeszcze w latach sześćdziesiątych XIX wieku działało ponad 80 browarów, z których największym był browar Larischa w Karvinie, ale w 1923 roku pozostało już tylko 15 browarów. Wyprodukowali 180 321 hl piwa, w tym 120 703 hl piwa lanego, 47 846 hl piwa pełnego i 11 729 hl piwa specjalnego. Jest to zaledwie 3,1 % wielkości produkcji piwa w Czechach w tym samym roku, ale jest to 9,5 razy więcej niż na Rusi Podkarpackiej, gdzie jeden browar wystarczał na cały ten mniej ludny, ale bardziej rozległy kraj. W 1900 r. na Śląsku działało 91 gorzelni, w 1923 r. - 68, większe i nowocześniejsze były tylko w Opavie i Třanovicach. W 1900 r. na Śląsku było 10 cukrowni, w 1923 r. już tylko pięć, z których najważniejsze znajdowały się w Opavie, Háj ve Slezsku, Skrochovicach, Kateřinkach i Vávrovicach. Spośród mleczarni największe znaczenie miały centralne mleczarnie w Opavie i Moravskiej Ostravie, które dostarczały swoje produkty głównie na Śląsk. W 1923 r. na Śląsku działały trzy firmy związane z produkcją skrobiu, w regionie Opavy większości przetwarzające ziemniaki. Do ważnych zakładów przetwórczych należała również słodownia w Českim Těšínie i cydrownia w Třebovicach, która w latach 20. należała do najnowocześniejszych w Czechosłowacji.

W czasie realizacji pierwszego programu reformy rolnej w latach 1921-1922 Śląsk miał największą względną powierzchnię w Republice Czeskiej - 30,1 %. Zajęto się konfiskatą dużych majątków. Największymi posiadaczami ziemi objętej reformą rolną byli Bedřich z Habsburga (Księstwo Cieszyńskie i Frydek) 64 332 ha, Larisch-Mönnich (Fryštát i okolice, Horní Těrlicko, Raduň, Studénka i okoliczne wsie) 11 684 ha, Liechtenstein (dobra Krnov i Opava) 9 648 ha, Wilczek (Dobroslavice i inne dobra w okolicach Ostravy), Lichnovscy (Hradec n. Moravicí itd.). Reforma ta miała na celu m.in. wzmocnienie żywiołu czeskiego w regionach niemieckich, dlatego spotkała się z dezaprobatą na Śląsku.

Choć śląskie rolnictwo ucierpiało w wyniku kryzysu gospodarczego, II wojny światowej, a zwłaszcza powojennego wysiedlenia trzech czwartych pierwotnych, niemieckich mieszkańców, to w ciągu prawie stu lat przeszło długą drogę od małych, górskich pól do wydajnego, nowoczesnego rolnictwa.
Tabela 6.2: Porównanie użytkowania gruntów w latach 1789, 1836 i 1923. Josefínksý katastr (1789), Stabilní katastr (1836), Československá statistika (1923)


6.9 Rolnictwo 1948-1989

Cały Śląsk, z wyjątkiem Frydku-Mistku, po przyjęciu układu monachijskiego w październiku 1938 r. stał się częścią Wielkiego Cesarstwa Niemieckiego ze względu na większość osadnictwa nieczeskiego (Do początku września 1939 r. Cieszyn był częścią Polski) . W latach 1945–1947 zdecydowana większość ludności niemieckiej została zmuszona do wysiedlenia. Ich majątek został skonfiskowany i pozostawiony państwu lub przeznaczony do przydziału nowym osadnikom. Pomimo politycznej zrozumiałości samego wysiedlenia oznaczało to utratę ciągłości rozwoju gmin i krajobrazu kulturowego oraz utratę specyficznej wiedzy na temat rolnictwa w przeważnie trudnych warunkach górskich. Ze strony nowych osadników nie było zainteresowania Śląskiem. Wiele osad, zwłaszcza w warunkach górskich, zniknęło i zarosło lub zostało konwertowanych w las. Z biegiem czasu stały się niezdatne do zamieszkania, a po zdjęciach i krytyce w zachodniej prasie („wyrzucili nas i teraz wszystko się tam rozpada”) zarządzono, aby wojsko zrównało nieużywane budynki z ziemią a na ich miejscu założono głównie monokultury świerków.
K olektywizacja rolnictwa rozpoczęła się wkrótce po lutym 1948 roku, ideologicznie została nakreślona przez Ogólną linię przejścia wsi do ustroju socjalistycznego przyjętą na IX Zjeździe Komunistycznej Partii Czechosłowacji w 1949 roku. Nowi osadnicy często mieli tylko minimalny osobisty związek z nowym otoczeniem (często byli to reemigranci z Wołynia, Banatu, Bułgarii czy greckich uchodźców), dzięki czemu kolektywizacja była łatwiejsza. Znane są jednak przypadki, kiedy na przykład wołyńscy Czesi, którzy zasiedlili wieś Pelhřimovy w rejonie osoblažskim, odmówili kolektywizacji i zostali rozproszeni na dużym obszarze pod pretekstem, że nie opłaca się elektryfikować tak odległej i rozproszonej wsi. Znany jest również przypadek osady Adamov, na północny wschód od Vrbna, skąd czescy osadnicy z bułgarskiej wsi Vojvodovo zostali ponownie przymusowo przesiedleni w różne części Czechosłowacji.

Ze względu na niską gęstość zaludnienia i znaczne rozproszenie gruntów rolnych, w zachodniej części Śląska na dużych obszarach powstawały państwowe gospodarstwa rolne. Największy obszar zajmowało Państwowe Gospodarstwo Rolne Bruntál (74 586 ha), ale było ono podzielone na 15 fabryk. Poza tym największe z nich to StS Vítkov (12 328 ha), StS Karviná (9 344 ha) i inne. Proces socjalizacji rolnictwa został oficjalnie zakończony w 1960 roku, kiedy to sektor socjalistyczny kontrolował 92% gruntów rolnych w Czechosłowacji. Spośród JZD największe były: Litultovicki JZD (6 657 ha), Odrzański JZD (4 629 ha). W porównaniu z rokiem 1948, kiedy to prawie jedna trzecia ludności w wieku produkcyjnym była zatrudniona w rolnictwie, 30 lat później było to już tylko 11%. Prawie całkowicie zniknęły natomiast gospodarstwa prywatne i typowe gospodarstwa metalowe. Najdłużej zachowały się gospodarstwa w Beskidach.

Do innych ważnych przedsiębiorstw rolniczych poza JZD i StS należały Państwowa Rybacka OZ Ostrava, OSEVA, gospodarstwo nasienne Javorník, Państwowe Przedsiębiorstwo Hodowlane, Stadnina Koni Bolatice, gospodarstwa szkolne przy SZTŠ Český Těšín, SZEŠ Opava, SZTŠ Ostrava/Nová Ves itd.

Tworzenie jak największych jednostek glebowych, szczególnie w regionach wyżynnych i górskich, związane z powiększaniem areału gruntów ornych kosztem łąk i pastwisk, wiąże się bezpośrednio z niszczeniem rozproszonej zieleni polnej (łąki, małe mokradła), a co za tym idzie łatwiejszym rozprzestrzenianiem się chorób i szkodników oraz masową erozją wodną i wietrzną, która niszczy nie tylko użytki rolne, ale również grunty sąsiednie. Silna chemizacja spowodowała, że w łańcuchach pokarmowych pozostały pozostałości substancji toksycznych. Od roku 1937 do 1989 zużycie nawozów przemysłowych wzrosło dwudziestokrotnie, a nawozów azotowych trzydziestokrotnie, co miało negatywny wpływ na stan wód i gleby, drobną faunę glebową oraz pospolite zwierzęta polne i leśne.

Wciąż nieosiągnięta samowystarczalność w zakresie produkcji podstawowej żywności w bloku wschodnim spowodowała realizację planów, które miały doprowadzić do intensyfikacji rolnictwa, ale ze skutkami ubocznymi. Ministerstwo Rolnictwa i Żywności określało, jakie uprawy będą uprawiane w poszczególnych powiatach, ze względu na koncentrację mechanizacji i zakładów przetwórczych w mniejszej liczbie obszarów. Doprowadziło to do powstania wielokatastroficznych PJD o normalnej odległości ponad 20 km między dwoma skrajnymi punktami i gospodarstwami liczącymi co najmniej 500 sztuk bydła, 5 000 tuczników lub 120 000 brojlerów. Stawia to wysokie wymagania w kwestii stajni o dużej pojemności, cystern i odległości do załadunku paszy. Należy jednak przyznać, że w wyniku wyposażenia maszyn, hodowli odpornych odmian i innych odpowiednich środków, rolnictwo czechosłowackie ostatecznie osiągnęło praktycznie pełną samowystarczalność w zakresie podstawowych towarów w latach 80.

Ingerencje w reżim wodny krajobrazu (pogłębianie, spiętrzanie potoków, melioracje) doprowadziły do przyspieszonego spływu wody, wysuszenia gleby, a tym samym do szybciej rozprzestrzeniającej się fali powodziowej. Mieszanka upraw zawierała wysoki udział kukurydzy wymagającej silnego wsparcia pestycydami i odwrotnie, niski udział koniczyny podsiewanej i poprawiającej jakość roślin strączkowych nawożonych obornikiem.

Działalność rolnicza, Úvalno, 1950. SOkA Bruntál
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Jednym z najmniej szczęśliwych skutków socjalistycznego rolnictwa dla krajobrazu były zastępcze rekultywacje obowiązujące od początku lat 80-tych. Warunkiem było to, że na każdy hektar trwale wycofanej ziemi, 1-5 ha (w zależności od przydatności) tymczasowo nieurodzajnej lub innej ziemi powinno być przywrócone do rolnictwa. I tak w Jesionikach, Beskidach i na ich przedgórzu przez lata poszukiwano nieużytków, gruntów pochyłych, kamienistych, podmokłych, w większości zupełnie nieprzydatnych dla rolnictwa. Ich eksploatacja była bardzo rozrzutna, a ponadto zwykle naruszała cenne środowisko naturalne.

Zgodnie z nieco futurystycznymi wizjami, powiat Karviná miał całkowicie zmienić swoje oblicze. Oprócz samego miasta Karviná do 2030 roku na wykopanym i całkowicie zakrytym terenie miał powstać nowy krajobraz z gruntami rolnymi uprawianymi bez ciężkiego sprzętu, parkami leśnymi i zbiornikami wodnymi. Socjalistyczne rolnictwo zapewniało Śląskowi bezpieczeństwo żywnościowe, ale nie bezpieczną żywność. Można stwierdzić, że osiągnęło ono swoje cele, ale też, że tendencja ta nie może być kontynuowana.


6.10 Rolnictwo 1990-2020

Powrót do gospodarki rynkowej oznaczał istotne zmiany w produkcji rolnej. Eksport do większości byłych krajów socjalistycznych ustał stosunkowo szybko z powodu niewypłacalności, podczas gdy kraje Europy Zachodniej zmagały się z nadwyżkami.
P rzywrócono prywatną własność ziemi, a ziemia została zwrócona pierwotnym właścicielom lub ich potomkom w ramach restytucji. Obecnie mniej niż 10% rolników uprawia swoje własne grunty, co jest jedną z najniższych liczb w Europie. Większość właścicieli gruntów wynajmuje swoje grunty. Spółdzielnie rolnicze zostały przekształcone w spółki handlowe. Podział dużych JZD (spółdzielni rolniczych) spowodował zwiększenie liczby gospodarstw i zmniejszenie ich wielkości. Jednak nawet na Śląsku wielkoskalowa struktura gruntów pozostała zasadniczo taka sama jak w czasach socjalizmu.

Struktura wielkości przedsiębiorstw w regionie jest bardzo zróżnicowana. Podczas gdy w powiecie Frýdek-Místek (gdzie prawie nie było niemieckiej emigracji) jest znaczna liczba mniejszych gospodarstw do 10 ha i w przedziale od 10 do 50 ha, a średnia wielkość gospodarstwa wynosi 54 ha, w powiecie Bruntál przeważają duże gospodarstwa o średniej powierzchni 274 ha. W powiecie Bruntál jest tylko 111 rolników poniżej 50 ha, podczas gdy w powiecie Frýdek-Místek jest 548 rolników. Struktura wielkości gospodarstw rolnych w powiatach Jeseník, Opava i Nový Jičín mieści się pomiędzy tymi wartościami.

Zmiany w zatrudnieniu w rolnictwie. Niektóre cechy czeskiego sektora rolnego są zbliżone do średniej UE, jak na przykład udział pracowników w podstawowym sektorze gospodarki. W latach 90. udział pracujących w rolnictwie znacznie spadł i od dłuższego czasu utrzymuje się na poziomie około 3%. Również udział rolnictwa w wartości dodanej brutto regionu spadł w tym okresie z 2,7 % do 2,1 %.

Upadek rolnictwa na terenach górskich. W wyniku presji na opłacalność gospodarowania, w pierwszej połowie lat 90-tych nastąpił znaczny spadek gospodarowania na obszarach mniej przydatnych rolniczo, co dotyczy również ponad połowy Śląska (patrz mapa ONW). Na przedgórzu, na terenach pochyłych, a zwłaszcza w większych odległościach od ośrodków administracyjnych, a tym samym źródeł zatrudnienia, grunty orne przekształcano w trwałe użytki zielone, m.in. w celu ochrony przed erozją. Z tych samych powodów, ale również z powodu niskiej wydajności, grunty na tych obszarach są również przekształcane z użytków rolnych na grunty leśne.

Suburbanizacja i inne zmiany wokół większych miast. Od połowy lat 90-tych, przez całą kolejną dekadę, grunty rolne były w znacznym stopniu, ale w zasadzie w całym badanym okresie, przejmowane na cele budownictwa produkcyjnego mieszkaniowego i komercyjnego, transportu i infrastruktury technicznej. Złagodzenie do końca lat 80-tych bardzo rygorystycznych (jak opisano powyżej) przepisów dotyczących ochrony funduszu ziemi umożliwiło silny nacisk na zabudowę na niezabudowanych terenach gminy. Dotyczy to w szczególności szerszego obszaru całej aglomeracji ostrawskiej, jak również wszystkich większych miast śląskich. Województwo morawsko-śląskie ma drugi najwyższy udział obszarów zabudowanych po Pradze, wynoszący 2,2 % całkowitej powierzchni.

Zmiana w strukturze upraw i zwierząt gospodarskich. Zmieniła się również struktura obszarów uprawnych, która nie jest już oparta na planie samowystarczalności żywnościowej, ale przede wszystkim na popycie rynkowym. Zmniejszyła się produkcja zbóż, ziemniaków i buraków cukrowych. Z drugiej strony, wzrosła produkcja nasion oleistych (głównie rzepaku) ze względu na rosnące preferencje dla biopaliw oraz kukurydzy jako podstawowego surowca dla biogazowni, jako najważniejszego źródła energii odnawialnej w Republice Czeskiej. W regionie Opavskim uprawa ziół leczniczych, zwłaszcza rumianku i sporyszu, utrzymuje od pewnego czasu wyższy udział w uprawie. W produkcji zwierzęcej liczba zwierząt gospodarskich (bydła) znacznie spadła, ale wydajność zwierząt gospodarskich znacznie wzrosła. Nastąpił jednak ogólny spadek produkcji mięsa i mleka. Podobny spadek odnotowano również w hodowli ptactwa wodnego i ryb na stawach.


Ceny gruntów rolnych. Najniższa średnia cena na Śląsku jest w obszarze katastralnym Ludvíkov pod Pradědem (wieś Ludvíkov, powiat Bruntál) - 0.72 CZK /m2 . Jarkovice (gmina Opava, powiat Opawa). Średnia cena gruntów rolnych w województwie morawsko-śląskim zgodnie z dekretem nr 287/2007 Dz.U. wynosi 4,04 CZK/m2, co jest 9. najwyższą ceną wśród regionów Republiki Czeskiej.

Aspekty środowiskowe w rolnictwie. Od początku lat 90-tych XX w. dążenie do coraz większej dbałości o środowisko spowodowało zmniejszenie zużycia nawozów sztucznych i pestycydów, a także nowe formy gospodarowania - rolnictwo ekologiczne i agroturystyka, które dzięki wysokogórskiemu charakterowi Śląska mają tu dobre warunki.

Zmienił się również system dotacji dla rolnictwa. Preferowane są pozaprodukcyjne i środowiskowe funkcje rolnictwa, takie jak: użytkowanie zieleni, biotechniczne środki przeciwerozyjne i samonaprawcze, zwiększanie stabilności ekologicznej, usługi ekosystemowe itp.

Zarządzanie gruntami i inne wpływy rolnictwa na krajobraz. Istotnym, najbardziej widocznym zjawiskiem nowego zarządzania krajobrazem jest obecnie melioracja, która jest jednym z kluczowych czynników współczesnego rozwoju obszarów wiejskich. Dziś nie chodzi już tylko o uregulowanie stosunków własnościowych gruntów, ale przede wszystkim o sieć dróg, rewitalizację, działania przeciwerozyjne, przeciwpowodziowe, ekostabilizacyjne i estetyczne w krajobrazie.

Z kolei w latach 90-tych praktycznie nie stosowano melioracji ze względu na utrzymanie optymalnego reżimu wodnego w krajobrazie i nasilające się susze, a od lat 70-tych i 80-tych stopniowo nadrabiano zaległości. Mimo to w 2000 r. zarejestrowano 83 378,84 ha obszarów zdrenowanych, co stanowiło 29,18 % powierzchni użytków rolnych regionu, o 4 % więcej niż w całym kraju. Z drugiej strony, w tym samym czasie zarejestrowano jedynie 684,66 ha gruntów pod nawadnianie, tj. 0,24 % powierzchni użytków rolnych w regionie, znacznie poniżej średniej krajowej wynoszącej 3,63 %. Największy udział obszarów zdrenowanych (38 %) znajduje się w regionie Novojičín, natomiast największy udział obszarów nawadnianych jest w regionie Opava.

Wnioski. Ostatnio udoskonalono praktyki zarządzania glebą, aby zapobiec erozji, utracie różnorodności biologicznej i poprawić zatrzymywanie wody w krajobrazie. Poważnym problemem na Śląsku stają się również susze i wahania pogody. Wsparcie UE dla gospodarki obiegowej i środków ochrony środowiska jest w tym względzie pozytywne.

6.11 Warunki wstępne dla rozwoju przemysłu do 1848 r.

Zarówno w przypadku zachodniej, jak i wschodniej części austriackiego (czeskiego) Śląska mamy do czynienia z regionem silnie górzystym i do dziś mocno zalesionym, z którego górskiego charakteru wyróżnia się jedynie dzieląca obie części górzysta lub łagodnie pofałdowana Kotlina Ostrawska. To właśnie warunki naturalne w dużej mierze zadecydowały o rozwoju gospodarczym tego regionu, który ponadto, czy to jako część "Wielkiego" Śląska, czy też po 1742 r. jako nowo utworzony kraj koronny, znajdował się na peryferiach struktur gospodarczych Konfederacji Habsburskiej.
P okój berliński w 1742 roku, w wyniku którego Austria utraciła na rzecz Prus 95% terytorium Śląska, w tym najbardziej rozwinięte gospodarczo i w dużej mierze protoindustrialne obszary, doprowadził do niemal całkowitego zerwania dotychczasowych więzi gospodarczych między częścią austriacką i pruską, podczas gdy mniejsza i słabiej rozwinięta gospodarczo część austriacka odczuła ten fakt znacznie dotkliwiej i zmuszona była szukać partnerów handlowych w słabiej rozwiniętych gospodarczo częściach monarchii, na Morawach, Węgrzech, a zwłaszcza w Galicji, która w 1772 r. weszła w skład Rzeczpospolitej Habsburgów. Nie było też ośrodków handlowych i finansowych porównywalnych z wciąż wyraźnie dominującym Wrocławiem. Ani nowy ośrodek administracyjny Opavy, ani miasta książęce Cieszyn, Krnov czy później Bielsko nie mogły zastąpić dawnej metropolii, która pod względem potencjału gospodarczego uchodziła za najważniejszy ośrodek handlowy Korony Czeskiej. Śląsk austriacki był wprawdzie nadal krajem tranzytowym w handlu solą i towarami rolnymi, zwłaszcza zbożem, bydłem i trzodą chlewną, które wędrowały głównie z Galicji przez Morawy do Dolnej Austrii i stolicy cesarskiej Wiednia, ale sam czerpał z tego handlu minimalne korzyści. Samo rolnictwo śląskie, obciążone również niekorzystnymi warunkami naturalnymi, nastawione było przede wszystkim na rynki lokalne, z wyjątkiem uprawy roślin przemysłowych, zwłaszcza lnu, oraz hodowli owiec na wełnę, przeznaczonych do produkcji włókienniczej, która rozwinęła się w kraju jeszcze przed rozbiorami.

Dotychczasowy system skupu, polegający na "uprzywilejowanym", tj. umownie przyznanym kupcom przez władze prawie do kupowania przędzy i sukna od poddanych, stopniowo zaczął przybierać bardziej wyrafinowaną formę towarową, w której kupiec nie tylko kupował gotowy towar, ale także "ładował" fabrykantowi surowiec, a następnie odbierał gotowy towar na z góry określonych warunkach. Jednak "prawdziwe" manufaktury lnu można znaleźć na Śląsku Austriackim tylko sporadycznie, aż do XIX wieku. Przedsiębiorcy tekstylni, jak również producenci pierwotni, nadal preferowali bardziej opłacalny ekonomicznie system towarowy i zakładali manufaktury, zwłaszcza scentralizowane, tylko w przypadku bardziej wymagających technologicznie etapów produkcji, takich jak wykańczanie, bielenie lub farbowanie. Jednak w związku z nową bazą surowcową i koncentracją prac wykończeniowych w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku zaczęły powstawać ośrodki lniarskie, takie jak Andělská Hora, Bruntál, Frývaldov, Vrbno pod Pradědem, Zlaté Hory i Frýdek, z których część w drugiej połowie XIX wieku przekształciła się w nowoczesne ośrodki przemysłu lniarskiego, a w przypadku Frýdku - bawełnianego. Natomiast w przypadku tkanin wełnianych, które w odróżnieniu od lnu produkowane były głównie w miastach, scentralizowane manufaktury zaczęły zyskiwać na znaczeniu wcześniej, a pod koniec XVIII w. zaczęły wypierać wyroby mistrzów cechowych. W związku z tym powstały takie ośrodki przemysłowe jak Cieszyn, Opava, Bílovec, Odry i Horní Benešov. W XIX wieku miasta zaczęły zyskiwać na znaczeniu.

Po bok stěžejního textilnictví můžeme zařadit v rakouském Slezsku tradiční zpracování rud. Vzhledem k tomu, že obnova těžby drahých kovů, především zlata, se ukázala v polovině 18. století ve většině případů jako nerentabilní, zaměřili státní i soukromí prospektoři svou pozornost na nová naleziště železné rudy. Přestože kvalita jesenických i beskydských hematitů nebyla vysoká, byla ve druhé polovině 18. a na počátku 19. století otevřena jak v západní, tak ve východní části země řada železnorudných dolů a lesních železáren. Jako hlavní centrum hutnictví železa se v jesenické železářské oblasti profilovalo především Bruntálsko, kde své hutě provozovalo vratislavské biskupství (Železná u Vrbna pod Pradědem), řád německých rytířů (Malá Morávka, Ludvíkov, Karlova Studánka) a několik dalších podnikatelů.

Ve východní karpatské železářské oblasti rozprostírající se v podhůří Moravskoslezských Beskyd se ve slezské části prosadila Knížecí těšínská komora (Ustroň, Baška, Lískovec, Třinec), v moravské pak olomoucké arcibiskupství (Frýdlant nad Ostravicí, Čeladná). Jak předchozí výčet naznačuje, veškerá hutní výroba byla soustředěna v blízkosti rudných ložisek v hustě zalesněných horských a podhorských částech země, které nabízely, jak se tehdejší hutní odborníci domnívali, nevyčerpatelné zásoby paliva. Krnov, a zwłaszcza Bielsko, które wraz z sąsiednim galicyjskim regionem Bělá zajmowało trzecie miejsce po Brnie i Libercu pod względem wielkości i wartości produkcji tkanin wełnianych w Monarchii Habsburskiej.

Pocztówka z epoki przedstawiająca jeden z głównych ośrodków austriacko-śląskiego przemysłu włókienniczego - Bruntál. SOkA Bruntál
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Tradycyjne przetwórstwo rud na Śląsku Austriackim można zaliczyć do głównych obok przemysłu włókienniczego. Gdy w połowie XVIII wieku odnowienie wydobycia metali szlachetnych, zwłaszcza złota, okazało się w większości przypadków nieopłacalne, państwowi i prywatni poszukiwacze skupili swoją uwagę na nowych złożach rudy żelaza. Mimo że jakość hematytów jesenickich i beskidzkich nie była wysoka, w drugiej połowie XVIII i na początku XIX wieku w zachodniej i wschodniej części kraju powstało wiele kopalni rudy żelaza i leśnych hut żelaza. Głównym ośrodkiem hutnictwa żelaza w Jesenickim regionie hutniczym był Bruntál, gdzie swoje huty prowadziło biskupstwo wrocławskie (Železná u Vrbna pod Pradědem), Zakon Rycerzy Niemieckich (Malá Morávka, Ludvíkov, Karlova Studánka) i kilku innych przedsiębiorców. We wschodniokarynckim regionie hutniczym, który rozciągał się u podnóża Beskidu Morawsko-Śląskiego, w części śląskiej powstała książęca komora cieszyńska (Ustroń, Baška, Lískovec, Třinec), a w części morawskiej arcybiskupstwo ołomunieckie (Frýdlant nad Ostravicí, Čeladná). Jak wynika z powyższego zestawienia, cała produkcja hutnicza koncentrowała się w pobliżu złóż rud w gęsto zalesionych górskich i podgórskich partiach kraju, które oferowały, jak sądzili ówcześni eksperci hutnictwa, niewyczerpane zasoby paliwa.

Rewolucja technologiczna, jaką przeszedł przemysł żelazny od końca XVIII wieku. Przemysł żelazny na Śląsku Austriackim w zasadzie nie został dotknięty rewolucją w przemyśle żelaznym w Europie Zachodniej, w tym w pruskiej części Śląska, która charakteryzowała się głównie przejściem na wytapianie węgla z koksem, poza niezrealizowanym projektem szkockiego przedsiębiorcy metalurgicznego Johna Baildona, który w 1809 r. zaproponował budowę walcowni i pudlarni miedzi nad jedną z rzek przepływających przez przyszły okręg ostrawsko-karwiński, monarchia habsburska musiała czekać aż do 1828 r. na budowę pierwszej huty żelaza opartej na paliwach mineralnych, kiedy to zdecydowano się na budowę tzw. Huta Rudolfa w Vítkovícach. Podobnie jak huty, a więc w pobliżu surowców mineralnych, zwłaszcza drewna, zlokalizowane były liczne huty szkła i papieru czerpanego. Podsumowując, można stwierdzić, że do połowy XIX w. na Śląsku Austriackim powstało kilka wysp protoprzemysłowych, zorientowanych przede wszystkim na dynamicznie rozwijający się przemysł włókienniczy (Bielsko, Krnov, Opava, Bílovec) i żelazny (Ustroň, Třinec) lub oba jednocześnie (Frývaldovsko, Bruntálsko, Frýdecko).

6.12 Rozwój przemysłu w latach 1848-1945

Pod względem struktury branżowej i położenia geograficznego głównych gałęzi przemysłu stanowił on dla Śląska austriackiego w połowie XIX w. ważny punkt zwrotny. Za moment przełomowy można uznać uruchomienie pierwszego nowoczesnego pieca pudlarskiego w Vítkovícach w 1830 r. i późniejszy ogromny rozwój przemysłu żelaznego w Ostravie. Kolejnym znaczącym impulsem dla rozwoju przemysłowego regionu, a zwłaszcza tej jego części, którą dziś określamy jako rdzeń ostrawskiego obszaru przemysłowego, było niewątpliwie założenie w 1836 roku spółki akcyjnej wyłącznie uprzywilejowanej Kolei Północnej cesarza Ferdynanda. Budowa linii kolejowej z Wiednia do Galicji wymagała coraz większej ilości materiału kolejowego, co przyspieszyło rozwój witkowickiego kompleksu metalurgicznego.
W zrost produkcji metalurgicznej spowodował również ogromny wzrost zużycia surowców, zwłaszcza węgla kamiennego. Podczas gdy do tej pory paliwo z kopalni w Ostravie i Karvinie odbierali wyłącznie mniejsi lokalni odbiorcy, jak gorzelnie, browary, cegielnie itp. W ten sposób produkcja węgla i koksu w rodzącym się zagłębiu ostrawsko-karwińskim gwałtownie wzrosła. Obok tradycyjnych ośrodków górniczych, takich jak Ostrava, Karvina i przygraniczne Petřkovice w Prusach, zaczęły powstawać nowe enklawy górnicze w Petřvaldzie, Orlovej, Doubrawie, Porubie u Orlovej, Radvanicach, Míchalkovicach, Heřmanicach, Bartovicach, Hrušovie, Kunčicach, Kunčičkach, a także w sąsiednich morawskich wsiach. Po doprowadzeniu kolei do Bohumina w 1847 roku, sama kolej stała się ważnym odbiorcą węgla. Dzięki Kolei Północnej cesarza Ferdynanda region został włączony do europejskiej sieci kolejowej, gdy w 1849 r. otwarto połączenie między Bohuminem a pruskim Annabergiem (Chałupki), otwierając drogę na pruski Śląsk i dalej na zachód. W 1856 r. połączono ją z koleją krakowsko-górnośląską, która dwa lata później została wykupiona przez Cesarskie Towarzystwo Kolei Północnej Ferdynanda, realizując w ten sposób pierwotnie zapowiadany cel połączenia stolicy cesarstwa przez Morawy i Śląsk Austriacki z Galicją.

Poza obszarami przemysłowymi Wiednia i Brna, Morawskie cukrownie, które powstały po 1848 roku wzdłuż głównej trasy Kolei Północnej, również stały się częścią okręgu ostrawsko-karwińskiego. Po ustąpieniu wydarzeń rewolucyjnych na Węgrzech, w 1850 r. otwarto na stałe połączenie z Pesztem, choć prywatyzacja kolei państwowych w połowie lat 50.

XIX wieku i późniejsze spory o budowę nowych połączeń z Dolnymi Węgrami i dalej na południowy wschód skomplikowały sytuację na dziesięć lat. W latach 1866-1872 poprzeczna Kolej Koszycko-Bohumińska dołączyła do kręgosłupa Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda, która stała się arterią życia gospodarczego nie tylko na Śląsku Austriackim, ale także na Morawach, w Dolnej Austrii i zachodniej Galicji, otwierając połączenia z Górnymi Węgrami i umożliwiając import potrzebnej rudy żelaza dla miejscowych hut. Sieć kolejowa została jeszcze bardziej zagęszczona przez budowę bocznic Kolei Północnej, działalność nowych przewoźników kolejowych, budowę sieci kolei górskich w regionie ostrawsko-karwińskim oraz otwarcie szeregu połączeń lokalnych i miejskich. Dzięki temu powstały ważne węzły kolejowe, takie jak Svinov, Přívoz, ale przede wszystkim Bohumín, gdzie połączyły się linie kolejowe najważniejszych przewoźników, czyli Kolei Północnej cesarza Ferdynanda, Kolei Koszycko-Bohumińskiej i poprzez Kolej Wileńską pruskiej Kolei Górnośląskiej.

Nowoczesna infrastruktura transportowa, obfitość paliw, półproduktów hutniczych i innych produktów przemysłu górniczego i metalurgicznego przyciągnęły kolejnych inwestorów do rdzenia ostrawskiego obszaru przemysłowego, w którym zaczęła się koncentrować decydująca część działalności gospodarczej Śląska Austriackiego i północno-wschodnich Moraw. Od połowy XIX wieku wzdłuż arterii komunikacyjnych, a zwłaszcza w pobliżu tętniących życiem węzłów kolejowych, powstawały nowe ośrodki przemysłowe. Od połowy XIX w. powstawały kolejne zakłady przemysłowe i rodziły się nowe gałęzie przemysłu, które były bezpośrednio związane z dominującą górniczą i hutniczą produkcją pierwotną (kooperacja, inżynieria, chemia), wykorzystywały dobrą obsługę transportową (chemia, papiernictwo), odpowiadały na zapotrzebowanie rozrastającej się aglomeracji przemysłowej (materiały budowlane, browarnictwo, gorzelnictwo) lub w odpowiedni sposób łączyły wymienione tendencje.

Zainteresowaniem inwestorów zaczęły się cieszyć również inne lokalizacje w pobliżu linii kolejowych, co doprowadziło do powstania mniejszych ośrodków przemysłowych, wykorzystujących bliskość aglomeracji ostrawskiej, ale jednocześnie korzystających z zalet bardziej odległych lokalizacji (tańsze grunty i siła robocza, możliwości zbytu itp.). W takim specyficznym położeniu znajdował się na przykład duży kompleks przemysłowo-rolniczy Komory Cieszyńskiej, który opierał się na starszej tradycji działalności hutniczej i żelaznej na Podbeskidziu. Jednak wraz ze zmianą bazy paliwowej środkowoeuropejskiego przemysłu żelaznego, która nastąpiła definitywnie w połowie stulecia, musiały się one również znacznie zmodernizować i zacząć wykorzystywać węgiel kamienny z własnych kopalni w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim, co nie byłoby możliwe na szerszą skalę ze względu na odległość, gdyby na początku lat 70. XIX wieku nie uruchomiono kolei koszycko-bohumińskiej i kolei Ostrava-Frýdlant. Dzięki temu "skróceniu odległości" mogły się rozwijać zakłady przemysłu metalowego i maszynowego w Brance u Opavy, Frýdlancie nad Ostravicí, Kopřivnicy czy Studénce, a niektórzy producenci z bardziej odległego Frývaldovska czy Bruntálsko byli zmuszeni m.in. do pracy w Czechach. Z powodu wysokich kosztów transportu produkcja musiała zostać wstrzymana, asortyment produktów znacznie zmodyfikowany lub przeniesiony bliżej kopalń i hut, czego dowodem było powstanie walcowni drutu w Bohuminie lub walcowni blach cynkowych w Přívozie.

Widok na Morawską Ostrawę. Na pierwszym planie polska Ostrava Trinity Pit. AMO
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


Nie chodzi o to, że tradycyjne ośrodki włókiennicze całkowicie się zatrzymały, one również stopniowo rozwijały i przekształcały swoją produkcję, ale nie mogły konkurować z ostrawskim obszarem przemysłowym pod względem wielkości i wartości produkcji. Podczas gdy w pierwszej fazie industrializacji przemysł tekstylny na Śląsku Austriackim utrzymał uprzywilejowaną pozycję i na początku lat 40. XIX w. odpowiadał za prawie 70 % wartości brutto produkcji przemysłowej kraju, od lat 60. XIX w. stosunek ten zaczął się zmniejszać na korzyść przemysłu ciężkiego, podobnie jak w całym okresie monarchii, aż do spadku poniżej 20 % przed I wojną światową. Najważniejszym sektorem przemysłu włókienniczego, biorąc pod uwagę mechanizację produkcji, był przemysł wełniany, a następnie lniany i bawełniany. W drugiej połowie XIX wieku miasto Bílsko stało się najważniejszym ośrodkiem przemysłu włókienniczego na Śląsku Austriackim, a jednocześnie "niezależnym" obszarem przemysłowym, który wraz z sąsiednim halickim miastem Bělá tworzył konurbację przemysłową specjalizującą się w produkcji wełny, maszyn i urządzeń włókienniczych, ale także np. w produkcji papieru. Miasto Krnov, które w drugiej połowie XIX wieku przejęło rolę lidera przemysłu wełnianego w zachodniej części kraju, miało podobny profil, ale nie w takim samym stopniu. Z drugiej strony miasta Frývaldov i Bruntál stały się największymi ośrodkami lniarskimi, a produkcja bawełny rozwijała się przede wszystkim we Frýdku i sąsiednim morawskim mieście Místek.

Zasadniczym przeobrażeniom uległo również śląskie rolnictwo, które jeszcze w XIX wieku było głęboko rozwinięte. Szukała ona sposobu na poradzenie sobie z niedogodnościami geomorfologicznymi i klimatycznymi oraz na zwiększenie wielkości i wartości produkcji, a wraz z postępującą industrializacją i wzrostem demograficznym zmuszona była do zmiany preferencji produkcyjnych i zaczęła koncentrować się niemal wyłącznie na zaopatrywaniu ośrodków przemysłowych (mięso, mleko, drewno itp.) lub przemysłu spożywczego (cukrownie, gorzelnie, browary, młyny). Pomimo tych zmian strukturalnych Śląsk austriacki był przez długi czas zależny od importu żywności z pruskiej części Śląska, Moraw, Węgier i Galicji, zwłaszcza zboża, ziemniaków i bydła, co jednak w dużej mierze wynikało z technologicznych możliwości konserwowania przewożonych towarów. Przekształcenie kraju z rolniczego w rolniczo-przemysłowy spowodowało również coraz szybsze wyludnianie się śląskiej wsi, zwłaszcza na terenach nieurodzajnych.

Transformacja gospodarcza, jaką przeszedł Śląsk Austriacki i tzw. klin morawski, zwłaszcza w ciągu długiego XIX wieku, miała oczywiście znaczący wpływ na przemiany struktur społeczno-zawodowych, które są jednym z kluczowych wskaźników rozwoju gospodarczego społeczeństwa. Do końca XIX wieku Śląsk Austriacki stał się jednym z najbardziej uprzemysłowionych krajów Austro-Węgier. Jedynie w Dolnej Austrii, z Wiedniem jako centrum monarchii, udział sektora wtórnego przewyższał w 1890 r. udział sektora pierwotnego, przy czym udział sektora trzeciego był również znacznie wyższy. Jednak według tego wskaźnika już w tym czasie podążał mały region Vorarlberg (40,3 %) i Śląsk (38 %), a następnie Czechy (36,6 %). I to właśnie te trzy kraje jeszcze przed I wojną światową dołączyły do grona Dolnej Austrii, zmieniając swój agrarny charakter i stając się przemysłowo-agrarnymi, z większym udziałem sektora wtórnego niż pierwotnego. Po upadku monarchii Habsburgów i powstaniu niepodległej Czechosłowacji kontynuowano masową industrializację. Wprawdzie zmienił się nieco skład zainwestowanego kapitału - inwestorzy francuscy i czescy weszli do kluczowych gałęzi przemysłu, takich jak hutnictwo, górnictwo, produkcja koksu, ciężka technika i ciężka chemia kosztem kapitału austriackiego (wiedeńskiego) i rzeszy niemieckiej - ale struktura branżowa pozostała niezmieniona, a jedynie uległa dalszemu rozwojowi i modernizacji.

1.  Albert Hahn, walcownia rur
2.  Górnictwo w Dziedzicach
3.  Zakłady Koksownicze hrabiego Larischa-Mönnicha w Karvinie
4.  Ostrawskie Zakłady Węglowo-Koksownicze hrabiego Wilczka
5.  Kopalnie węgla kamiennego c. k. wyłącznie priv. Północna kolej cesarza Ferdynanda
6.  Kopalnie węgla kamiennego Orlová-Lazy
7.  Ostrawska Górnicza Spółka Akcyjna dawniej Salm
8.  Ostrawsko-karwińska spółka górnicza, sp. z o.o.
9.  Austriackie Stowarzyszenie Montanistów Alpejskich
10. Austriackie Przedsiębiorstwo Górniczo-Hutnicze
11. Fabryka kabli i drutu, s.a.
12. Vítkovickie górnictwo i hutnictwo górnicze
13. A. Landsberger, c. k. priv. pierwsza austriacko-śląska przędzalnia lnu i bawełny, tkalnia, bielnik i oczyszczalnia ścieków
14. Bracia Neumann, przędzalnia bawełny, tkalnia mechaniczna, bielnik i wykończalnia
15. Gustav Marburg i synowie, pierwsza fabryka tkania maszynowego, fabryka bielizny pościelowej i stołowej
16. Johann Plischke i synowie, fabryka produkcji lnianej zastawy stołowej, sp. z o.o.
17. Mathias Salcher i synowie, s.a.
18. Regenhart & Ryamann, fabryka damaszku i płótna lnianego
19. S. Trebitsch i syn
20. Cukrownia Opava, s.a.
21. Austriackie Stowarzyszenie Produkcji Chemicznej i Metalurgicznej

6.13 Rozwój przemysłu po 1945 r.

Po II wojnie światowej kluczową rolę w gospodarce Śląska Czeskiego odegrał przemysł ciężki i wydobywczy. Wydobycie węgla i produkcja surówki, stali, wyrobów przemysłu ciężkiego, petrochemicznego itp. koncentrowały się głównie w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim (Ostrava, Karviná, Orlova, Petřvald) oraz we wschodniej części kraju (Třínec, Frýdek-Místek, Bohumín). W zachodniej części czeskiego Śląska nadal dominował przemysł włókienniczy (Jeseník, Bruntál, Krnov, Bílovec), chociaż wydobywano rudy, granit, łupki i inne minerały, produkowano wyroby inżynieryjne (Opava, Branka u Opavy, Česká Ves, Malá Morávka) itd. Skala tych działań była jednak znacznie mniejsza niż we wschodniej części kraju. Ważnym ośrodkiem przemysłu włókienniczego był również Frýdek-Místek na Śląsku i Morawach.
R ozwój przemysłowy Śląska Czeskiego po 1945 r., a przede wszystkim obszaru przemysłowego Ostravy, był w znacznym stopniu zdeterminowany wydarzeniami wojennymi poprzednich sześciu lat. Niepowodzenie kampanii wschodniej i nieprzewidywalnie przedłużająca się wojna, wymagały szybkiego przekształcenia produkcji pokojowej w produkcję wojenną, co w znacznym stopniu ograniczyło lub nawet całkowicie wstrzymało produkcję w niektórych działach przemysłu lekkiego i konsumpcyjnego oraz zapowiadało skrajną ekstensyfikację wydobycia i produkcji w gałęziach przemysłu uczestniczących w produkcji zbrojeniowej. Nie można jednak zapominać, że zwłaszcza w pierwszych latach wojny można też zauważyć pewien postęp techniczny i technologiczny związany z włączeniem przemysłu miejscowego w struktury przemysłu Rzeszy.

Jednym z ważniejszych projektów, którego realizację rozpoczęto już w 1942 r., ale który zaczął być traktowany priorytetowo zwłaszcza w ostatnich latach wojny w związku z alianckimi bombardowaniami zachodnich terenów III Rzeszy, była budowa tzw. Zakładu Południowego w Kunčicach, który pierwotnie miał być filią pobliskiej huty żelaza w morawskich Vítkovicach. Po zakończeniu wojny została ukończona jako samodzielny kompleks z pełną produkcją pierwotną żelaza, oddzielony od Huty Vítkovice w 1952 r. i nazwany "Nová hut' Klement Gottwald" na cześć ówczesnego prezydenta Czechosłowacji.

Wkrótce po zakończeniu wojny stało się jasne, że przemysł ciężki i wydobywczy będzie nadal odgrywał decydującą rolę w życiu gospodarczym czeskiego Śląska. Przede wszystkim wysiłki na rzecz odbudowy zniszczonej wojną gospodarki narodowej, przy pogłębiającym się napięciu między ludowo-demokratycznym "Wschodem" a kapitalistycznym "Zachodem", ale w coraz większym stopniu także rosnąca produkcja zbrojeniowa, wymagały zwiększenia produkcji węgla, surówki, stali, wyrobów przemysłu ciężkiego, petrochemicznego i innych, które były silnie reprezentowane we wschodniej części Czeskiego Śląska i Ostravy.

Znaczącym momentem, który na 40 lat wpłynął na funkcjonowanie strategicznych sektorów gospodarki narodowej, było ogłoszenie pod koniec października 1945 r. dekretu Prezydenta Republiki o nacjonalizacji kopalń i niektórych przedsiębiorstw przemysłowych, który objął wszystkie liczące się przedsiębiorstwa i zakłady na terenie Śląska Czeskiego. Już wiosną 1946 roku na mocy rozporządzenia ministra przemysłu powstało przedsiębiorstwo państwowe Kopalnie Węgla Kamiennego Ostrava-Karviná (od 1950 roku Kopalnie Ostravsko-Karvińskie, n.p.), które obejmowało kopalnie węgla, koksownie, elektrownie, przedsiębiorstwa budowlane, majątki i lasy należące wcześniej głównie do właścicieli prywatnych i spółek akcyjnych. Stare złoża węgla były stopniowo wyczerpywane, a wydobycie było coraz bardziej kosztowne, dokonano nowych odkrywek we wschodniej, karwińskiej części zagłębia (Kopalnia ČSM) oraz w kierunku Frýdka-Místka (Kopalnia Paskov). W przemyśle metalurgicznym, oprócz wspomnianych już Nowej Huty Klementa Gottwalda i Huty Vítkovice, ważną rolę odegrał kompleks wielkopiecowy Huty Třinec, a wśród przedsiębiorstw przetwórczych i inżynieryjnych Huta i Drutownia Bohumín, Walcownia Blach Frýdek-Místek, Kovona Karviná i szereg innych zakładów. Najwyższy priorytet nadano również budowie przemysłu chemicznego. W 1958 r. powstało przedsiębiorstwo państwowe Morawskie Zakłady Chemiczne (MCHZ), w skład którego wchodziły główny zakład Dusikárny Ostrava oraz przedsiębiorstwa zależne Hrušovské chemické závody w Hrušovie, do których należały również zakłady Petrovice, Ostravit Ostrava, Bohumínské chemické závody, Přerovské chemické závody i Fosfa Poštorná.

Widok z powietrza na hutę w Třincu. Moravia Steel, a.s.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


W zachodniej, zamieszkanej w większości przez Niemców części Śląska sytuacja była jeszcze bardziej skomplikowana. Po usunięciu Niemców niektóre obszary pozostały całkowicie wysiedlone, a przesiedleńcy, czy to z czeskiego interioru, czy z Europy Wschodniej i Bałkanów, nie byli w stanie zastąpić ich potencjału siły roboczej. Sytuacja była szczególnie trudna w tradycyjnym dla tego regionu przemyśle tekstylnym, który w przeciwieństwie do wyrębu lasów czy wydobycia rud wymagał bardziej wykwalifikowanej siły roboczej. Zakłady włókiennicze w zachodniej części Śląska Czeskiego w regionach Bruntál i Jeseník weszły w skład przedsiębiorstwa państwowego Moravolen, zakłady wełniane w Krnovie zostały skupione w przedsiębiorstwie państwowym Karnola, znany białołęcki producent drobnej galanterii metalowej i dodatków odzieżowych MASSAG został włączony do przedsiębiorstwa państwowego KOH-I-NOOR, odrzańskie zakłady gumowe Schneck & Kohnberger stały się częścią narodowego przedsiębiorstwa Optimit, i tak można by dalej. Zakłady włókiennicze we Frýdku-Místku, najważniejszym ośrodku wschodniej części czeskiego Śląska, zostały wkrótce po wojnie połączone w Śląskie Zakłady Bawełniane, sp. państwowa.

7. TOŻSAMOŚĆ, SATYSFAKCJA I MIEJSCA PAMIĘCI







TREŚĆ ROZDZIAŁU

7.1 Historyczny rozwój tożsamości śląskiej
Ph.Dr. Oľga Šrajerová, CSc. (SZM)
7.2 Porównanie podobszarów na podstawie badań socjologicznych
Ph.Dr. Oľga Šrajerová, CSc. (SZM)
7.3 Region Jesioników
PhDr. Andrea Hrušková (ACC), doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC)
7.4 Region Opava
PhDr. Andrea Hrušková (ACC), doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC)
7.5 Region Hlučín
PhDr. Andrea Hrušková (ACC), doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC)
7.6 Region Těšín
PhDr. Andrea Hrušková (ACC), doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC)
7.7 Region Ostrava
PhDr. Andrea Hrušková (ACC), doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC)
7.8 Miejsca pamięci
doc. PhDr. Andrea Pokludová, Ph.D. (OU)
7.9 Zaginiona niemiecka pamięć - Hans Kudlich (*1823 - †1917)
prof. PhDr. Pavel Kladiwa, Ph.D. (OU)

7.1 Historyczny rozwój tożsamości śląskiej

Tożsamość śląska jest związana z konkretnym terytorium Śląska, na którym jest głęboko zakorzeniona. Została ona ukształtowana przez ludzi, którzy żyli tu od wieków. Jest ona kształtowana nie tylko przez identyfikację ludzi z tym terytorium, ale także przez ich wspólną pamięć zbiorową, identyfikację z kulturą, tradycjami, wspólnymi wartościami i wzorami zachowań ze społeczeństwem ludzi tam żyjących.
T ożsamość to szerokie pojęcie, definiowane z jednej strony jako tożsamość, równość lub podobieństwo, z drugiej zaś jako różnica, osobliwość pozwalająca odróżnić jedną zbiorowość od drugiej. Ma ona wiele form i poziomów, które nakładają się na siebie i wzajemnie uzupełniają: od tożsamości indywidualnej, poprzez tożsamość społeczną, kulturową, etniczną i narodową, aż po tożsamość globalną. Podstawowym źródłem tożsamości jest pamięć zbiorowa, która ma zdolność utrwalania znaczących zjawisk, doświadczeń i wydarzeń społecznych. Każdy człowiek jest członkiem wielu grup społecznych i posiada wielowarstwową tożsamość grupową opartą na wspólnych lub podobnych systemach wartości, normach, obyczajach, języku, gospodarce, a także związku z danym terytorium. Tożsamość regionalna jest częścią tożsamości społecznej i wyraża stopień przynależności ludzi do danego miejsca. Jest to obraz regionu w świadomości jego mieszkańców, który kształtuje się w procesie instytucjonalizacji regionu.

Śląsk jako specyficzny region był dynamiczną lub przejściową jednostką w historii, która nigdy nie stała się bardziej znaczącym podmiotem w rozwoju historii ziem czeskich. Był on przede wszystkim obiektem zainteresowania sąsiednich i bardziej odległych formacji państwowych oraz przedstawicieli różnych grup etnicznych. Nie miał prostego i jednoznacznego rozwoju historycznego, zmieniały się tu rody rządzące, toczyły się walki o to ważne strategicznie i gospodarczo terytorium, zmienił się bardzo skład etniczny ludności i skład gospodarczy regionu. Był to region zjednoczony przez wspólną administrację publiczną, ale przede wszystkim przez poczucie przynależności do terytorium, na którym żyli ludzie.

Berlínským mírem v roce 1742 skončila pro habsburskou monarchii neúspěšně první slezská válka. Historické území Slezska bylo rozdělené na Rakousko a Prusko tak, že Habsburkům zůstala přibližně jedna desetina území, které se rozkládalo na částech historického území knížectví Niského, Krnovského, Opavského, Těšínského a na stavovském panství Bílsko. Z této časti Slezska byla vytvořena samostatná habsburská provincie rakouské Slezsko, její správou byl pověřen Královský úřad v Opavě.

Pokój berliński w 1742 r. zakończył pierwszą wojnę śląską niepomyślnie dla monarchii Habsburgów. Historyczne terytorium Śląska zostało podzielone między Austrię i Prusy, a Habsburgom pozostała około jedna dziesiąta terytorium, która znajdowała się na części historycznego terytorium księstw: niskiego, krnowskiego, opawskiego, cieszyńskiego oraz w majątku Bielsko. Z tej części Śląska utworzono samodzielną prowincję habsburską Śląsk Austriacki, której administrację powierzono Urzędowi Królewskiemu w Opavie.

Śląsk istniał jako państwo w ramach monarchii habsburskiej do 1782 roku, kiedy to został administracyjnie połączony z Morawami w tzw. gubernię morawsko-śląską. W 1849 r. Śląsk Austriacki został zrównany z innymi ziemiami koronnymi, a dla jego administracji utworzono w Opavie gubernatorstwo. W miarę postępów absolutyzmu Bacha zlikwidowano gubernię opawską i utworzono w Opavie Śląską Radę Prowincjonalną. Taki stan rzeczy trwał aż do rozpadu Austro-Węgier w 1918 r., kiedy to Śląsk Austriacki stał się częścią nowo powstałej Republiki Czechosłowackiej. Śląsk istniał jako jednostka administracyjna i wykształciły się w nim elementy śląskiej tożsamości różnych narodowości zamieszkujących te tereny. Tożsamość śląska wyrosła na gruncie lokalnego patriotyzmu o silnym zabarwieniu historycznym i kulturowym. Działało szereg organizacji i instytucji mających na celu jej rozwój, np. Macierz Opawska (1877) w Opavie czy Śląska Macierz Szkolnictwa Ludowego (1888) działająca na Ziemi Cieszyńskiej. Obie organizacje macierzowe zajmowały się rozwojem działalności oświatowej, kulturalnej, wychowawczej i społecznej.

W 1928 r. Śląsk został połączony z Morawami w Kraj Morawsko-Śląski z siedzibą w Brnie, co oznaczało koniec autonomii śląskiej, gdyż poprzedni kształt Kraju Śląskiego nigdy nie został przywrócony, choć świadomość przynależności do regionu była nadal bardzo silna wśród wszystkich narodowości zamieszkujących Śląsk.

Nowa sytuacja w zakresie istnienia tożsamości śląskiej powstała po 1945, a zwłaszcza po 1948 roku. Złożone warunki polityczne, gospodarcze i kulturowe w regionie pogranicza w okresie powojennym wpłynęły na identyfikację ludności z regionem. Cały obszar Czeskiego Śląska został poważnie dotknięty przez wojnę. Nastąpiła też radykalna zmiana sytuacji etnicznej - po wysiedleniu ludności niemieckiej na Śląsk napłynęli nowi mieszkańcy. Z jednej strony pochodzili oni z głębi ziem czeskich, z drugiej zaś ze Słowacji. Byli to również powracający z zagranicy emigranci oraz nowi osadnicy, którzy nie byli związani z regionem. W latach 1945-1947 śląska tożsamość ludności autochtonicznej rozwijała się jeszcze dość pomyślnie. W Pradze działał Instytut Kultury Śląskiej, przywrócono działalność Macierzy Opawskiej i Śląskiej Macierzy Szkolnictwa Ludowego regionie Cieszyńskim, założono Śląską Bibliotekę Naukową w Opavie.

Elementy śląskości rozwinęły się także na terenie Muzeum Śląskiego (1814) czy Śląskiego Teatru Narodowego w Opavie. Śląsk był jednak postrzegany jako anachronizm. Zmiany administracyjne w latach 1949 i 1960 podzieliły terytorium Śląska na rejony i powiaty, a z nazwy regionu usunęły określenie "śląski". Zlikwidowano również śląskie instytucje o charakterze lokalnym. Po lutym 1948 r. zlikwidowano Śląską Macierz Szkolnictwa Ludowego, a Macierz Opawską połączono ze Śląskim Instytutem Naukowym w Opavie. Instytut Śląski w Pradze działał najdłużej, bo aż do początku lat 50. Do 1968 r. istniały tylko dwie pozostałości idei śląskiej - Instytut Śląski w Opavie (od 1958 r. część Akademii Nauk) i Muzeum Śląskie również w Opavie. Śląsk rozpatrywany był co najwyżej w kontekście regionalnych badań historycznych lub w wymiarze nieszkodliwego folkloru. Śląska tożsamość regionalna nie została jednak całkowicie wymazana ze świadomości miejscowej ludności. Dowodem na to było jego odrodzenie pod koniec lat 60. Jednak idea śląska jeszcze się wtedy nie ukształtowała i miała inny charakter niż powojenna. Rozwinęła się działalność kulturalna i ogólnoedukacyjna. Z połączenia dwóch poprzednich macierzy powstała Macierz Śląska, która zaczęła wydawać pismo "Śląsk: Kultura i Ziemia". Jego działalność zakończyła się jednak w 1972 roku.

Refleksja nad śląską tożsamością odżyła po listopadzie 1989 r. w związku z przejściem do demokratycznego systemu politycznego i prawnego, budową społeczeństwa obywatelskiego, przywróceniem samorządu i gruntowną reformą administracji publicznej. Działania kulturalne i edukacyjne zostały wznowione na poziomie regionalnym. W 1990 roku wznowiła swoją działalność Macierz Śląska, a w 1991 roku powstał Uniwersytet Śląski w Opavie. Przymiotnik "śląski" powrócił do nazwy szeregu instytucji społecznych, kulturalnych, oświatowych, sportowych i gospodarczych (teatr, bank, kluby sportowe, zakłady przemysłowe). Mieszkańcy regionu mogli wykazać swój związek z regionem poprzez zadeklarowanie narodowości śląskiej w spisie ludności, domów i mieszkań w 1991 roku. Rozwinęły się dyskusje na temat nowego podziału terytorialnego i administracyjnego Republiki Czeskiej, a w 2001 roku zaczął funkcjonować nowy system regionalny, w ramach którego Śląsk stał się częścią Kraju Morawsko-Śląskiego. Tylko jego najbardziej na zachód wysunięta część – region Jesenika - stała się częścią Kraju Ołomunieckiego.

Zabytkowy budynek wystawowy Muzeum Śląskie na pocztówce. SZM
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Godło Macierzy Śląskiej. SZM
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Dzisiejsi mieszkańcy Śląska postrzegają region jako region kulturowo historyczny, są świadomi różnic w sposobie życia, w języku, w postrzeganiu religii i w cechach charakteru jego mieszkańców w stosunku do innych regionów Republiki Czeskiej. Tożsamość śląska oparta na czeskich i polskich tradycjach jest wciąż żywa, podczas gdy niemiecka część tradycji popadła w zbiorową niepamięć. W pamięci zbiorowej tutejszych mieszkańców zachowały się ważne wydarzenia (II wojna światowa, wojna o sukcesję austriacką) i znaczące osobistości (Petr Bezruč, Marie Terezie, Leoš Janáček) związane z jego historią. Zachowało się również wiele tradycji historycznych, legend i opowieści związanych z tym obszarem. Działa tu szereg organizacji i oficjalnych instytucji państwowych (teatr, muzeum, uniwersytet, macierz), a także amatorskich klubów, stowarzyszeń i instytucji, które wspierają elementy śląskości i gwarantują dalszy rozwój śląskiej tożsamości.

1. Petr Bezruč - poeta
2. Leoš Janáček - kompozytor
3. Maria Teresa - cesarzowa Austrii
4. T.G. Masaryk - prezydent Czechosłowacji
5. Miloš Sýkora - ofiara walk podczas wyzwalania Ostravy, 1945 r
6. Heliodor Píka - legionista, ofiara reżimu komunistycznego
7. Jan Amos Komenský - myśliciel, filozof i pisarz
8. Vincenz Priessnitz - twórca hydroterapii
9. Henryk von Larisch-Mönnich II - szlachcic śląski
10. Leopold Bauer - architekt
11. Mieszko I. (ród Piastów) - polski książę
12. Jaromír Nohavica - autor tekstów piosenek
13. Vladimír Blucha - historyk

7.2 Porównanie podobszarów na podstawie badań socjologicznych

Naturalną potrzebą każdego człowieka jest przynależność do jakiegoś miejsca. Identyfikacja osoby z określonym organizmem społecznym wynika z jej potrzeby dopasowania się do kontekstu społecznego, kulturowego, politycznego i ekonomicznego i jest uwarunkowana wieloma czynnikami. W badaniach socjologicznych nad Śląskiem badano stosunek mieszkańców do regionu śląskiego, zarówno w aspekcie świadomości historycznej, jak i kulturowej wobec jednostki terytorialnej. Celem było poznanie identyfikacji mieszkańców nie tylko z przestrzenią jako taką, ale także z jej obszarem społecznym, tj. nie tylko relacji ludzi z krajobrazem, miastem, wsią w sensie fizycznym, ale także identyfikacji z ludźmi, którzy tam mieszkają, ich sposobem życia, ich instytucjami, organizacjami, kulturą, historią itp.
I lościowe badanie reprezentatywne na grupie 3 002 respondentów zostało przeprowadzone w ramach badań socjologicznych na Śląsku realizowanych w 2018 roku. Celem badania było uzyskanie wiarygodnych danych, na podstawie których można by określić czynniki wpływające na kształtowanie się kultury narodowej i kulturowej tożsamości mieszkańców tego mieszanego etnicznie regionu, np. jaki jest stosunek mieszkańców do regionu, w którym żyją, jaka jest ich pamięć historyczna, informacje o relacjach przestrzennych i tożsamości narodowej. Badanie przeprowadzono na terenie Śląska Czeskiego oraz w morawskiej części kraju (województwa) morawsko-śląskiego. Respondenci zostali wybrani metodą warstwowego, wieloetapowego losowania według ośmiu podobszarów, tj: Śląsk Cieszyński, region Ostravy (część morawska i śląska), Opavy, Hlučína, Jesioniki (część w kraju morawsko-śląskim, dalej MSK, i część w kraju ołomunieckim, dalej OLK) oraz grupa kontrolna/referencyjna składająca się z mieszkańców morawskiej części kraju morawsko-śląskiego (patrz Mapa 7). Obiektem badań byli wszyscy mieszkańcy w wieku 18 lat i więcej. Wyniki są ważone według wieku i płci w podregionie. Ponadto przeprowadzono badanie jakościowe w formie dziesięciu dyskusji grupowych, po dwie w każdym obszarze: jedna z dorosłymi i jedna z uczniami w wieku 14-17 lat. Interesujące wypowiedzi uczestników ilustrujące charakter tego obszaru można znaleźć w kolejnych rozdziałach. Najsilniejsza tożsamość terytorialna we wszystkich badanych podobszarach jest postrzegana przez mieszkańców w stosunku do miejsca, w którym mieszkają, szczególnie w regionie opawskim bez Hlučína (66,9 %). Najsłabsza tożsamość terytorialna z miejscem zamieszkania jest w Jesionikach (część MSK) i w morawskiej części Ostravy, w tych podobszarach jest silniejszy wpływ tożsamości terytorialnej z Republiką Czeską. Jesioniki charakteryzują się znaczną różnicą między częścią, która należy do MSK i częścią, która należy do OLK.

Badania nad tożsamością terytorialną wykazały, że jest ona tematem multiplikatywnym, tworzącym złożone struktury i nie wynika z wcześniejszej świadomości jedności historycznej na obszarach, które nie miały wspólnego rozwoju i przeszły duże fale migracji. Równolegle do tego ustalenia stwierdzono, że nawet na obszarach o relatywnie wysokim udziale komponentu autochtonicznego (rdzennego) następuje redukcja tożsamości terytorialnej młodego pokolenia do bezpośredniego miejsca zamieszkania. Według badań przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt, że młode pokolenie w większym stopniu przyjmuje prądy globalizacyjne (w kulturze, gastronomii, modzie itp.). Nasuwa się pytanie, jak młode pokolenie poradzi sobie z tak ogromnymi wpływami globalizacyjnymi i jaki będzie to miało wpływ na tożsamość terytorialną przyszłych pokoleń. Historycznie rzecz biorąc, przekazywanie elementów globalnych, np. kultury, gastronomii, uprawy obcych roślin, wiedzy technologicznej, przez Europę znane jest tylko niewielkiej części społeczeństwa lub jednostkom, np. rodzinom szlacheckim, kupcom, rzemieślnikom podróżującym za pracą (tzw. "na doświadczenie"), naukowcom, koneserom. Jednak w porównaniu z przeszłością, nigdy nie było tak ogromnego globalnego wpływu na badaną społeczność lokalną. Założenie, że tożsamość terytorialna ma charakter hierarchiczny, zależy od kontekstu historycznego rozwoju obszaru, długości pobytu mieszkańców na badanym terenie, postrzegania krajobrazu oraz zadowolenia mieszkańców z jakości życia, w tym ich indywidualnych aspektów. Innym ważnym czynnikiem w ocenie tożsamości terytorialnej jest przynależność do kohorty wiekowej. Wraz z wiekiem wzrasta identyfikacja ludności z terytorium, na którym mieszka, a maleje potrzeba identyfikacji z Europą lub światem jako całością, czyli terytorium hierarchicznie bardziej odległym.

Ważną częścią badań było również badanie satysfakcji mieszkańców z jakości życia (standaryzowana bateria pytań z European Values Survey). Wyniki badania pokazały, że najbardziej zadowoleni ze wszystkich powyższych czynników byli mieszkańcy Jesioników (część MSK) i regionu Opavy (bez Hlučína), natomiast najmniej zadowoleni byli mieszkańcy Ostravy i Hlučína (patrz wykres 7.2). W swoich odpowiedziach mieszkańcy ci wyrażali niezadowolenie nie tylko z poziomu mieszkania, ale także z poziomu życia. Mieszkańcy regionu Hlučína nie myśleli jednak o wyprowadzce z miejsca zamieszkania, przeciwnie, bardziej zastanawiali się nad tym mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego i Ostravy. Badania wykazały, że na ogólne zadowolenie z życia wpływają przede wszystkim zadowolenie z życia osobistego, jakość mieszkania, standard życia, znajomi oraz poczucie bezpieczeństwa (mierzone współczynnikiem korelacji). Istnieją różnice w wpływie poszczególnych czynników na ogólne zadowolenie pomiędzy podregionami, np. zadowolenie ze środowiska życia najbardziej wpływa na ogólne zadowolenie w Hlučínie i morawskiej części Ostravy.

Wykres 7.1: Posiadanie narodowości śląskiej w opinii res ondentów badania socjologicznego. Źródło: ACCENDO, SZM (2018), Badanie socjologiczne mieszkańców Śląska Czeskiego
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Z ogólnego badania socjologicznego wybrano kilka map, aby pokazać, jak respondenci w podobszarach badania rozkładają się ich odpowiedzi na różne pytania dotyczące ich życia w regionie. Z odpowiedzi wynika, że 75 % lub więcej mieszkańców jest zadowolonych z ogólnej jakości życia w regionie opawskim i jesenickim (część MSK), a najmniej w regionie ostrawskim (część morawska) (Mapa 1). Zadowolenie z mieszkania przekracza 73% również w regionie Jesioników (część MSK) i Opavy (mapa 2). Największe zadowolenie z jakości relacji z dziećmi jest w Jesionikach (część MSK) (mapa 3). Obywatele nie chcą pozostawać na stałe we wsi lub mieście, zwłaszcza w regionie cieszyńskim i ostrawskim (mapa 4). Najważniejszym powodem opuszczenia miejsca zamieszkania była perspektywa lepszej pracy, szczególnie dla osób młodych - 66,1 % osób w wieku 18-34 lata w województwie śląskim podało ten powód. Mieszkańcy Śląska w wieku 35-64 lata również najczęściej podawali jako powód wyjazdu lepszą pracę, a w porównaniu z młodszym pokoleniem znacznie większy nacisk kładli na jakość środowiska. Jakość środowiska była dość ważnym kryterium wśród osób w wieku 65 lat i więcej. Duma z bycia obywatelem Republiki Czeskiej jest odczuwana przez ponad 90 % mieszkańców regionu Jesioniki (część OLK) (Mapa 5). Odmienność mieszkańców Śląska od pozostałych mieszkańców Republiki Czeskiej dostrzegają przede wszystkim mieszkańcy (ponad 80 %) części MSK nienależącej do Śląska, a także mieszkańcy regionu cieszyńskiego (mapa 6).

Wykres 7.2: Amebowy wykres zadowolenia mieszkańców w podobszarach. Źródło: ACCENDO, SZM (2018), Badanie socjologiczne mieszkańców Śląska Czeskiego
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Satysfakcja Ślezańczyków - ankieta:
Do wyznaczenia granic przedziałów na kartogramach zastosowano metodę optymalizacji Jenksa dla przerw naturalnych.
ACCENDO, SZM (2018), Badanie socjologiczne mieszkańców Śląska Czeskiego.
Pozn.:

7.3 Region Jesioników

Region Jesioniki, położony na terytorium Śląska Czeskiego, stanowi część dawnego Kraju Sudeckiego. Przed II wojną światową na tym terenie dominowała ludność niemiecka, która przybyła tu w XIII-XIV wieku w ramach celowej "Wielkiej Kolonizacji Wschodniej" na zaproszenie Przemysła Otakara II. Po ich wypędzeniu w 1945 r. tereny te zostały ponownie zasiedlone przez ludność czeską, morawską i słowacką, a także przez Rumunów, Greków, Czechów wołyńskich i inne grupy. Od roku 2000 region Jesioników jest administracyjnie podzielony na dwie części, jedna należy do kraju ołomunieckiego, druga do kraju morawsko-śląskiego.
P amięć historyczna i zbiorowa w Jesionikach jest zakłócona, większość pierwotnych mieszkańców była narodowości niemieckiej, a po 1945 roku zostali oni wysiedleni i zmuszeni do emigracji do Niemiec. Przesiedleni obywatele z różnych części ziem czeskich, ale także z zagranicy, przywieźli ze sobą własną pamięć historyczną, tradycje, zwyczaje. Pierwotna pamięć historyczna została zapomniana, zapisy zachowały się w języku niemieckim. Dzisiejsi mieszkańcy są bardzo zainteresowani poznawaniem historii tego obszaru, co jest realizowane poprzez tłumaczenie dokumentów historycznych, legend oraz zbieranie historycznych zdjęć i map. Ludzie dzielą się tymi informacjami na stronach internetowych i w mediach społecznościowych.

W dyskusjach grupowych, które miały miejsce we Vrbnie pod Pradědem i Krnovie, respondenci najsilniej dostrzegali tożsamość terytorialną z miejscowością, w której mieszkają (np. Vrbno, Bruntál, Krnov). Miejscowi autochtoni utożsamiali się ponadto z przynależnością do mniejszych jednostek terytorialnych (np. Železná, Mnichov, dawne osady znajdujące się na terenie Vrbna). Ponadto, zgodnie z ich postrzeganiem, należały one również do większych jednostek terytorialnych, patrz opinie poniżej:

"Wyrażę dwa uczucia, ponieważ oczywiście jestem patriotą, jestem Vrbeniak, bo tu się urodziłem, ale powiedziałbym, że pozytywnie odbieram region Jesioników. Kraj Morawsko-Śląski".

"Dziś w Jesionikach czuję się bardziej jak w domu. Chodzi mi ogólnie, nie chodzi mi tylko o Vrbno czy Jesenik, ale od Gór Złotych przez Jesenik do Vrbna".

Respondenci nie potrafili zdefiniować terytorium Śląska. Większość postrzegała Śląsk jako pojęcie historyczne, które dziś nie istnieje. Niektórzy już nie wiedzieli, że są na Śląsku, myśleli, że on już terytorialnie nie istnieje. Nikt tu nie miał jakiegoś szczególnego związku ze Śląskiem. Czuli, że ich narodowością są Czechy lub Morawy. Pojęcie Śląska zniknęło wraz z mieszkańcami Niemiec po ich wyjeździe w 1945 roku. Nowi imigranci nie tworzyli związku ze Śląskiem, ich postrzeganie koncentrowało się na regionie Jesenika i regionie morawsko-śląskim lub ołomunieckim, czyli na obszarze, na którym mieszkają lub jest im najbliższy. Historia Śląska została tu przerwana, a obecni mieszkańcy nie mają potrzeby zdobywania lub pogłębiania wiedzy o śląskiej historii tego terenu.

"Myślę, że większość z nas pamięta, że Vrbno do 1961 roku nazywało się Vrbno ve Slezsku, więc ludzie byli wtedy trochę bardziej zaznajomieni ze związkiem ze Śląskiem, ale dziś chyba do tego wracamy. Po zmianie na Vrbno pod Pradziadem powiedziałbym, że Śląsk trochę podupadł. Ale my wiemy z historii, że my po prostu należymy do Śląska".

"Dla młodego pokolenia Śląsk jest obecnie postrzegany tylko jako pojęcie historyczne i dzisiaj nie istnieje jako Śląsk w moim przekonaniu. Historycznie oczywiście tak, ale ja do Śląska nic nie czuję."

Respondenci twierdzą, że ludzie w rejonie Jesioników są bardzo niezależni i bardziej odporni niż w innych regionach. Albo ludzie nie dostrzegają różnic, albo dostrzegają różnice w kulturze, w gastronomii, w dialekcie. Mają silne przywiązanie do środowiska naturalnego, silne relacje sąsiedzkie oparte na przyjaźni.

Jeśli chodzi o jakość życia, Jesenicko ma wyższy poziom spokoju ducha (patrz wykres poniżej). Mieszkańcy są zadowoleni z poszczególnych mierzonych aspektów jakości życia szczególnie na terenie Jesioników, które znajdują się w Kraju Morawsko-Śląskim. Z perspektywy socjologicznej można stwierdzić, że osoby, które nie były zadowolone na danym terenie wyjechały, a te, które zostały, deklarowały wyższe zadowolenie z życia w badaniu. Podobne wnioski wynikają również z ogólnokrajowego badania przeprowadzonego w 2006 roku w ramach projektu Zmiany na rynku pracy i perspektywy kształcenia, gdzie wyższe zadowolenie odnotowano wśród mieszkańców Vysočiny niż wśród mieszkańców Pragi. W regionie jesenickim najwyższe jest zadowolenie z otoczenia, krajobrazu, w którym mieszkają ludzie, zadowolenie z relacji z przyjaciółmi i ze swoimi dziećmi. Obszar Jesioników położony w kraju ołomunieckim ma znacznie niższe wartości, a zadowolenie z poczucia bezpieczeństwa jest bardzo niskie.

Wykres 7.3: Amebowy wykres zadowolenia mieszkańców z obszarów życia w Jesionikach. Źródło: ACCENDO, SZM (2018), Badanie socjologiczne mieszkańców Śląska Czeskiego
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Respondenci zgodnie stwierdzili, że najpiękniejszą rzeczą na tym terenie są rozległe lasy. Dominantą krajobrazu jest góra Pradziad, którą widać prawie z każdego miejsca. Według aktualnych i przeszłych informacji, które respondenci otrzymali z mediów, powietrze we Vrbnie pod Pradědem i Karlovej Studánce jest najczystsze w Europie Środkowej. Vrbno jest położone w najpiękniejszej dolinie w Jesionikach. Gdziekolwiek się wdrapiemy, osiągniemy piękne panoramiczne widoki na grzbiety Jesioników lub piękne długie doliny. W lasach, w ciekawy, naturalny sposób występują piękne ściany skalne, które potrafią zaskoczyć przybyszów swoją strukturą i ogromem, a zawsze cieszą serca rodowitych i starych mieszkańców. Respondenci stwierdzili, że nie przeszkadza im mniejszy rozwój turystyki w Jesionikach, ponieważ ludzie nie przyjeżdżają tu, aby je niszczyć. Według odczucia respondentów istnieje również różnica w zasiedleniu między Beskidami a Jesionikami. W Jesionikach ludzie mieszkają w dolinach, a w miejscach ustronnych są tylko chaty, natomiast w Beskidach ludzie mieszkają również w najwyższych miejscach w miejscach ustronnych, gdzie np. wypasają swoje stada. Respondenci stwierdzili również, że wraz z rozpoczęciem działalności górniczej wypalono pierwotne lasy bukowe, powstały pastwiska, na których hodowano bydło, a następnie zasadzono świerki na potrzeby szybko rosnącego drewna.

Respondenci zgodzili się, że budowa nowej zapory w Heřmínovach jest konieczna, ponieważ obszarowi temu grozi brak wody lub wręcz przeciwnie - bardzo niebezpieczne powodzie. Wszystkie prace związane z gospodarką wodną, które powinny być wykorzystywane do powstrzymywania powodzi, są dobre i powinny być później utrzymywane. Vrbno i jego okolice wielokrotnie w swojej historii doświadczały niszczących powodzi. Wszyscy respondenci mają własne doświadczenia i uzasadnione obawy związane z powtórzeniem się klęsk żywiołowych.

7.4 Region Opava

Region Opavy tworzy okręg administracyjny gminy o rozszerzonych kompetencjach Opava bez części terytorium, która należy do regionu Hlučín, tzw. Prajzské. Ponadto obszar ten obejmuje terytorium regionów Vítkovsko, Bílovecko i Odersko znajdujących się na terytorium Śląska Czeskiego. Statutowe miasto Opava było historycznym i administracyjnym centrum Śląska Austriackiego, który do dziś tworzy naturalny mikroregion z obszarem zlewni, który częściowo rozciąga się na region Kravařsko (tzn. część regionu Hlučínsko).
D la mieszkańców Opavy śląska tożsamość jest bardzo żywym tematem, najpierw dzielili się nią ze swoimi partnerami, rodzicami, dziadkami, sąsiadami i przyjaciółmi, a teraz przekazują ją swoim dzieciom. Podczas dyskusji grupowych w Opavie temat ten rozwijał się bardzo dynamicznie wśród respondentów i wszyscy wskazywali na potrzebę uczestnictwa w odrodzeniu śląskiej tożsamości.

"Bardzo interesuje mnie historia i wszystko, co związane ze Śląskiem, bo w domu nie mówiło się o tym zbyt wiele. Odbieram to jako coś złego, więc chciałbym, żeby moi potomkowie wiedzieli, skąd pochodzimy itd. Dlatego aktywnie interesuję się historią. Żeby wiedzieli, że północne Morawy to nie Śląsk".

Historia Śląska, która kształtuje tożsamość terytorialną jego mieszkańców, to temat ciekawy, wszystkich przyciąga swoista tajemnica, która pozostała po wyjeździe niemieckich mieszkańców. Pozostały wspomnienia, zabytki architektury, działalność dawnych stowarzyszeń, więzi rodzinne i nazwiska osób, które choć nie całkiem zapomniane, nie są już powszechnie znane. Są tu ludzie, którym zależy na ożywieniu wspomnień i budowaniu dawnej, bogatej i chwalebnej historii Śląska Opavskiego. Dla Ślązaków Opava jest historyczną stolicą Czeskiego Śląska.

"Całkowicie się zgadzam, widzę Śląsk jako kraj. Kraj taki jak Walia, Bawaria. A ja widzę Śląsk dwojako. Cały Śląsk, czyli łącznie z większością terytorium, które jest w Polsce, a potem jakby specjalna kategoria Śląska Czeskiego czy Austriackiego."

"Wszyscy znają piosenkę: 'Gdyby Morawy były jak Śląsk', więc tu widać, że Śląsk jest większy. Powinien to być region śląsko-morawski, zgodnie z wielkością jego terytorium. W naszym regionie jest tylko trochę Moraw".

Wszyscy respondenci mają bardzo pozytywny stosunek do Opavy, którą uważają za piękne miasto o bogatej historii, kulturze i tradycjach. Niektórzy z mieszkańców nadal posiadają niemieckie obywatelstwo i są z tego dumni. Wszyscy oni czują się Ślązakami, Opawianami, Czechami. Niektórzy respondenci mający korzenie rodzinne w krajach europejskich wspominają o przynależności do Europy i wielokulturowym postrzeganiu świata. Respondenci byli zgodni, że charakter Ślązaków wyraża się w odmiennej mentalności, gwarze, krótkiej mowie, tradycjach. W sercach Ślązaków jest zarówno smutek z powodu ciężkiej drogi życiowej, ale także miłość do swojego domu. Mentalność regionu nie jest zawsze taka sama, nie ma reguły. Respondenci twierdzili, że historyczny podział na ‘Cesarski’ vs. ‘Prajzski’ wciąż funkcjonuje w świadomości ludzi.

"Według mojej rozmowy z Mistrzem Skácelem (pochodził z Hlučína): jest wielka różnica, gdy jedzie do Opavy i tam ma wykład, niż w Hlučínie, jest to ogromna przepaść, niezmierna, mentalnie i duchowo".

Zdaniem respondentów Ślązakom brakuje naturalnej dumy, gdyż wielu mieszkańców Czech nie wie, gdzie w ich kraju leży Śląsk. Powtarza się tu opinia, że Ślązacy czują się ignorowani przez Pragę, co nie bardzo się im podoba. Większość uważa, że w Czechach nie było mile widzianym mówienie o Śląsku, ponieważ pojęcie narodowości śląskiej było w przeszłości celowo tłumione politycznie. Niektórzy nadal wstydzą się tego, że są ze Śląska, jest to związane z wysiedleniami Niemców, zmianami narodowościowymi w historii i wydarzeniami z tym związanymi.

"Taki smutek. Przede wszystkim widzimy to w kulturze, w literaturze. Literatura tego śląskiego regionu jest tak inna, brakuje jej tej morawskiej wesołości, to samo w muzyce, widzimy to nawet lepiej, bo przygotowujemy "Śpiewnik hluczyński" i ciekawe, że nie widzę ani jednej piosenki w wesołym duchu, jak na Morawach Południowych, wszystko elegijne, minorowe. I jeszcze jedna ciekawa rzecz, to jest częściowo jakby z pochodzenia nasza muzyka, ale jest też częściowo zorientowana na muzykę austriacką, to jest interesujące."

"Większość na większym Śląsku Czeskim, jako największa grupa językowa, stanowili Niemcy, których po 1945 roku już nie było, a na drugim miejscu byli Polacy, czyli w cudzysłowie Vasrpolacy, Šlonzakowie, a potem niewielka grupa Morawian, ale to jest kwestia historyczna i ludzie już tego tak nie postrzegają."

"To, co tu trochę czuję, ale nie mówię o tym, to pewny ból świata, potrzeba wyrażenia, że mamy tu ciężko, ale jednocześnie wielka duma z mieszkania w takim ładnym miejscu. Te dwie emocje się przeplatają - mamy tu cholernie ciężkie życie, ale z drugiej strony jest fajnie, to nasze miejsce. Myślę, że wiele z tych emocji można usłyszeć w wierszach Nohavicy."

Wykres 7.3 Amebowy wykres zadowolenia mieszkańców z dziedzin życia w regionie Opavy. Źródło: ACCENDO, SZM (2018), Badanie socjologiczne mieszkańców Śląska Czeskiego.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


"Nie mamy tej naturalnej dumy i naturalnej pewności siebie, jaką mają Prażanie. Dlatego też, słyszeliśmy to tutaj - kiedy mówię Śląsk, niektórzy ludzie w Czechach nawet nie wiedzą, gdzie to jest. Ale żaden mieszkaniec Pragi nie powie, że jest z Pragi, powie, że jest ze Strasnic lub Žižkova. Ale my mówimy, że oni sobie tego nie wyobrażają, więc my mówimy, że jesteśmy z Moraw, a każdy sobie to lepiej wyobraża, ja mówię, że jestem z północnych Moraw."

Z badań ilościowych wynika, że obecni mieszkańcy Opavy są zadowoleni z postrzeganej jakości życia (patrz wykres). W porównaniu z innymi mieszkańcami Czeskiego Śląska niższe jest zadowolenie przede wszystkim z relacji z przyjaciółmi, a zadowolenie ze zdrowia, relacji z rodzicami i dziećmi, czasu wolnego i jakości mieszkania jest mniej więcej takie samo.

Respondenci stwierdzili, że w regionie Opavy są jeszcze rolnicy, którzy gospodarują w specyficzny sposób, który został wypracowany przed przewrotem (tj. duże pola z wykorzystaniem ciężkiego sprzętu rolniczego). Dominują tu duże przedsiębiorstwa rolne, uprawiające na dużej ilości hektarów monokultury, co negatywnie wpływa na krajobraz. Region Opava jest uważana za region rolniczy. Oprócz powyższych zmian spowodowanych nieekonomiczną gospodarką rolną, respondenci widzą najgorszą zmianę w klęsce kornika, która bardzo intensywnie dotknęła całą Republikę Czeską. Drzewa i lasy znikają na oczach wszystkich, a ludzie słusznie obawiają się konsekwencji tej sytuacji. Kolejnym problemem jest zanieczyszczenie powietrza.

Respondenci postrzegają Śląsk jako piękny region, zróżnicowany pod względem wielu tradycji kulturowych, rozwijanych przez wiele lokalnych społeczności. Określają siebie w odniesieniu do Ostrawy; według respondentów ludzie, którzy tu mieszkają, mają też zupełnie inny zestaw wartości, idei, tradycji.

7.5 Region Hlučín

Obszar ten jest ograniczony od wschodu rzeką Odrą, a od południa rzeką Opavą. Obecnie większa jego część leży w okręgu administracyjnym ORP Hlučín i Kravaře, częściowo peryferyjnie wpływając na gminy położone w SO ORP Opava i kilka dzielnic statutowego miasta Ostravy. Po wojnach śląskich obszar ten od 1742 r. należał do Prus, a w 1920 r. na podstawie wersalskiego traktatu pokojowego został przyłączony z powrotem do Czechosłowacji. W latach 1938-1945 wchodziła w skład Rzeszy Niemieckiej, po 1945 r. weszła w skład Czechosłowacji, wysiedlenie Niemców było minimalne, ok. 10 % ludności. Prawie dwustuletni związek z Prusami (późniejszymi Niemcami) odcisnął głębokie piętno na kulturze, wartościach, sposobie życia i myślenia tutejszej ludności. Obszar ten charakteryzuje się najwyższym odsetkiem mieszkańców wyznających religię rzymskokatolicką. Obszar ten zamieszkuje ludność, która do dziś określa siebie mianem "Prajzaków", a swoich sąsiadów z dawnej Austrii nazywa "Císarakami".
P ojęcie śląskiej tożsamości jest na tym terenie wciąż żywe, historycznie przekazywane z rodziców na dzieci. Respondenci w dyskusjach grupowych (przeprowadzonych w miejscowościach Hlučín i Vřesina u Hlučína) stwierdzili, że żaden z politycznych przedstawicieli Republiki Czeskiej nie zadbał o ich terytorium. Wszędzie ciągle mówi się o Czechach i Morawach, ale nikt nie mówi o Śląsku. Nawet dla mediów, zdaniem respondentów, Śląsk nie jest tematem, o którym słyszy się na równi z Morawami i Czechami.

"Wszyscy patrzą na Śląsk jak na jakiś trzeci kraj, mieszkańcy są w jakiś sposób pomijani i marginalizowani, a w końcu ludzie zaczynają o nas pisać".

"O Śląsku niewiele wiadomo. Jest to taka niewiadoma dla Morawian i Czechów, którzy lubią o sobie mówić. Śląsk musi podnieść swoją rangę. W 2020 roku minie 100 lat istnienia Prajzskiej. Teraz obchodzimy 100-lecie Republiki Czeskiej, a w zasadzie nie mieliśmy jeszcze czego świętować, bo na przykład sąsiednia wieś Píšt przyłączyła się do Czech dopiero w 1921 roku."

Respondenci najsilniej odczuwali przynależność terytorialną do Śląska, a konkretnie do Prajzskiej (terytorium dawnych Prus). Ponadto, czuli przynależność do terytorium, na którym żyją: byli Vřesianie, z Hati, i Hlučinianie. Mieszkańcy dostrzegali różnicę między Prajzską a Hlučíńskiem.

"Jesteśmy jak jedna krew. Ale za każdym razem, gdy ktoś zaczyna mówić, poznajemy się nawzajem. Zdrajcę można rozpoznać wszędzie. Staramy się go promować, żeby nie zginął".

"Oni są nienormalnie pracowici, wstają o czwartej rano do pracy, wracają do domu i budują budynki, robią wszystko. Wszyscy bardzo sobie pomagają. Rodzina, sąsiedzi. Rodzina zbudowała ten dom".

Znajdują się tu cechy charakterystyczne dla Śląska. Czy to w kulturze, w ekspresji, w myśleniu, w krokach. Typowy język to "nasza droga", ale inna niż cieszyńska, to "prajzska droga". Tutejszy dialekt różni się w zależności od obszaru. Respondenci postrzegają siebie jako bardzo pracowitą społeczność ludzi, zbudowaną na silnych więzach rodzinnych. Uważają za rzecz oczywistą, że wszyscy pomagają sobie nawzajem w rodzinie, u sąsiadów, u przyjaciół. W wyniku niekorzystnych wydarzeń historycznych w tym regionie ludzie nauczyli się ostrożności i rozwagi. Kiedy dzieje się coś ważnego, potrafią się zjednoczyć i zebrać razem. Są powolni w przyjmowaniu nowych przybyszów do swojego grona. Jeśli ktoś zacznie mówić o kimś innym bez jego obecności, zawsze może wpaść na kogoś ze jego rodziny, ponieważ więzi rodzinne są bardzo silne na tym terenie.

"Zabroniono nam mówić w szkołach w naszym języku. A Czesi mogą mówić swoim dialektem, śpiewają i po prostu mówią swoim dialektem i nikt im tego nie zabrania. Jak to? W szkołach nie mogliśmy mówić dialektem, ganili nas za to, karali złymi ocenami, więc ten język prajzski, on zanikł. Język czeski, to był dla nas problem. Tam, gdzie dzieci w domu nie słyszały poprawnego czeskiego, no cóż, czeski był dla nich problemem."

"Z drugiej strony, dzisiaj mówi się, że jak przyjeżdżamy do Czech, to mówimy strasznie pisanym językiem, że jesteśmy jakby ‘przerobieni’, że mówimy lepiej ortograficznie niż Prażanie czy Południowi Czesi, ale mamy po prostu mamy ‘gadane’. Nie mamy czasu. My jak już powiemy całe zdanie, to Prażanie dopiero zaczynają mówić, albo myśleć."

Jest też widok, który ujawnia autorefleksję nad naturą tutejszych mieszkańców:

"Z jednej strony pomagamy sobie nawzajem, ale z drugiej strony jesteśmy też trochę zazdrośni. Jeśli mój sąsiad ma basen, to ja też muszę mieć basen. Dokładnie, a on ma nowy samochód, więc my też musimy kupić nowy samochód. Lepszy, droższy. Obce nieszczęście, najczystsza radość, tak mówi znane powiedzenie. On ma taki ładny grób, ja będę miał lepszy. To też jest taka ‘prajzacka’ natura. Ale ci, którzy nikomu dobrze nie życzą, są wszędzie, nie tylko w Prajzskiej."

Wyniki badania ilościowego pokazują, że obecni mieszkańcy Prajzskiej są niezadowoleni we wszystkich aspektach jakości życia (patrz wykres). Socjologiczna interpretacja tego zjawiska opiera się na innych przesłankach niż na pozostałych obszarach Śląska Czeskiego. Niezadowolenie wynika z historycznie utrwalonego porównywania poziomu życia z sytuacją w Niemczech, gdzie dla Prajzanów jest wszystko lepsze niż w Czechach, a znane jest powiedzenie na ten temat: "Deutschland, Deutschland über alles", wielu mieszkańców ma nadal żywe więzi rodzinne w Niemczech. Z punktu widzenia czynników obiektywnych jest to bogatszy obszar na Śląsku.

Wykres 7.5: Wykres ameby zadowolenia mieszkańców z dziedzin życia w regionie Hlučína. Źródło: ACCENDO, SZM (2018), Badanie socjologiczne mieszkańców Śląska Czeskiego
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Mieszkańcy postrzegają swój krajobraz jako terytorium, które jest starannie czyszczone i obrabiane przez ludzi, a ich staranność i dbałość o pracę jest dla nich powodem do dumy. Są przekonani, że poza Prajzską nikt w Czechach nie może się z nimi równać. Perfekcyjne czyszczenie i ładny wygląd to dla rodzin również grób na cmentarzu, ponieważ wszystko traktują jako własną wizytówkę swojej pracy i stosunku do wszystkiego, co posiadają. O Prajzakach mówi się tutaj, że ich zachowanie i działania odzwierciedlają wpływ wszechobecnej w niedawnej przeszłości dyscypliny niemieckiej.

Region Hlučín jest krajobrazem rolniczym z mniejszą ilością lasów, a w ostatnich latach krajobraz ten był zagrożony suszą. Spadek ilości wody zauważalny jest również w studniach. Istnieją obawy co do przyszłości.

"Podlewamy z własnej studni, ale i tak czasami można powiedzieć, że woda spada do takiego poziomu, że po prostu już się nie da, no".

W zabawny sposób opisywali zalety Republiki Czeskiej, która nie jest krajem nadmorskim.

"Czytaliśmy prognozy meteorologów na przyszły rok, że jakieś El Niño znowu nas uderzy ogromnymi wahaniami temperatury i powodziami, a z drugiej strony wielkimi suszami. Z jednej strony żałujemy, że nie jesteśmy nad morzem, że nie mamy zasobów, możliwości cieszenia się morzem; z drugiej strony cieszymy się, że jesteśmy w centrum Europy, gdzie wciąż panuje pewien rodzaj względnego spokoju. Jeśli oni mieliby się przejmować, to my nie. Jest tu takie powiedzenie, że deszcz powinien padać na moją kolbę i na siano sąsiada".

W zabawny sposób opisywali zalety Republiki Czeskiej, która nie jest krajem nadmorskim.

Obecnym przejawem silnej tożsamości na tym terenie są działania na portalach społecznościowych i tworzone strony internetowe, np. "Prajz Republic - O Prajzaku i jego ojczyźnie" („Prajzská republika – O Prajzákovi a jeho domovině”) czy strony na Facebooku skupione na historii wsi (np. Petřkovice / Petrzkowitz / Petershofen).

7.6 Region Těšín

Czeska część Śląska Cieszyńskiego to terytorium dawnego Księstwa Cieszyńskiego, które od zachodu ograniczają rzeki Ostravica i Odra, a od wschodu obecna granica państwa. Około 10% mieszkańców stanowią Polacy, a niektóre wsie są dwujęzyczne. Historycznym centrum jest miasto Český Těšín, które tworzy zwartą zabudowę z polskim miastem Cieszynem. Innymi ważnymi miastami są Karviná, Havířov, Bohumín, Třinec. Do regionu cieszyńskiego należy część Ostravy i śląskie miasto Frýdek (bez morawskiego miasta Místek).
U czestnicy dyskusji grupowych przeprowadzonych w Českim Těšínie w pierwszej kolejności identyfikowali się jako Ślązacy, ale po zastanowieniu stwierdzili, że czują się bardziej Ślązakami z Těšína. Dla wszystkich z nich pojęcie Czech i roszczenie do terytorium Czech jest kwestią dumy narodowej i honoru. Jednakże uznali oni tożsamość lokalną lub regionalną za ważniejszą dla ich codziennego życia osobistego i wzajemnego zrozumienia:

"Ale najbliżej jestem, gdy ktoś mi mówi, że pochodzi od 'tu stela' (tu stąd) lub 'tam stela' (tam stamtąd)".

Lokalni patrioci uważają się za Šlonzáków (Ślązaków, w miejscowej gwarze).

"W środowisku międzynarodowym (podróżując za granicę), człowiek ma tendencję do identyfikowania się jako Czech lub Europejczyk w stosunku do Amerykanów, na przykład. Ale oczywiście, powiedzmy na poziomie mikro czy regionalnym, czuję się jak Šlonzák, bo przecież mieszkam tam przez większość życia."

Jeśli chodzi o narodowość, niektórzy stwierdzili:

"Mój ojciec wpoił mi, że jesteśmy Ślązakami, że nie jesteśmy ani Polakami jak Wołodyjowski, ani Czechami jak Szwejk. My jesteśmy po prostu miejscowymi Ślązakami, czy jesteśmy potomkami jakichś Wołochów z czasów kolonizacji, trudno powiedzieć."

Ciekawy jest pogląd na relacje między Czechami i Polakami:

"Dla mnie granica nie kończy się na Olzie, ale ciągnie się aż do Bielska".

Niektórzy respondenci są zdania, że stosunki między oboma narodami są historycznie napięte i niezrównoważone. Obawiają się, że Polacy roszczą sobie prawo do terytorium, które nigdy do nich nie należało i wskazują na istnienie polskich grup interesu powodujących niebezpieczne tarcia narodowościowe. Mówią:

"Gdyby Czesi czytali polskie gazety, nie byliby tacy spokojni".

Z kolei inni respondenci określali stosunki z Polakami jako dobre. Wszyscy jednak cieszyli się, jak relacjonowali, że cieszyńskie muzeum zajmuje się tymi relacjami. Jest wiele wydarzeń historycznych i informacji, które powinny być zachowane, nie zapomniane i przekazane innym Czechom. Uważają, że ważne jest ponowne wypromowanie tego regionu, który ich zdaniem został celowo zapomniany, ponieważ ma on tak wiele do zaoferowania wszystkim Czechom pod wieloma względami.

W dyskusji o śląskiej tożsamości jako istotna wymieniana była przynależność mieszkańców Cieszyna do tradycji Kościoła ewangelickiego i katolickiego. Związek członków Kościoła ewangelickiego z ich kościołem w cieszyńskim Vyšní bránie został określony jako macierzyński. Kwestia przekazywania wiary i relacji z Kościołem jest tu postrzegana jako istotny element tożsamości terytorialnej.

"Moi przodkowie ze strony mamy, a więc moja babcia była ortodoksyjną katoliczką, ze strony taty ortodoksyjnym protestantem, a ja jestem produktem tego wszystkiego".

Respondenci uważają, że tutejsi Ślązacy są bardziej religijni.

"Przodkowie szli od Valachów (z Wołoszczyzny) do Vyšnej brány i przez lasy, w lasach mieli kościoły i tam spali. Ale ich celem była ta Vyšní brána, to były tłumy ludzi".

Śląsk Cieszyński jest uważany przez swoich mieszkańców za najbardziej przemysłowy region Republiki Czeskiej, zarówno historycznie, jak i obecnie. Spodobała im się wypowiedź znanej i lubianej piosenkarki:

"Jarek Nohavica powiedział to dość trafnie, że jest to region ‘razovity’ (w wolnym tłum.’z charakterem’)".

To wrażenie, według respondentów, wynika z ciężkiej pracy, która zawsze była obecna. Ludzie tutaj mieli ciężki sposób zarabiania na życie, co wpływało na ich charakter, naturę i sposób myślenia. Tutaj, ich zdaniem, ludzie byli zawsze twardsi niż gdzie indziej w kraju.

"Nasi przodkowie mawiali, że bez względu na to, gdzie się spotkali w Niemczech czy gdziekolwiek indziej w Europie, stwierdzali, że Szlonzok pracował ciężej niż inni".

Wierzą, że ludzie wciąż uczą się tu żyć razem, do czego przyczynia się wieloetniczny skład populacji, ci, którzy wciąż przemieszczają się tu za pracą, tak dziś, jak i w przeszłości.

"Jesteśmy tutaj na skrzyżowaniu narodowości. Za Mostami mamy Węgry, Górne Węgry to dzisiejsza Słowacja, a więc wpływy słowackie, potem byliśmy częścią Śląska Austriackiego z Galicją aż po Kraków, a więc wpływy polskie, no i oczywiście Frýdek i aż po Morawy i Ostravę, a więc wpływy czeskie. Od wieków jesteśmy na rozdrożu, uczymy się żyć razem i dogadywać, choć nie zawsze z powodzeniem."

Wykres 7.6: Wykres amebowy zadowolenia mieszkańców z dziedzin życia w regionie ostrawskim. Źródło: ACCENDO, SZM (2018), Badanie socjologiczne mieszkańców Śląska Czeskiego
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


Czechy (tzw. Czechy właściwe – przyp. tłum.) i Morawy miały historycznie stałe i niezmienne granice, w przeciwieństwie do Śląska. Zdaniem respondentów, Czechy rozwiązały swoje problemy etniczne (Czesi kontra Niemcy) być może bardziej brutalnie niż Śląsk. Do dziś, nie zdając sobie z tego sprawy, całe terytorium Śląska znajduje się na granicy kilku państw. Stwierdzili dalej, że trzeba ciągle utrwalać myślenie o tym, że część tzw. naszego Śląska jest gdzie indziej (tzn. na terenie innego państwa), że Ślązakami czują się nawet ci, którzy mówią innymi językami niż czeski, ci po drugiej stronie granicy, czyli Polacy. Mamy tu do czynienia z prawdziwą wspólną tożsamością kilku narodów, ale jednocześnie może być ona pod wieloma względami dość sprzeczna. Dziś, w zjednoczonej Europie, granice nie odgrywają już tak istotnej roli według respondentów, ale tożsamość z terytorium tak. Te konteksty historyczne są w pewien sposób nadal odzwierciedlone w myśleniu i doświadczeniu ludzi na tym terytorium, ponieważ istniały, istnieją i są nadal żywe w ludziach.

Respondenci stwierdzili, że Śląsk jest rozdrobniony, ponieważ ich zdaniem w przeszłości nie było niestety silnego władcy, który potrafiłby uczynić ze Śląska kraj ze wszystkim. Terytorium to było politycznie przetasowywane przez sąsiednie państwa wedle ich uznania. Mieszkający tam ludzie odpowiednio zmieniali swoją narodowość i obywatelstwo. Dlatego też terytorium to jest tak rozdrobnione pod wieloma względami. Często mówi się tu "po naszemu", ani po czesku, ani po polsku, ani po niemiecku. Jednak nawet ten dialekt nie jest jednolity, bo Śląsk jest duży. Niektóre obszary były czysto niemieckie, co wpłynęło również na specyficzny dialekt w tych miejscach, a "po naszemu" to znowu inny język.

Wyniki badania ilościowego w zakresie postrzeganej jakości życia pokazują, że obecni mieszkańcy Śląska najbardziej zadowoleni są ze swoich dzieci. W porównaniu z innymi mieszkańcami Śląska Czeskiego, ich zadowolenie z różnych aspektów jakości życia nie odbiega od średniej (patrz wykres).

Respondent stwierdza:

"Śląsk to takie małe laboratorium Europy. Jeśli ludzie tutaj nauczą się żyć razem w tym małym kręgu, możemy być wzorem dla całej Europy, gdzie to współistnienie jest na większą skalę."

Respondent uzasadnił słowo "uczymy się" tym, że stosunki czesko-polsko-słowackie są dla tutejszych osadników wyścigiem długodystansowym, uważają je za nierozwiązane i sądzą, że nie zostaną rozwiązane. Wciąż musimy się tego uczyć od nowa, przypominają respondenci, w każdym pokoleniu.

"Ludzie tutaj w Czechach są mniej krytyczni niż prasa, którą czytam po polsku. Jesteśmy przyjaciółmi i mówię Panu Bogu dzięki za każdy dzień, w którym żyjemy z nimi bez większych sporów. Ale dogadać się i zgodzić to już coś innego."

7.7 Region Ostrava

Jest to stosunkowo młody obszar, którego znaczenie wzrosło zwłaszcza wraz z rozwojem górnictwa węglowego w XIX wieku, a centrum gospodarcze stanowią przede wszystkim miasta Moravská Ostrava i Polská Ostrava. Historycznie miasta leżały w dwóch państwach, na Śląsku i Morawach. Tendencje do utworzenia Wielkiej Ostrawy (Velké Ostravy) istniały już przed I wojną światową, ale konkretną nazwę uzyskała ona dopiero po 1918 r. Władze publiczne nie mogły się porozumieć w sprawie utworzenia Wielkiej Ostrawy, dlatego 1 stycznia 1924 r. do Moravskiej Ostravy przyłączono tylko 6 gmin leżących na Morawach. Velká Ostrava powstała dopiero po okupacji niemieckiej, kiedy to w 1941 roku dekretem rządowym nr 236/1941 Dz.U. zdecydowano o przyłączeniu Śląskiej Ostrawy (Slezské Ostravy) i 7 innych gmin ze Śląska oraz 4 gmin z Moraw do miasta Moravska Ostrava. Obecnie, w wyniku procesów migracyjnych od 1950 roku, różnica między częścią morawską i śląską zanikła, pozostały jedynie różnice w charakterze zabudowy. W morawskiej części Ostravy znajdują się duże prefabrykowane osiedla mieszkaniowe Hrabůvka, Dubina i Výškovice, w których skupia się duża liczba mieszkańców. W śląskiej części Ostravy znajduje się dzielnica Ostrava-Poruba, ale także Slezská Ostrava z rozproszoną zabudową w domkach jednorodzinnych i inne mniejsze dzielnice.
P amięć historyczna i zbiorowa w regionie Ostravy jest zaburzona, ponieważ wielu mieszkańców przybyło do pracy w latach 50. ubiegłego wieku i wielu z nich nie wykształciło jeszcze związku z tym obszarem. Nie ma też miejsca przekazywanie legend i podań młodemu pokoleniu. Uczniowie w dyskusji grupowej nie byli w stanie zidentyfikować żadnych lokalnych legend, nie znali tradycyjnych potraw ani zwyczajów. Zarówno dorośli, jak i uczniowie oceniali wszystkie tematy głównie z perspektywy współczesnych doświadczeń i wyobrażeń, bez refleksji historycznej. Wiedza i zainteresowanie historią tego obszaru były u większości ludzi bardzo niskie.

Respondenci nie czuli się narodowości śląskiej. Większość dorosłych uczestników dyskusji grupowej uważała siebie za ostrawskich patriotów i była z tej przynależności dumna. Swoją przynależność do narodu czeskiego uważają za oczywistą i nikt nie musiał jej wyrażać przynależnością do Moraw czy Śląska, choć z całym terytorium Republiki Czeskiej łączą ich serdeczne stosunki.

"Jestem Czeszką i jestem z tego bardzo dumna. A poza tym jestem ostrawianką. Z tego też jestem dumna".

"Cóż, może cię zaskoczę, ale przez całe życie czułem się jak Słowianin. Bardzo mocno odczuwam swoją przynależność do narodów słowiańskich."

"Oczywiście, że kocham Czechy, kocham Morawy i jestem z nich dumny. I ja też kocham Ostrawę. Bardzo, więc jestem jednocześnie patriotą Ostrawy. Jestem z tego dumny. Jestem dumny ze wszystkiego".

Respondenci nie do końca potrafili wskazać, gdzie leży Śląsk. Jedni uważali, że Śląsk jest gdzieś w regionie Těšína, a inni, że na praskiej. Nie potrafili odróżnić Śląska od Moraw, znali raczej ogólnie kulturę Moraw i Czech i dobrze rozumieli wielkość tych terytoriów. Niektórzy ostrawianie, jak wynika z wypowiedzi respondentów, nie wiedzą, że Ostrava jest zarówno śląska, jak i morawska. Większość respondentów uważała, że Śląsk to termin, którego dziś się nie używa, po prostu są teraz na Morawach. Informacji o Śląsku nie otrzymywali od rodziców czy w szkole, ale poprzez własną percepcję informacji płynących wokół nich lub poprzez samokształcenie. Mówiąc o specyfice regionu, respondenci byli zgodni co do wielu charakterystycznych cech mieszkańców Ostravy:

"Zdecydowanie uważam, że tutaj na Śląsku i w Ostravie w szczególności, ludzie są inni niż w Czechach i na Morawach i na Hanie, powiedziałbym, że są bardziej gruboskórni, są zdecydowanie bardziej bezpośredni, nie mają problemu z tym, żeby jasno i stanowczo powiedzieć to, co myślą, albo przejść do sedna sprawy, co często jest szokujące dla ludzi, którzy są z innej części kraju."

"Moja córka mieszka w pobliżu Pragi już od około czterech lat i mówi, że nie może przyzwyczaić się do czeskiej mentalności, mówi, że zawsze owijają w bawełnę, nikt nie mówi wprost, co myśli, a jeśli powie, to jest uważany za dziwaka. Tak, mówi, że to dlatego jest uważana za niegrzeczną. A ona wraca do domu i mówi, że od razu dochodzi do siebie, że wszystko jest tak jak powinno być".

"Myślę, że rozmawiamy bardzo szybko, krótko i do rzeczy. Kiedy coś jest naprawdę dobre i ci się podoba, po prostu odnosi sukces i wiadomo, że warto to robić. I oklaski. Tak. Więc my też tacy jesteśmy, dając do zrozumienia, co naprawdę myślimy. Nie będziemy klaskać bez powodu. I to mi się podoba, dobrze się z tym czuję".

W specyficznym odbiorze mieszkańców bardzo pozytywnie odbierane były również wspomnienia i wydarzenia związane z dzieciństwem w czasach socjalizmu, którym towarzyszyły ogólnospołeczne uroczystości (np. majówki, spartakiady, parady lampionów):

"Przychodzi mi na myśl na przykład majówka, która była ważnym, pięknym wydarzeniem. Jezu, to było piękne, to było piękne wydarzenie, tak, które pamiętam w sposób jednoznacznie pozytywny, mimo tych wszystkich, powiedziałbym, procesów normalizacyjnych. Dla nas to zdecydowanie jak część naszej przeszłości".

Wykres 7.7: Wykres amebowy zadowolenia mieszkańców z dziedzin życia w regionie ostrawskim. Źródło: ACCENDO, SZM (2018), Badanie socjologiczne mieszkańców Śląska Czeskiego.
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..


"Jeśli zauważyliście to, co przyniosły nam filmy amerykańskie, filmy angielskie, że tak naprawdę w tych stosunkach sąsiedzkich jest wiele wydarzeń sportowych, kulturalnych, zwyczajów, które ci sąsiedzi utrzymują samodzielnie, a nawet narodowo, jakoś tylko u nas zostało to po rewolucji zdemonizowane. Tak, co mnie dzisiaj męczy, bo widzę moje dzieciństwo, i każdy może mówić, co chce, jako jednoznacznie pozytywne, a do tego Spartakiada i ćwiczenia na boisku, gdzie wszyscy klaskali, a potem dostałem tę kiełbasę i ten napój gazowany, to był dla mnie po prostu wspaniały show."

Wyniki badań ilościowych pokazują, że obecni mieszkańcy Ostravy są niezadowoleni z jakości życia w porównaniu z innymi mieszkańcami Śląska Czeskiego. Pomiędzy mieszkańcami morawskiej części Ostravy a mieszkańcami historycznego Śląska powstała duża różnica, wynikająca przede wszystkim z charakteru zabudowy (patrz wykres).

Respondenci wiernie opisywali swoje bardzo naturalistyczne wrażenia z Ostravy. Ostrava nadal zmaga się z zanieczyszczeniem powietrza i szkodami ekologicznymi spowodowanymi przez górnictwo i przemysł ciężki. Okoliczny widok na Beskidy z Ostravy jest przez wszystkich pozytywnie odbierany:

"Myślę, że krajobraz Ostravy jest ładny, ale z mojego punktu widzenia jest tu trochę głośno, powietrze jest trochę zbyt zanieczyszczone. Na szczęście mieszkam w pobliżu lasu, więc nie odczuwam tego w ten sposób. Jeśli spojrzeć na to w szerszym sensie, krajobraz podoba mi się jeszcze bardziej, ponieważ dodajesz góry, a one są absolutnie niesamowite."

Przemysłowe dziedzictwo Ostravy postrzegane jest przez niektórych jako przerażające, chorobliwe, straszne. Inni są zachwyceni wystawionymi konstrukcjami z żelaza, które przywołują wspomnienia o związku z przeszłością Ostravy. W regionie ostrawskim, według respondentów, istnieją ziemie niczyje, gdzie rozciąga się gęsto zarośnięty "busz", zrujnowany teren porośnięty roślinnością, przez który nikt nie przechodzi i nikt nie wie, co tam jest. Istnieje różnica w postrzeganiu Ostravy przez rodowitych ostrawiaków i tych, którzy przyjechali z innych miejscowości w okolicy Ostravy. Nie wszyscy lubią Ostravę, region ostrawski, nie wszyscy są entuzjastami specyficznego przejawu kultury ostrawskiej w postaci tzw. żelaznego złomu.

7.8 Miejsca pamięci

Pomniki są znakiem pamięci, symbolami przeszłości, świadomością historii zapisanej w trwałej materii. Tworzą one miejsca pamięci. Z ich prostej ikonografii można zrekonstruować pamięć zbiorową jako symboliczną tożsamość, która służyła grupom społecznym do ujawniania i dokumentowania hierarchii społecznej i władzy.
W zrytualizowanym czasie rocznicy stają się one miejscem inscenizacji wydarzeń politycznych i kulturalnych, promujących ideały inicjatorów powstania. Zabytki, które tracą swoją rolę i funkcję dla społeczeństwa, stają się tak zwanymi "zapomnianymi" lub są demonstracyjnie usuwane z przestrzeni publicznej.

Mapa nie obejmuje wszystkich zabytków znajdujących się na terenie Śląska Czeskiego, ponieważ w każdej miejscowości znajduje się lokalne miejsce pamięci, które zazwyczaj upamiętnia wydarzenia z okresu trudów wojennych I i II wojny światowej lub miejscowych wybitnych rodaków czy osobistości świata polityki, nauki i sztuki, którzy część swojego życia spędzili w danej miejscowości. Ponadto pamięć o wysiedlonej ludności niemieckiej regionu jest fenomenem lat powojennych, czyli burzenia pomników lub przykrywania ich pierwotnej spuścizny ideologicznej nową ideologią. Pierwsza fala masowego usuwania pomników cesarza Józefa II i przedstawicieli władzy habsburskiej miała miejsce w latach po październiku 1918 r. Ustawa o ochronie Republiki z 1923 r. w paragrafie 26 przewidywała sankcje w przypadku nieusunięcia lub ustawienia w przestrzeni publicznej antypaństwowych pomników i upamiętnień któregokolwiek z członków rodów Habsburgów-Lotaryngów i Hohenzollernów.

Mapa przedstawia zabytki publicznie upamiętniające wydarzenie historyczne lub postać historyczną, będące regionalnymi miejscami pamięci lub posiadające wartość kulturową i historyczną z punktu widzenia ochrony dziedzictwa kulturowego. Na podstawie badań socjologicznych na mapę naniesiono miejsca związane z Vincenzo Priessnitzem (twórcą nowoczesnej hydroterapii i uzdrowiska Gräfenberg) oraz śląskim bardem Petrem Bezručem.

Pomnik Tolerancji (1931), usytuowany na stromym zboczu góry Godula, w miejscu tajnych spotkań protestantów w okresie wolności religijnej, przypomina o złożonej historii współistnienia wielu wyznań w regionie. Miejsce pamięci oporu ludu śląskiego w miejscowości Ostrá Hůrka upamiętnia kluczowe momenty w historii czeskiego ruchu na Śląsku (obozy ludowe z 12 września 1869 r., 11 września 1898 r., 22 września 1918 r., 1 września 1929 r.),

25. września 1938, 23 września 1945, 21 września 1969 i 19 maja 1990), a podobną funkcję we wschodniej części Śląska pełni Pomnik Ziemi Wyzwolonej na Czarnej Ziemi w Sedliště.

Cierpienia I wojny światowej w oryginalny sposób oddaje pomnik w miejscowości Bílý Potok z pracowni rzeźbiarskiej Engelberta Kapsa z 1922 roku, który zachował się w nienaruszonym stanie w wiejskim intravilánie i został odrestaurowany w 2018 roku. Monumentalny Pomnik ku czci Poległych za Cieszyn (Orlová) upamiętnia wydarzenia wojny siedmiodniowej i jest miejscem spoczynku 56 mężczyzn, którzy polegli w krwawym konflikcie polsko-czeskim.

Najliczniejsze w kolekcji są obiekty upamiętniające wydarzenia związane z II wojną światową: teren Czechosłowacji. Fortyfikacje (Darkovičky), obozy internowania, pomniki ofiar Marszu Śmierci, pomniki i obiekty ruchu partyzanckiego w Beskidach, pomniki nazistowskich pras w Lískovcu u Frýdku, Životicach i Ivančeně, cmentarze poległych żołnierzy (Hlučín) i monumentalny Narodowy Pomnik Pamięci II Wojny Światowej w Hrabyni. Cmentarz sióstr zakonnych w miejscowości Bílá Voda upamiętnia okres komunistycznej bezwolności.
Miejsce pamięci narodowej II wojny światowej w Hrabyni . A. Pokludová.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..




Tabela 7.1: Lista miejsc w pamięci według kategorii. OV, 2021
Kliknij na zdjęcie, aby powiększyć..




7.9 Zaginiona niemiecka pamięć - Hans Kudlich (*1823 - †1917)

W ciągu swojego długiego życia zapisał się w pamięci zbiorowej niemieckojęzycznej ludności Sudetów. Życie i spuścizna Kudlicha trafnie symbolizują złożoną sytuację na Śląsku w okresie eskalacji nacjonalizmu i trudnego (jeśli nie niemożliwego) poszukiwania harmonii między zasadami obywatelskimi i narodowymi.
H ans Kudlich urodził się 25 października 1823 r. we wsi Úvalno (wówczas Lobenstein) koło Krnova, gdzie jego ojciec należał do zamożnej rodziny chłopskiej. Po ukończeniu gimnazjum w Opavie w 1839 r. studiował na wydziale prawa Uniwersytetu Wiedeńskiego. W czasie studiów był pod silnym wpływem ruchu młodoniemieckiego. Brał udział w wiecu przed Zgromadzeniem Narodowym Dolnej Austrii na ulicy Pańskiej (Herrengasse) w dniu 13 marca 1848 r., który został rozpędzony przez wojsko i tym samym rozpoczął rewolucję w Wiedniu. Podczas interwencji wojska został ciężko ranny. Po powrocie do zdrowia, w czerwcu 1848 r. opuścił Wiedeń i udał się do rodzinnego Úvalna. Kandydował w wyborach do Reichstagu (w okręgu wyborczym Upper Benesch) i został wybrany. W lipcu, już jako poseł, przedstawił swoją propozycję zniesienia pańszczyzny i niewolnictwa. Chociaż jego pierwotna propozycja była bardzo lakoniczna i dopiero w trakcie późniejszych długich negocjacji zrodziła się znacznie bardziej szczegółowa ustawa, przyjęta 31 sierpnia i usankcjonowana przez cesarza 7 września 1848 r., to właśnie Kudlich był później, od lat 70. XIX w., czczony w niemieckojęzycznym środowisku ziem czeskich jako wyzwoliciel chłopów (Bauernbefreier).

Ponieważ był zaangażowany w trzecią rewolucję wiedeńską tego roku w październiku 1848 r., musiał szybko opuścić kraj po rozwiązaniu parlamentu przez cesarza 6 marca 1849 r. (do tego czasu chronił go immunitet parlamentarny). Zamieszkał w Szwajcarii, gdzie studiował okulistykę. W wyniku nacisków dyplomatycznych rządu austriackiego został jednak wydalony ze Szwajcarii i większość swojego długiego życia spędził jako lekarz w USA. Rok po wyjeździe do Ameryki został wiosną 1854 r. skazany w Austrii na śmierć za rzekomą zdradę stanu. W 1867 r. został jednak amnestionowany, a od 1872 r. odwiedzał starą ojczyznę.

Jego najdłuższy, jedenastomiesięczny pobyt trwał od wiosny 1872 r. do końca zimy 1873 r., z czego większość czasu spędził w rodzinnym regionie. Również po powrocie do USA Hans Kudlich był obecny w sferze publicznej Austrii, komentując wydarzenia polityczne w monarchii w swoich artykułach prasowych i listach drukowanych w niemieckich czasopismach na ziemiach czeskich i austriackich. Podobnie jak wiedeński student, dojrzały, a potem sędziwy Kudlich wyrażał w swoich poglądach godną podziwu mieszankę demokratyzmu, antyklerykalizmu, filosemityzmu i niemieckiego szowinizmu, skierowaną bardzo silnie przeciwko Słowianom, zwłaszcza Czechom. Niemieckość utożsamiał z postępem, słowiańskość i czechizm z reakcyjnym zacofaniem. Jeszcze bardziej "utwardził" swoje poglądy podczas drugiej wizyty w starym kraju w 1888 roku. Była to 40. rocznica rewolucji 1848 roku i zniesienia pańszczyzny. W tym samym roku odsłonięto pierwsze pomniki Kudlicha, wyłącznie na terenach niemieckojęzycznych, a Kudlich był celebrowany na uroczystościach z tej okazji przez Niemców na ziemiach czeskich jako wyzwoliciel chłopów. W tym kontekście ironią historii jest jednak fakt, że Kudlich nie przejmował się już w ogóle problemami społecznymi i gospodarczymi wsi. Z jego ówczesnych wystąpień publicznych i artykułów wynika, że już wtedy był przede wszystkim niemieckim podżegaczem nacjonalistycznym, popierającym centralistyczny model rządów na Przedlitawii i potępiającym wszelkie czeskie żądania emancypacyjne. W czeskiej sferze publicznej trudno mu było zdobyć sympatię.

To zdecydowane stanowisko Kudlich utrzymał do swojej śmierci w 1917 r. W latach 1888-1938 na ziemiach czeskich powstało co najmniej 55 pomników Kudlicha, z czego prawie połowa w okresie I Republiki z pierwotnych pomników Józefa II lub Franciszka Józefa I (upamiętnianie członków dynastii Habsburgów w przestrzeni publicznej zostało zakazane ustawą z 1923 r.). W momencie ich uroczystego odsłonięcia, a więc w okresie eskalacji nacjonalizmu, pomniki te miały manifestować (i faktycznie kształtować) tożsamość niemieckiej ludności na ziemiach czeskich. Po II wojnie światowej rozpoczęła się era ich systematycznego usuwania, upamiętniały one bowiem wypędzoną ludność niemiecką. Dziś odrestaurowane po 1990 roku zabytki stanowią pomosty do odnowionej wieloetnicznej pamięci lokalnego środowiska i są prawdziwym symbolem pojednania ze skomplikowaną przeszłością.

– W 1908 roku w miejscowości Čaková zasadzono pamiątkowy dąb ku czci Hansa Kudlicha. Pod drzewem umieszczona została tablica pamiątkowa z tekstem "Hans Kudlich Eiche - Deutsche haltet den Nacken steif! - 1848-1908"- Niemcy, nie zginajcie karku!). Zabytek zachował się do dnia dzisiejszego, a w 2005 roku za zgodą władz miejskich został odrestaurowany. Środkowa część oryginalnej inskrypcji zawierającej życiowe credo Kudlicha nie została odtworzona.

– W 1908 roku w miejscowości Čaková zasadzono pamiątkowy dąb. Odsłonięty w 1928 roku pomnik przetrwał do dziś. Dominantą pomnika jest kamienna płaskorzeźba Hansa Kudlicha i tablica pamiątkowa z napisem "Zum steten Andenken an den Bauernbefreier Hans Kudlich" (Ku wiecznej pamięci Hansa Kudlicha, wyzwoliciela chłopów). Oryginalna tablica zawierała również credo Kudlicha "Deutsche haltet den Nacken steif!". (Niemcy, nie zginajcie karków!). Ta część oryginalnej inskrypcji, ze względu na jej kontrowersyjny charakter, nie została umieszczona na nowej tablicy pamiątkowej po rekonstrukcji pomnika w 2005 roku.

– Pomnik Kudlicha w Jistebníku odsłonięto 17 lipca 1910 roku. Za jego fundament posłużył wykopany we wsi zabłąkany głaz. Na niej umieszczono dwie miedziane tablice - jedną z płaskorzeźbą Kudlicha, a drugą z dedykacją "Gewidmet Hans Kudlich - dem deutschen Volksmanne, Robotbefreier 1848" (Dedykacja dla H. K. - człowieka narodu niemieckiego, wyzwoliciela od pańszczyzny). Pomnik stoi na swoim miejscu do dziś, ale nikt nie wie, jakie było jego pierwotne przeznaczenie. Po II wojnie światowej został on "ponownie poświęcony" jako pomnik poległych żołnierzy Armii Czerwonej. Usunięto dwie oryginalne tablice miedziane i zamontowano dwie nowe tablice pamiątkowe z napisem "Cześć i chwała 16 poległym bohaterom". Zginęli za naszą wolność" oraz "Czechosłowacja - ZSRR - Wierność za wierność - 1 i 2 maja 1945".

Hans Kudlich, w wieku 25 lat jako wybrany na posła do Reichstagu w Wiedniu, student prawa, 1848 Niederösterreichisches Landesarchiv St. Pölten.
Kliknij na zdjęcie, aby obejrzeć galerię..


– We wrześniu 1888 roku z okazji 40. rocznicy zniesienia niewolnictwa i pańszczyzny niemiecka reprezentacja polityczna Krnova zorganizowała odsłonięcie pomnika cesarza Józefa II w parku i tablicy pamiątkowej Hansa Kudlicha w przyległej grocie. Pomnik i tablica zostały odsłonięte w obecności Hansa Kudlicha. Na tablicy pamiątkowej widnieje napis: "Dem Bauernbefreier Hans Kudlich errichtet am 23. September 1888" (Za wyzwoliciela chłopów ustanowionego 23 września 1888 r.). Grota została usunięta po II wojnie światowej.

– W miejscowości Loučky (dziś miejscowa część Zátor) z okazji setnej rocznicy urodzin Kudlicha, tj. w 1923 roku, w dolnej części wsi, przy drodze z Krnova do Bruntala, odsłonięto pomnik. W 2004 roku odnaleziono pozostałości pomnika, który następnie został odnowiony i odsłonięty w 2006 roku w nowej lokalizacji w parku miejskim.

– W miejscowości Stará Rudná, która dziś jest częścią gminy Rudná pod Pradědem, przy kościele na drodze z Małej Morawki do Świętej Góry odsłonięto w 1898 roku kamień pamiątkowy z okazji 50-lecia panowania cesarza Franciszka Józefa I. Kamień przetrwał powojenne wydarzenia i w 2005 r. z inicjatywy miejscowego Urzędu Miejskiego umieszczono na nim nową tablicę pamiątkową. Jest ona dwujęzyczna i jednocześnie przypomina o wcześniejszej dedykacji dla Kaisera, a później dla Hansa Kudlicha.

– Ten pomnik ma chyba najbardziej zróżnicowany los ze wszystkich śląskich pomników Hansa Kudlicha. Powstał w 1894 r. jako pomnik Józefa II. Ze względu na zmianę warunków politycznych musiał zostać usunięty w 1923 r., a pusty cokół zastąpiono w 1926 r. popiersiem Hansa Kudlicha, wykonanym przez znanego wówczas w regionie rzeźbiarza Josefa Obetha. Po II wojnie światowej usunięto również pomnik Kudlicha, a na jego miejscu postawiono obelisk ku czci Armii Czerwonej. W tej formie funkcjonuje do dziś.

– Najbardziej monumentalna pamiątka po Hansie Kudlichu stoi do dziś na górnym skraju jego rodzinnej wsi. Ma on formę wieży widokowej. Kamień węgielny pod budowę wieży położono we wrześniu 1908 roku. Od momentu wmurowania kamienia węgielnego do ukończenia budowy minęło pięć lat z powodu powolnego gromadzenia niezbędnych funduszy. Jedenaście lat później, w 1924 r., podjęto decyzję o budowie mauzoleum u podstawy wieży. W 1925 r. w ukończonym mauzoleum umieszczono urny Hansa Kudlicha i jego żony. Po II wojnie światowej strażnica popadła w ruinę, a na początku lat 90. groziła jej rozbiórka ze względu na zniszczoną statykę. W 2000 roku, głównie dzięki inicjatywie krewnego Kudlicha, Walthera Kudlicha, wieża została zrekonstruowana.

UWAGI KOŃCOWE

Obecnie na terenie Śląska Czeskiego zachodzą procesy transformacji społecznej spowodowane przejściem od społeczeństwa przemysłowego do postindustrialnego, w którym głównym segmentem rozwoju jest sektor usług (np. bankowość, technologie informacyjne i komunikacyjne). Niektóre procesy są zakorzenione w historii, inne są przejawem obecnego paneuropejskiego efektu globalizacji z wpływem na lokalność. Do głównych procesów społeczno-gospodarczych wpływających na obecny i przyszły rozwój terytorium Śląska Czeskiego należy zaliczyć niestabilność ludnościową terytorium, spowodowaną spadkiem liczby urodzeń oraz emigracją ludności w poszukiwaniu pracy. Starzenie się społeczeństwa i ubytek naturalny ludności należą do problemów demograficznych, z którymi boryka się Śląsk Czeski i wiele krajów europejskich, np. problem starzenia się społeczeństwa, który charakteryzuje się wydłużeniem średniej długości życia (life expectancy) oraz wzrostem udziału osób starszych w populacji, wydaje się być bardzo poważny. Skutkuje to rosnącym odsetkiem osób ekonomicznie zależnych, które mają większe potrzeby w zakresie systemu emerytalnego, opieki zdrowotnej i społecznej oraz mieszkalnictwa. Z drugiej strony, wraz z rozwojem gospodarczym terytorium, można zauważyć rosnącą liczbę obcokrajowców na terytorium, którzy koncentrują się w dużych miastach i na obszarach, gdzie działają firmy zagraniczne. Procesy te koncentrują się w rejonach Jesenika, Ostravy i Karviny, gdzie wyraźnie widać wpływ przesiedlenia tych terenów po II wojnie światowej i przyjazd mieszkańców do pracy w przemyśle.

Zachodzące obecnie procesy transformacji społeczeństwa postindustrialnego wpływają również na strukturę osadniczą terytorium Śląska Czeskiego w następujący sposób: podstawowa oś rozwoju przebiega w kierunku północno-wschodnim od Brna do Katowic. Budowa autostrady D1 przekłada się również na wzrost atrakcyjności gospodarczej w okolicach jej zjazdów i przyległych miejscowości. W perspektywie długofalowego rozwoju można założyć, że obszar ten również będzie się zagęszczał. Druga oś rozwoju regionalnego, biegnąca od Třinca przez Český Těšín, Ostravę, Opavę z bliższym połączeniem z Krnovem, jest uwarunkowana długofalowym rozwojem struktury osadniczej i można przypuszczać, że jej znaczenie pozostanie kluczowe dla województwa morawsko-śląskiego. Połączenie między Ostravą a Opavą zostało wzmocnione dzięki modernizacji i rozbudowie drogi I/11, łącznie z budową północnej obwodnicy Opavy. Po modernizacji drogi I/11 na odcinku wschodnim od Třinca do Jablunkova z połączeniem z siecią dróg szybkiego ruchu do Žiliny można spodziewać się rozwoju osiedli w ramach osi rozwojowej Ostrava - Třinec - granica czesko-słowacka. Znaczenie osi rozwoju lokalnego Ostrava - Karvina zmniejsza się z powodu spadku liczby miejsc pracy i liczby mieszkańców Karviny. Jeśli połączenie Karviny z Bielskiem-Białą nie zostanie zrealizowane, oś ta będzie słabła. Z kolei rozwijać się będzie oś Ostrava - Český Těšín - Bielsko-Biała. Rola silnych miast i ich współpracy jest kluczowa dla dalszego rozwoju tego terytorium.

Proces suburbanizacji na terenie Śląska Czeskiego rozumiany jest jako przenoszenie (relokacja) funkcji miejskich (tj. przemysłu, usług, mieszkalnictwa itp.) oraz ludności z rdzeniowych części osiedli na przylegające do nich przymiejskie obszary peryferyjne. Jest to proces powiększania się obszaru zabudowanego miasta, który można zaobserwować zarówno w większości miast krajów rozwiniętych, jak i w historycznym rozwoju naszych miast. Suburbanizacja, wraz z urbanizacją i reurbanizacją, tworzą trio dynamicznych procesów, dzięki którym system elektroenergetyczny odpowiada na potrzeby społeczeństwa i ich zmiany. O suburbanizacji możemy mówić co najmniej od XVIII wieku, kiedy to industrializacja z jednej strony pogorszyła warunki życia w rdzeniach osiedli, a z drugiej transport kolejowy, a później samochodowy poprawił mobilność ich mieszkańców - efektem była migracja tych, których było na to stać, na tereny wiejskie przylegające do obrzeży miast, gdzie oferowano im lepsze warunki życia i skąd mogli jednocześnienie tracić kontaktu z możliwościami zawodowymi i społecznymi związanymi z zamieszkiwaniem w rdzeniowej części miasta. W chwili obecnej wszystkie trzy wymienione wcześniej procesy dynamiczne działają w osadzie wspólnie, zmienia się jedynie w czasie intensywność każdego z nich, a co za tym idzie, w sumie, wynikający z tego kierunek ich oddziaływania na osadę. Suburbanizacja mieszkaniowa przejawia się przede wszystkim w budowie nowych mieszkań na zapleczu miasta oraz stopniowym odpływie ludności z centralnych części większych miast do nowych domów jednorodzinnych (a ostatnio także apartamentowców) na ich obrzeżach lub w sąsiednich wsiach.


Największy wpływ na obecny krajobraz, zidentyfikowany podczas prac nad ATLASEM, ma klęska kornika, której przyczyn należy szukać w założeniu lasów świerkowych przed 1938 r., a także obecna rozdrobniona struktura własności i zmiany klimatyczne. Kolejnym negatywnym zjawiskiem są powodzie błyskawiczne i osuwiska (szczególnie w rejonie Beskidów). Od tradycyjnego rolnictwa poprzez kolektywizację do dzisiejszej ekonomizacji (np. uprawa tylko kukurydzy i rzepaku). Inną konsekwencją ekonomizacji jest to, że dla rolników ważniejsze jest wypełnienie biogazowni biomasą niż wykorzystanie jej jako paszy dla bydła, co skutkuje negatywnym wpływem jednostronnej uprawy roślinności na bioróżnorodność. Innym ważnym zagadnieniem jest susza w krajobrazie i jej wpływ. Obecny klimat odpowiada końcowi interglacjału: dwie pory roku występują na przemian, z ekstremalnymi wahaniami pogody. Wśród wybranych ekstremów naturalnych i ich wpływu na krajobraz wymieniono powodzie, susze, silne wiatry (tornado w Krnovie), gradobicia, ekstrema geomorfologiczne (osuwiska, obrywy skalne). Stałym tematem, zwłaszcza w regionie Ostravy, jest zanieczyszczenie powietrza pochodzące głównie z zagłębia CR-PL (w grę wchodzą lokalne ciepłownie). Występują tu również inwazyjne gatunki roślin i zwierząt. Modele i prognozy na przykładzie wybranych roślin inwazyjnych tworzą również specjalistyczne mapy.

Do megatrendów globalizacyjnych wpływających na przyszłość obszaru Śląska Czeskiego należą również choroby cywilizacyjne, gdzie wzrasta liczba nieznanych wcześniej chorób spowodowanych różnymi czynnikami współczesnej cywilizacji. Ich wzrost jest spowodowany zmianą stylu życia, zmianą nawyków żywieniowych, narażeniem ludności na działanie nowych substancji chemicznych oraz, ogólnie rzecz biorąc, wzrostem średniej długości życia i średniego wieku ludności. Zmieni się na przykład społeczne postrzeganie starości. Miasta opracowują programy aktywnego starzenia się, projekty przygotowania do starości i zmiany w mieszkalnictwie. Za przyczyny chorób cywilnych uważa się w szczególności spożywanie kalorycznej żywności produkowanej przemysłowo, nadmierne spożycie żywności, alkoholu i papierosów, nadmierny i długotrwały stres oraz brak aktywności fizycznej. Rosnący indywidualizm i siła jednostek stanowią megatrend polegający na rosnącym wpływie jednostki lub małych grup na społeczne, gospodarcze i polityczne procesy decyzyjne, a także na społeczeństwo i podmioty gospodarcze. Trend ten jest wzmacniany przez rosnące wykształcenie ludności, nacisk na niezbywalne prawa człowieka, rozszerzanie wolności jednostki i nowe technologie. Wysoka mobilność umożliwia globalne wzajemne powiązanie modeli konsumpcji i produkcji, nowe sposoby pracy oraz kontakty i interakcje społeczne, a ten megatrend wpływa również na usuwanie barier w przepływie osób, towarów i informacji. Mobilność wiąże się nie tylko z przemieszczaniem ludzi, materiałów i towarów, ale także z obciążeniami środowiskowymi i społecznymi. Pomimo wzrostu klasy średniej, nierówności dochodowe nadal się pogłębiają, a nierówności ze względu na płeć nie zostały wyeliminowane, pomimo tendencji do ich wyrównywania. Megatrendem jest również rosnące zadłużenie i przepaść technologiczna między najbiedniejszymi a najbogatszymi.


doc. Ing. Lubor Hruška, Ph.D. (ACC)

Podsumowanie

Atlas skupia się na odwzorowaniu szlaku pamięci historycznej terenu Śląska, który wciąż ma tu znaczenie, zarówno w strukturze osadniczej, w krajobrazie, twórczej działalności człowieka, w świadomości mieszkańców tego obszaru, ich zwyczajach, wartości i kulturze. Atlas terytorium czeskiego Śląska stworzył multidyscyplinarny zespół ekspertów z zakresu historii, demografii, socjologii, ekonomii, urbanistyki i nauk przyrodniczych. Synteza wiedzy zawodowej, która w atlasie jest interpretowana w przystępnej formie, stworzyła kompleksowy obraz rozwoju terytorium, które często podlegało poważnym przemianom historycznym w Europie Środkowej. Wszystkie te wydarzenia miały istotny wpływ na pamięć historyczną mieszkańców, którzy tu mieszkają, na postrzeganie ich tożsamości w odniesieniu do teritorium oraz na rozwój społeczno-kulturowy. Atlas składa się z zestawu opatrzonych adnotacjami map przedstawiających obszar czeskiego Śląska w siedmiu działach dotyczących: geografii fizycznej, geografii historycznej, demografii, rozwoju społeczno-kulturowego, procesów gospodarczych, rozwoju krajobrazu i tożsamości mieszkańców tego obszaru. Oprócz informacji historycznych i geograficznych eksperci zajmowali się także socjologicznymi koncepcjami tożsamości i kultury. Metodą służącą uzyskaniu informacji w zakresie socjologii, o mieszkańcach monitorowanego obszaru było obszerne badanie ilościowe próby mieszkańców (3000 respondentów), które zostało pogłębione badaniem jakościowym w postaci 10 dyskusji grupowych, przeprowadzonych na pięciu obszarach monitorowanego obszaru. Uzyskane informacje są zawarte w siódmej części atlasu. Głównym celem atlasu jest identyfikacja procesów historycznych, które miały wpływ na populację i krajobraz od 1848 r. Do chwili obecnej na terenie czeskiego Śląska oraz związanym z nim terytorialnie tzw. „klinem morawskim”, opisano wzajemne interakcje między społeczeństwem a krajobrazem, zarządzanie krajobrazem (leśnictwo historia, rolnictwo) oraz inne procesy na tym obszarze (wpływ górnictwa, wojny historyczne). Generalnie jest to rozwój społeczeństwa czeskiego Śląska w procesie modernizacji mającym wpływ na krajobraz kulturowy, w którym ludzie żyli od wieków. Oprócz celu głównego zakładane są takze cele cząstkowe, które obrazują całą sytuację. Nakreślono i wyjaśniono przyczynowość rozwoju tożsamości terytorialnej, regionalnej, narodowej i kulturowej, w tym rozwój zadowolenia ludności z jakości życia i postrzegania krajobrazu, w którym żyją. Dane, które są prezentowane kartograficznie na tym obszarze, wyjaśniają długofalowe procesy gospodarcze i społeczno-demograficzne, w tym rozwój struktury osadniczej. Poprzez kompleksowe odwzorowanie specyfiki rozwoju krajobrazu kulturowego, który uległ radykalnym przemianom, identyfikuje się również ślady wydarzeń w krajobrazie, dokumentując zmiany, jakie zaszły na tym obszarze. Multidyscyplinarne podejście do atlasu pozwoliło na kompleksowe zrozumienie krajobrazu, prowadzonej w nim działalności społeczno-gospodarczej, a także poszerzyło możliwości historycznych prezentacji muzealnych o poglądy poszczególnych dyscyplin naukowych i społecznych, które wyjaśniają wzajemne historyczne i aktualne wpływy ludności na krajobraz i osadnictwo.

WYKORZYSTANA LITERATURA

ABT, Lukáš, 2007. Atlas jesenických pramenů a jiných drobných památek. Hnutí Brontosaurus Jeseníky. Jeseník. ISBN 978-80-239-8935-9

ADAMUS, Alois, 1935. Dějiny novinářství na Ostravsku v přehledu. Moravská Ostrava.

AL SAHEB, Jan, 2007. Povýšení olomoucké církevní provincie na arcidiecézi roku 1777. Studia Comeniana et historica. 32(77–78), s. 132–145. ISSN 0323-2220.

AL SAHEB, Jan, 2011. K některým aspektům pobělohorské rekatolizace opavského knížectví. In: JIRÁSEK, Zdeněk a kol.: Církevní dějiny Slezska 18. až 20. století. Opava, s. 103–117.

ANDĚRA, Miloš, GAISLER, Jiří, 2012. Savci České republiky. Popis, rozšíření, ekologie, ochra-na. Nakladatelství Academia. Praha. ISBN 9788020029942

ANDĚRA, Miloš, HORÁČEK, Ivan, 2005. Poznáváme naše savce. Nakladatelství Sobotáles. Praha. ISBN 8086817083

ANONYM, 1781. Catalogus Petrino-Sarcandrinus. Deinde vero archi-presbyteratus, decantus, parochias, administraturas, capellanias, & cooperaturas locales in hac alma dioecesi archi-episcopali Olomucena existentes. Olomucii.

ANONYM, 1808. Catalogus venerabilis cleri saecularis et regularis almae dioecesis Wratislaviensis Austriacae ditionis 1807. Teschinii.

ANONYM, 1914. Handbuch des Bistums Breslau und Delegatur-Bezirks für das Jahr 1914. Breslau.

ANONYM, 1924. DEMOGRAFIA Slezska a Hlučínska v několika důležitějších směrech na základě sčítání lidu ze dne 15. února 1921 se zvláštním ohledem na předešlá sčítání lidu. S dodatkem / Die Bevölkerung Schlesiens und des Hultschiner Gebietes in einigen wichtigeren Beziehungen auf Grund der Volkszählung vom 15. Februar 1921 mit besonderer Berücksichtigung der vorhergegangenen Volkszählungen. Mit einem Anhang. Opava.

ANONYM, 1929. Historisch-statistische Übersicht über die Verwaltungsbehörden, Anstalten und Seelsorgstellen des Bistums. Real-Handbuch des Bistums Breslau. Breslau.

ANONYM, 1968. Apoštolská administratura v Českém Těšíně. Stav k 1. prosinci 1968. Český Těšín.

BAKALA, Jaroslav a kol., 1992. Slezsko. Opava: Matice slezská.

BALATKOVÁ, Jitka, 2003. Organizační vývoj československé církve (husitské) na Moravě a ve Slezsku. In: KORDIOVSKÝ, Emil a JAN, Libor (eds.): Vývoj církevní správy na Moravě. Brno, s. 227–241. XXVII. Mikulovské sympozium.

BAŁATROWICZ, Piotr, 2004. Biskup Franciszek Śniegoń w służbie Kościoła. In: BUDNIAK, Józef a MOZOR, Karol (eds.). Kształtowanie tożsamości religijnej i kulturowej na Śląsku Cieszyńskim w latach działalności Książęco-Biskupiego Wikariatu Generalnego Księstwa Cieszyńskiego (1770–1925). Cieszyn, s. 69–79.

BALCAR, Lubomír a kol. (eds.). 1969. Církev v proměnách času. Sborník k 50. výročí spojení českobratrské církve evangelické. Praha.

BARÁNEK, Daniel, 2015. Židé na Frýdecku a Místecku. Židovské společenství a jeho tvůrci. Praha. Fontes, 15.

BARCUCH, Antonín, 2005. Počátky československé církve (husitské) v Radvanicích. Těšínsko. 48(3), s. 20–23.

BARCUCH, Antonín, ROHLOVÁ, Eva, 2001. Místopis starých Vítkovic. In: Ostrava. Příspěvky k dějinám a současnosti Ostravy a Ostravska 20. Ostrava, s. 270–303. ISBN 80-86101-41-X

BARTOŠ, Josef a kol., 1966. Historický místopis Moravy a Slezska v letech 1848–1960. I. Územně správní vývoj státních a společenských institucí a organizací na Moravě a ve Slezsku v letech 1848–1960. Ostrava.

BARUŠ, Vlastimil a kol., 1989. Červená kniha ohrožených a vzácných druhů rostlin a živočichů ČSSR. Díl 2. Kruhoústí, ryby, obojživelníci, plazi a savci. Státní zemědělské nakladatelství. Praha. ISBN 07-029-89

BEK, Pavel a kol., 2018. Historie státních drah 1918–2018. Praha: České dráhy, a. s. ISBN 978-80-8510-427-1.

BERGER, Józef, 1930. Ewangelicki zbór cieszyński po podziale Śląska w r. 1920. Czeski Cieszyn.

BEZDÍČEK, Josef, 1936. Silniční síť v obvodu technického referátu v Novém Jičíně. In: Technická práce na Ostravsku 1926–1936, s. 533–535.

BIAŁY, Franciszek, Biały, Lucyna (eds.), 2008. Periodyki śląskie od XV wieku do 1945 roku. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. ISBN: 978-83-229-3041-0.

BIERMANN, Bogumił, 1859. Historya wiary ewangielickiéj w Ślązku austryackém, z osobliwym względem na dzieje ewangielickiego kościoła z laski danego przed Cieszynem. Pamiętnik ku 150letniemu jubileuszowi ewangielickiego kościoła Jezusowego przed Cieszynem. Cieszyn.

BÍLEK, Jiří, 2011. Kyselá těšínská jablíčka: československo-polské konflikty o Těšínsko 1919, 1938, 1945. Praha: Epocha. ISBN 978-80-7425-097-2.

BÍNA, Jan, DEMEK, Jaromír, 2012. Z nížin do hor. Geomorfologické jednotky České republiky. Academia, Praha. ISBN 978-80-200-2026-0

BLAHUT, Alois, 1977. Z historie letectví na Ostravsku a na památku bratří Žurovcových z Hartů na Novojičínsku, průkopníků letectví. Praha.

BOLTON, Jonathan, 2015. Světy disentu. Charta 77, Plastic People of Universe a česká kultura za komunismu. Praha: Academia. ISBN 978-80-200-2462-6.

BORÁK, Mečislav a kol., 2016. Ivančena: kamenné svědectví hrdinství a odvahy. Český Těšín: Muzeum Těšínska. ISBN 978-80-86696-43-0.

BORÁK, Mečislav, 1984. Zločin v Životicích. Ostrava: Profil.

BORÁK, Mečislav, 1997. Zábor Těšínska v říjnu 1938 a první fáze delimitace hranic mezi Československem a Polskem (výběr dokumentů). Časopis Slezského zemského muzea, série B. 46(3), 206–248. ISSN 0323-0678.

BORÁK, Mečislav, 2000. Druhá fáze delimitace hranic mezi Československem a Polskem na Těšínsku v listopadu 1938 (výběr dokumentů). Časopis Slezského zemského muzea, série B. 49(1), 51–94. ISSN 0323-0678.

BORÁK, Mečislav, 2003. Oskar Schindler ve službách abwehru na Ostravsku. In: Ostrava. Příspěvky k dějinám a současnosti Ostravy a Ostravska, 21. Šenov u Ostravy: Tilia, s. 240–262. ISBN 80-86101-77-0.

BORÁK, Mečislav, ed., 1998. Slezsko v dějinách českého státu. Opava: Slezský ústav SZM. ISBN 80-86101-18-5.

BORÁK, Mečislav, GAWRECKI, Dan (eds.), 1992. Nástin dějin Těšínska. Ostrava – Praha: Advertis.

BORÁK, Mečislav. 1984. Zločin v Životicích. Ostrava.

BRÁZDIL, Rudolf a kol., 2007. Vybrané přírodní extrémy a jejich dopady na Moravě a ve Slez-sku. Brno, Praha, Ostrava: Masarykova universita, Český hydrometeorologický ústav, Ústav geoniky Akademie věd ČR, v.v.i., 2007. 432 s. ISBN 978-80-210-4173-8.

BRŇOVJÁK, Jiří, 2018. Šlechtická společnost rakouského Slezska a poznámky k její sídelní strategii (1740–1918). In: JEŽ, Radim a PINDUR, David (eds.). Dům, palác a zámek v hmotné kultuře Slezska // Dom, pałac i zamek w kulturze materialnej Śląska. Český Těšín: Muzeum Těšínska, s. 57–96. Cieszyńskie studia muzealne 6 // Těšínský muzejní sborník 6. ISBN 978-80-86696-47-8.

BROŽ, Miroslav (ed.), 2002. Církev v proměnách času 1969–1999. Sborník Českobratrské církve evangelické. Praha.

BUBÍK, Pavel a kol., 2010. 100-lecie Związku Stanowczych Chrześcijan / 100. výročí Svazu rozhodných křesťanů. Cieszyn: Wydawnictvo Arka. ISBN 978-83-924755-6-9.

BUHL, Paul, 1973. Troppau von A bis Z. Ein Stadtlexikon. München. ISBN 978-37-61200-93-3

CASTLES, S., MILLER, M. J.: The Age Of Migration–International Population Movements in the Modern World. New York, The Guliford Press 1993.

CEKOTA, Vojtěch, 2008. K založení Ostravsko-opavské diecéze. Vlastivědné listy Slezska a severní Moravy. 34(2), 26–30. ISSN 1213-3140.

CRHOVÁ, Marie, 1995. Židé ve Slezsku. In: Židé a Morava. Sborník z konference konané v říjnu 1994 v Kroměříži. Kroměříž: Muzeum Kroměřížska, s. 43–47. ISBN 80-85945-09-6.

CZUDEK, Tadeáš, 2005. Vývoj reliéfu krajiny České republiky v kvartéru. Moravské zemské muzeum, Brno. ISBN 80-7028-270-3

ČECHÁK, Vladimír, 2004. Vývoj veřejné správy v Československu a České republice (1945–2004). Praha: Vysoká škola finanční a správní. ISBN 80-86754-22-7.

ČERMÁK, Jan, 1971. Zahájení výstavby přehrad v povodí Odry. In: Vodní hospodářství v povodí Odry 1945–1970. Reprezentační sborník. Ostrava, s. 88–96.

ČERMÁK, Jan. Přehrada na Moravici u Kružberka. Ostrava: Povodí Odry, podnik pro provoz a využití vodních toků, 1969. 92 stran.

ČERNÝ, Walter, DRCHAL, Karel, 1997. Ptáci. Aventinum nakladatelství, s.r.o., Praha. ISBN 80-7151-008-4

ČIHAŘ, Jiří, 2003. Naše ryby. Ottovo nakladatelství. Praha. ISBN 80-7181-904-2

ČSÚ (2014) Náboženská víra obyvatel podle výsledků sčítání lidu – 2011. Praha: ČSÚ. Dostupné na https://www.czso.cz/csu/czso/nabozenska-vira-obyvatel-podle-vysledku-scitani-lidu-2011-61wegp46fl

D´ELVERT, Christan, (1893). Zur Geschichte des katholischen Clerus in Mähren und Oesterreichischen-Schlesien. Brünn.

DĚDKOVÁ, Libuše a GRŮZA, Antonín, 2004. Zámek v Linhartovech. Průzkumy památek. 11(1), 153–173. ISSN 1212-1487.

DĚDKOVÁ, Libuše, 2000. Dva náhrobníky od sochaře Amanda Strausse. In: Památkový ústav v Ostravě. Výroční zpráva 1999. Ostrava: Památkový ústav v Ostravě, s. 63–65. ISBN 80-85034-18-2.

DOKOUPIL, Lumír, 1977. Struktury populace ostravské aglomerace před první světovou válkou. In: Sborník prací Pedagogické fakulty v Ostravě 55, řada C-12. Praha: Státní pedagogické nakladatelství, s. 21–54. Studie k vývoji průmyslových oblastí.

DOKOUPIL, Lumír, 1986. Obyvatelstvo ostravské průmyslové oblasti do sčítání 1869. Praha: Státní pedagogické nakladatelství.

DOKOUPIL, Lumír, MYŠKA, Milan, SVOBODA, Jiří a kol., 2005. Kulturněhistorická encyklopedie Slezska a severovýchodní Moravy. Ostrava: Ústav pro regionální studia Ostravské univerzity. ISBN 80-7368-024-6.

DOKOUPIL, Lumír, NESLÁDKOVÁ, Ludmila a LIPOVSKI, Radek, 2014. Populace rakouského Slezska a severovýchodní Moravy v éře modernizace (od 60. let 19. století do první světové války). Ostrava: Ostravská univerzita v Ostravě. ISBN 978-80-7464-729-1.

DOKOUPIL, Lumír, NESLÁDKOVÁ, Ludmila a LIPOVSKI, Radek, 2020. Demografický vývoj v letech 1869–1914. In: ZÁŘICKÝ, Aleš a kol., Rakouské Slezsko v procesu modernizace 1742–1914. II. díl. Ostrava: Ostravská univerzita, s. 869–951. ISBN 978-80-7599-133-1.

DUDA, Josef, KRKAVEC, František, 1959. Zelené klenoty – zámecké parky na Hlučínsku a Opavsku. Ostrava.

DUDA, Josef, KŘÍŽ, Zdeněk, 1962. Dřeviny opavských parků a zahrad 1. Časopis Slezského muzea, série A, 11, s. 15–19.

DUNGEL, Jan, GAISLER, Jiří, 2002. Atlas savců České a Slovenské republiky. Nakladatelství Academia. Praha. ISBN 80-200-1026-2

DUNGEL, Jan, HUDEC, Karel, 2001. Atlas ptáků České a Slovenské republiky. Nakladatelství Academia. Praha. ISBN 80-200-0927-2

DUNGEL, Jan, ŘEHÁK, Zdeněk, 2005. Atlas ryb, obojživelníků a plazů České a Slovenské republiky. Nakladatelství Academia. Praha. ISBN 80-200-1282-6

DUŠEK, Pavel, 2003. Encyklopedie městské dopravy v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Praha: Libri. ISBN 80-7277-159-0.

DVOŘÁK, Jan a kol., 1994. 100 let městské hromadné dopravy v Ostravě. Ostrava: Dopravní podnik města Ostravy.

EICHLER, Karel, 1888. Poutní místa a milostivé obrazy na Moravě a v rak. Slezsku. I/II. Brno.

FAJMAN, Marek, 2008. Architektura tolerančních modliteben církve augsburského vyznání na území Čech, Moravy a rakouského Slezska do roku 1800. In: MACEK, Ondřej (ed.): Po vzoru Berojských. Život i víra českých a moravských evangelíků v předtoleranční a toleranční době. Praha, s. 489–518.

FIALOVÁ, Ludmila a kol., 1996. Dějiny obyvatelstva českých zemí. Praha: Mladá fronta. ISBN 80-204-0283-7.

FIEDOR, Jiří, 2007. Bílé vrány v černém kraji. Chartisté a nezávislé iniciativy na Ostravsku. Dějiny a současnost. 29(2), 40–43. ISSN 0418-5129.

FOLDYNOVÁ, Ivana, HRUŠKOVÁ, Andrea, ŠOTKOVSKÝ, Ivan, KUBÁŇ, David a kol. 2018 Socio-ekonomická studie zájmového území. Ostrava: ACCENDO.

FOLTYSOVÁ, Jana, 2021. Opava zvelebí neatraktivní místa. Hláska. Zpravodaj statutárního města Opavy 26 (2), s. 10–11.

FOLTÝN, Dušan a kol., 2005. Encyklopedie moravských a slezských klášterů. Praha.

FOLWARCZNÁ, Kristýna, 2014. Průmyslová, živnostenská, kulturní a hospodářská výstava Těšínska a Ostravska v Orlové 1926. Ostrava. Diplomová práce. Ostravská univerzita. Filozofická fakulta. Katedra historie.

FROLEC, Václav. Lidová architektura na Moravě a ve Slezsku. Vyd. 1. Brno: Blok, 1974. 399 s.

FUKALA, Radek, 2007. Slezsko neznámá země koruny české. České Budějovice, ISBN 978-80-86829-23-4.

GABRIELOVÁ, Petra, 2009. Historie rozhodných křesťanů letničních v dokumentech Státní bezpečnosti (70. a 80. léta 20. století). Sborník Archivu bezpečnostních složek. 7, s. 113–121.

GAISLER, Jiří, ZIMA, Jan, 2007. Ekologická nika. In: Zoologie obratlovců. Nakladatelství Academia. Praha, s. 154 – 158. ISBN 978-80-200-1484-9

GALOS, Adam, 1992. Kardynał Kopp – postać fascynująca i kontrowesyjna. In: Matwijowski, Krystin (ed.): Ludzie śląskiego Kościoła katolickiego. Wrocław, s. 53–59.

GARBA, Karel, 1974. Úzkorozchodné dráhy na Ostravsku 1902–1973. I. a II. díl. Brno: Technické muzeum v Brně.

GARBA, Karel, 1990. Dopravní spojení Hlučínska s Ostravskem. Ostrava: Dopravní podnik města Ostravy.

GAWRECKÁ, Marie, 2002. Němci ve Slezsku 1918 - 1938. Opava, ISBN 80-86458-10-5.

GAWRECKÁ, Marie, 2004. Československé Slezsko mezi světovými válkami 1918 – 1938. Opava, ISBN 80-7248-233-5.

GAWRECKI, Dan a kol., 2003. Dějiny českého Slezska 1740–2000. Opava: Slezská univerzita v Opavě. ISBN 80-7248-226-2.

GAWRECKI, Dan, 1999. Politické a národnostní poměry v těšínském Slezsku 1918–1938. Český Těšín: Muzeum Těšínska. Studie o Těšínsku, 15. ISBN 80-902355-4-9.

GAWRECKI, Dan, 2000. Der schlesische Landtag. In: WANDRUSZKA, Adam a URBANITSCH, Peter (Hrsg.), Die Habsburgermonarchie 1848–1918. Band 7, Teilband 2. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, s. 2105–2130. ISBN 3-7001-2871-1.

GAWRECKI, Dan, 2000. Pokusy o zřízení biskupství v Opavě. In: Opava. Sborník k dějinám města, 2. Kravaře: AVE Centrum Kravaře, s. 45–48. ISBN 80-86268-02-0.

GAWRECKI, Dan, 2002. Slezsko, územní vymezení, pojmy, úvahy. Vlastivědné listy, č. 1, s. 1–5. č. 2, s. 1–4.

GAWRECKI, Dan, 2003b. Slezský zemský sněm a otázka zřízení biskupství v Opavě v letech 1866–1868. In: KORDIOVSKÝ, Emil a JAN, Libor (eds.): Vývoj církevní správy na Moravě. Brno, s. 141–149. XXVII. Mikulovské sympozium.

GEBAUER, Josef, 1992. Hnojník a Beesové. Vlastivědné listy Slezska a severní Moravy. 18(1), 19–21. ISSN 1213-3140.

GOJNICZEK, Wacław a KACZMAREK, Ryszard (eds.), 2017. 500 lat Reformacji na Górnym Śląsku. Katowice.

GOSS, J. D. a LINDQUIST, B.: Conceptualizing International Labor Migration: A Structuration Perspective. International Migration Review, Summer 1995, 29(2), 317–351.

GRIM, Tomáš, 2014. Vývoj státních hranic v Českém Slezsku. In: Opava. Sborník k dějinám města, 8. Opava: Statutární město Opava ve spolupráci s Maticí slezskou, s. 16–22. ISBN 978-80-86887-20-3.

GROBELNÝ, Andělín, 1985. Heinrich Jöckel ve Skrochovicích na Opavsku na podzim 1939. In: Terezínské listy 14. Ústí nad Labem: Severočeské nakladatelství, s. 20–37.

GROF, Leopold, 1994. Kročeje ostravskou železniční historií: v obvodu bývalého provozního oddílu ČSD Ostrava 1847–1990. Ostrava: APEX.

GRÖSCHEL, Bernhard, 1993. Die Presse Oberschlesiens von den Anfängen bis zum Jahre 1945. Dokumentation und Strukturbeschreibung. Berlin: Gebr. Mann. Schriften der Stiftung Haus Oberschlesien, 4. ISBN 978-3786116691.

GRŮZA, Antonín, 2004. Osudy slezskoostravského hradu v 19. století. In: Sborník Národního památkového ústavu v Ostravě. Ostrava: Národní památkový ústav, územní odborné pracoviště v Ostravě, s. 50–65. ISBN 80-85034-30-1.

HALBWACHS, Maurice, 2009. Kolektivní paměť. Praha: Sociologické nakladatelství, ISBN 978-80-7419-016-3.

HAMPL, M. (2005) Geografická organizace společnosti v České republice: transformační procesy a jejich obecný kontext. Praha: Univerzita Karlova v Praze, Přírodovědecká fakulta, Katedra sociální geografie a regionálního rozvoje.

HAMPLOVÁ, D. (2010) Česká religiozita – církevní příslušnost a víra ve světle Sčítání lidu a dat ISSP 2008. NAŠE SPOLEČNOST číslo 1 roč. 2010

HAMZA, Pavel, 2005. 30. duben 1945 u Říšského mostu v centru Ostravy aneb Opravdu Miloš Sýkora? In: Ostrava 22. s. 250–271. ISBN 80-86904-05-9.

HANIČÁK, Ondřej, KOLÁŘ, Ondřej, ed., 2017. 140 let Matice opavské. Vybrané kapitoly z dějin české národnostní emancipace ve Slezsku. Opava, ISBN 978-80-86887-24-1.

HAVLÍČEK, T. – Klingorová, K. – Lysák, J. Atlas náboženství Česka: The atlas of religions in Czechia. Praha: Karolinum, 2017. ISBN 978-80-246-3794-5.

HELLER, Michał, 2000. Zmiany w strukturach organizacyjnych Kościołów katolickiego i ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim (1918–1937). In: Chmiel, Peter a Drabina, Jan (eds.): Die konfessionellen Verhältnisse im Teschener Schlesien von Mittelater bis zur Gegenwart / Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności. Ratingen: Stiftung Haus Oberschlesien, s. 203–214. Tagungsreihe der Stiftung Haus Oberschlesien, 9. ISBN 83-908802-3-7.

HERMAN, Gustav a SVOBODA, Josef, 1928. Československé silnice. Jejich zlepšení ze silničního fondu. Praha: Ministerstvo veřejných prací.

HERNOVÁ, Šárka, 1968. Demografická charakteristika Slováků, Poláků a Němců podle výsledků sčítání lidu z let 1950 a 1961. Slezský sborník. 66(3), 289–309. ISSN 0037-6833.

HEŘMANOVÁ, E., CHROMÝ, P. a kol., 2009. Kulturní regiony a geografie kultury. Praha: ASPI, a.s., ISBN 978-80-7357-339-3.

Historie Československé státní automobilové dopravy, n. p. Ostrava, nositele státního vyznamenání „Za zásluhy o výstavbu“, 1949–1980. Ostrava: ČSAD. Interní tisk.

HLAVAČKA, Milan, Marès, Antoin, 2011. Paměť míst, událostí a osobností. Historie jako identita a manipulace. Praha: Historický ústav, ISBN 978-80.7286-186-6.

HOMAN, Aleš, 2003. Moravská Ostrava jako útočiště uprchlíků z německého a polského záboru na podzim roku 1938. In: Příspěvky k dějinám a současnosti Ostravy a Ostravska, 21. Šenov u Ostravy: Tilia, s. 221–239. ISBN 80-86101-77-0.

HOMOLA, Irena, 1968. Tygodnik Cieszyński i Gwiazdka Cieszyńska pod redakcją Pawła Stalmacha 1848–1887. Katowice: Państwowe Wydawn. Naukowe.

HONS, Josef, 1975. Dejiny dopravy na území ČSSR. Bratislava: Alfa. Vydavateľstvo technickej a ekonomickej literatúry.

HORSKÁ, Pavla a kol., 1990. Dětství, rodina a stáří v dějinách Evropy. Praha: Panorama. ISBN 80-7038-011-X.

HRUŠKA Lubor a kol. Socioekonomický atlas Moravskoslezského kraje. (s textovým rozborem) Ostrava: ACCENDO – Centrum pro vědu a výzkum, o.p.s., 2012. ISBN: 978-80-904810-6-0.

HRUŠKA, L.; HRUŠKOVÁ, A.; ŠLACHTOVÁ, H.; BUJOK, P.; KUBÁŇ, D. a kol. Epidemiologická studie zájmového území. Ostrava: ACCENDO, 2018.

HRUŠKA-TVRDÝ Lubor. Změny ve struktuře osídlení a jejich dopad na rozvoj měst a regionů: Pohled prostorové sociologie s využitím multikriteriálních analýz. 1. vyd. Ostrava: ACCENDO – Centrum pro vědu a výzkum, o.p.s., 2012. ISBN 978-80-904810-4-6. 318 s.

HUBÁČEK, Adam a KOLÁŘ, František, 2016. Oderský zámek. Zaniklý klenot města. Odry: Muzeum Oderska. ISBN 978-80-270-0849-0.

HURT, Rudolf, 1960. Dějiny rybníkářství na Moravě a ve Slezsku, díl 1. a 2. Krajské nakladatelství Ostrava.

HŮRSKÝ, Josef, 1979. Osobní doprava ve Slezsku v letech 1850–1889 (ve srovnání s Moravou). Slezský sborník. 77(3), 199–210. ISSN 0037-6833.

HŮRSKÝ, Josef, 1983. Vývoj dopravního zpřístupnění slezských měst před první světovou válkou. Slezský sborník. 81(3), 196–210. ISSN 0037-6833.

CHLEBEK, Karel, 2014. 100 let služby Moravskoslezského sdružení. Ostrava.

CHROMCOVÁ, Gabriela, 2004. Noviny Těšínské 1894–2004. Český Těšín: Město Český Těšín – Městský úřad Český Těšín, Odbor školství a kultury ve spolupráci s Muzeem Těšínska. ISBN 80-254-0078-6.

CHROMÝ, Pavel, 2009. Region a regionalismus, Geografické rozhledy, 19 (1), 2-5.

CHYTRÝ, Milan et al., 2010. Katalog biotopů České republiky. Druhé vydání. Agentura ochrany přírody a krajiny ČR. ISBN 978-80-87457-03-0

INDRA, Bohumír, 1996. Přestavba starého a stavba nového zámku ve Velkých Heralticích koncem 17. a 18. století. Časopis Slezského zemského muzea, série B. 45(1), 1–15. ISSN 0323-0678.

IVÁNEK, Jakub, Smolka, Zdeněk (eds.), 2013. Kulturně-historická encyklopedie českého Slezska a severovýchodní Moravy. 2. vydání. Ostrava: Ústav pro regionální studia Filozofické fakulty Ostravské univerzity. ISBN 978-80-7464-385-9.

IZYDORCZYK, Fabiana a SPYRA, Janusz, 2002. Dzieje Miłosierdzia. Zgromadzenie Siostr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza w Cieszynie (1876–2001). Kraków.

JAKL, Tomáš, 2004. Květen 1945 v českých zemích: pozemní operace vojsk Osy a Spojenců. Praha: Miroslav Bílý. ISBN 80-86524-07-8.

JANÁK, Jan, 1990. Moravská a slezská správa a samospráva v letech 1740 až 1948. Vlastivědný věstník moravský. 42(3), s. 338–356. ISSN 0323-2581.

JANČUROVÁ, Jaroslava, 1967. Vliv migračních pohybů obyvatelstva v letech 1960-1964 na populační situaci v Severomoravském kraji. Slezský sborník. 65(2), 145–170. ISSN 0037-6833.

JANKOWIAK, Stanisław, 2002. Śląsk Cieszyński w stosunkach polsko-czechosłowackich po II wojnie światowej. In: Czubiński, Antoni (ed.). Problemy narodowościowe Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku. Księga pamiątkowa dla Profesora Przemysława Hausera. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, s. 577–587. ISBN 978-8323212065.

JANOSCH, Hermann, 1930. Das Hultschiner Ländchen. Ratibor.

JEMELKA, Martin a Štofaník, Jakub, 2020. Víra a nevíra ve stínu továrních komínů. Náboženský život průmyslového dělnictva v českých zemích (1918–1938). Praha.

JEMELKA, Martin, 2014. Ostrava duchovním a náboženským centrem republiky československé? Studia historica brunensia. 61(2), s. 230–232.

JEMELKA, Martin, 2018. Mezi národem, konfesí a třídou: pluralita náboženských kultur meziválečného Slezska. In: KOLÁŘ, Ondřej a kol.: Slezsko a Ostravsko v Masarykově republice. Opava: Slezské zemské muzeum, s. 37–47. ISBN 978-80-87789-51-3.

JINDRA, Martin a Sladkowski, Marcel (eds.), 2020. Biografický slovník Církve československé husitské. Praha.

JINDRA, Martin, 2017. Sáhnout si do ran tohoto světa. Perzekuce a rezistence Církve československé (husitské) v letech 1938–1945. Praha: ÚSTR, Církev československá husitská. ISBN 978-80-87912-80-5.

JIRÁSEK, Zdeněk, 1991. Slezská idea v poválečném Československu. Časopis Slezského zemského muzea, série B, 40, s. 185–191.

JIRÁSEK, Zdeněk, 2014. "Ocelová koncepce" hospodářství českých zemí 1947-1953. Opava: Slezská univerzita v Opavě. ISBN 978-80-7510-116-7.

JIŘÍK, Karel a kol., 1993. Dějiny Ostravy. Ostrava: Sfinga. ISBN 80-85491-39-7.

KACZMARCZYK, Stanislav a kol., 2005. Křesťanské společenství na Těšínsku. Český Těšín.

KADLEC, Petr a kol., 2016: Národnostní statistika v českých zemích 1880–1930. Mechanismy, problémy a důsledky národnostní klasifikace. II. díl. Ostrava: Ostravská univerzita. ISBN 978-80-7422-551-2.

KADLEC, Petr, 2013. Střední školy a jejich studenti. K formování inteligence na severní Moravě a ve Slezsku ve druhé polovině 19. a na počátku 20. století. Ostrava: Filozofická fakulta Ostravské univerzity. ISBN 978-80-7464-253-1.

KALETA, Jan a kol., 1981. Církev bratrská na Těšínsku. In: Košťál, Miloslav a kol.: Sto let ve službě evangelia (1880–1980). Jubilejní sborník Církve bratrské. Praha, s. 145–152.

KAMIŃSKI, Marek, 2004. Konflikt polsko-czeski 1918–1921. Warszawa: Instytut Historii PAN. ISBN 83-88973-05-3.

KÁRNÍKOVÁ, Ludmila, 1965. Vývoj obyvatelstva v českých zemích 1754–1914. Praha: Nakladatelství Československé akademie věd.

KASZPER, Roman, Małysz, Bohdan a Szymeczek, Józef. 2009. Poláci na Těšínsku: studijní materiál. Český Těšín.

KILIÁNOVÁ, Gabriela, KOWALSKÁ, Eva a KREKOVIČOVÁ, Eva, ed., 2009. My a tí druhí v modernej spoločnosti. Konštrukcie a transformácie kolektívnych identít. Bratislava: Veda, ISBN 978-80-224-1025-0.

KIRCHNER, Karel, SMOLOVÁ, Irena, 2010. Základy antropogenní geomorfologie. Univerzita Palackého v Olomouci, Olomouc. ISBN 978-80-244-2376-0

KLADIWA, Pavel a kol., 2016. Národnostní statistika v českých zemích 1880–1930. Mechanismy, problémy a důsledky národnostní klasifikace. I. díl. Ostrava: Ostravská univerzita. ISBN 978-80-7422-550-5.

KLADIWA, Pavel a POKLUDOVÁ, Andrea, 2012. Hans Kudlich (1823–1917): cesta života a mýtu. Ostrava: Filozofická fakulta Ostravské univerzity. ISBN 978-80-7464-159-6.

KLADIWA, Pavel, POKLUDOVÁ, Andrea, KAFKOVÁ, Renata, 2008. Lesk a bída obecních samospráv Moravy a Slezska 1850 – 1914. Díl II./1. Ostrava. ISBN 978-80-7368-595-9

KLADIWA, Pavel et. al, 2016. Národnostní statistika v českých zemích 1880-1930: Mechanismy, problémy a důsledky národnostní klasifikace. 1. Praha

KLADIWA, Pavel, 2015. Smýšlením Němci, statisticky Češi. Národnostní klasifikace na meziválečném Hlučínsku. Časopis Slezského zemského muzea, série B. 64(1), 21–34. ISSN 0323-0678.

KLADIWA, Pavel, POKLUDOVÁ, Andrea a KAFKOVÁ, Renáta, 2008. Lesk a bída obecních samospráv Moravy a Slezska 1850–1914. Díl II. Sv. 1. Muži z radnice. Ostrava: Filozofická fakulta Ostravské univerzity. ISBN 978-80-7368-595-9.

KLADIWA, Pavel, POKLUDOVÁ, Andrea a KAFKOVÁ, Renáta, 2009. Lesk a bída obecních samospráv Moravy a Slezska 1850–1914. Díl II. Sv. 2. Budování infrastruktury. Ostrava: Filozofická fakulta Ostravské univerzity. ISBN 978-80-7368-738-0.

KNAPÍK, Jiří, 2003. Slezský ústav v Praze a vědecký výzkum Slezska v letech 1945-1950. Práce z dějin vědy. sv.6, Praha, s. 475-548.

KNAPÍK, Jiří, 2004. Slezský studijní ústav v Opavě 1945–1958: proměny vědeckého pracoviště v regionu. Praha: Výzkumné centrum pro dějiny vědy, Práce z dějin vědy, sv. 15. ISBN 80-86103-80-3.

KNAPÍK, Jiří, JIRÁSEK, Zdeněk, 2010. Nechtěné Slezsko. Reflexe českého „slezanství“ v poválečném Československu (1945-1969). Soudobé dějiny, č. 3, s. 421-440.

KNAPÍKOVÁ, Jaromíra, 2007. Matice opavská. Spolek osobnosti a národní snahy ve Slezsku 1877-1948. Opava, ISBN:978-80-86887-08-1.

KOLÁŘ, Ondřej, 2017. K vnímání „nepřítele“ a „osvoboditele“ v bojích jara 1945 v paměti českého obyvatelstva Slezska a Ostravska. Historica: Revue pro historii a příbuzné vědy. 8(2), 183–196. ISSN 1803-7550.

KOLÁŘOVÁ, Eva, 2004. Státní zámek Hradec nad Moravicí. Vývojové polohy exteriérů a interiérů se zvláštním zaměřením na 19. století. Východiska a výsledky dosavadní památkové obnovy. In: Sborník Národního památkového ústavu v Ostravě. Ostrava: Národní památkový ústav, územní odborné pracoviště v Ostravě, s. 21–37. ISBN 80-85034-30-1.

KOLÁŘOVÁ, Eva, 2009. Příběh zámku a mauzolea knížat Lichnovských v Chuchelné a vzájemné vazby na zámek Hradec. In: Sborník Národního památkového ústavu v Ostravě. Ostrava: Národní památkový ústav, územní odborné pracoviště v Ostravě, s. 61–84. ISBN 978-80-85034-55-4.

KOLÁŘOVÁ, Eva, 2015. Příběh raduňského zámku. Kroměříž: Národní památkový ústav. ISBN 978-80-87231-28-9.

KOLÁŘOVÁ, Ivana a KOLÁŘ, Ondřej, 2020. Československé četnictvo a policie ve sporu o Těšínsko (1918–1920). Praha: Academia. ISBN 978-80-200-3140-2.

KOLATSCHEK, Julius A., 1869. Die evangelische Kirche Oesterreichs in den deutsch-slavischen Ländern. Wien.

Kolektiv autorů, 2013. Ostravsko-opavská operace v paměti českých veteránů. Montanex. Ostra-va. ISBN 9788072253845

KOLEKTIV, 2008. Ostravský oblastní vodovod 1958–2008. Ostrava.

Koncepce rozvoje dopravní infrastruktury Moravskoslezského kraje. [online]. Dostupné na: https://ma21.msk.cz/cz/doprava/koncepce-rozvoje-dopravni-infrastruktury-40486/ [cit. dne 30. 1. 2021].

KOPECKÝ, Milan, 2001. 1. československá samostatná tanková brigáda v SSSR: tankisté československé zahraniční armády na Východní frontě 1943–1945. Praha: MBI. ISBN 80-86524-00-0.

KORBELÁŘOVÁ, Irena a ŽÁČEK, Rudolf, 2003. Přínos statistických pramenů olomoucké diecéze z předjosefinského období pro historiografii Slezska. In: KORDIOVSKÝ, Emil a JAN, Libor (eds.): Vývoj církevní správy na Moravě. Brno, s. 341–346. XXVII. Mikulovské sympozium 2002.

KOUŘILOVÁ, Markéta a PELC, Martin, 2007. Historický kontext proměn zámku ve Studénce. Časopis Slezského zemského muzea, série B. 56(1), 59–72. ISSN 0323-0678.

KOVAŘÍK, Petr, 2019. Naše studánky. Pověsti – legendy – místopis. Universum, Praha. ISBN 978-80-242-6303-8

KOŽENÝ, Metoděj, 1936. Silniční síť na Opavsku. In: Technická práce na Ostravsku 1926–1936, s. 531–532.

KRAJÍČEK, L.; Vorel, I., Hruška-Tvrdý, L. a kol. Cílové charakteristiky krajiny Moravskoslezského kraje – Návrhová část I.

KRÁL, Martin, IVÁNEK, Jakub a PECHÁČEK, Jiří, 2013. Zámek v Hlavnici. Vlastivědné listy Slezska a severní Moravy. 39(1), 29–32. ISSN 1213-3140.

KREJČIŘÍK, Mojmír. 2009. Kleinové: historie moravské podnikatelské rodiny. Brno: Statutární město Brno, Archiv města Brna. ISBN 978-80-86736-13-6.

KREJSA, František (1986). Katalog olomoucké arcidiecéze za biskupa ThDr. Josefa Vrany. Olomouc.

KŘÍŽ, Zdeněk, 1961. Krajské arboretum v Novém Dvoře u Opavy. Ostrava.

KŘÍŽ, Zdeněk, 1971. Významné parky Severomoravského kraje. Ostrava.

KUBICA, Michal, 2019. Utváření nové hranice Slezska roku 1742 se zřetelem k Těšínskému knížectví. Těšínsko. 62(1), 3–16. ISSN 0139-7605.

KUBÍČEK, Jaromír, 2001. Noviny a časopisy na Moravě a ve Slezsku do roku 1918. Brno: Moravská zemská knihovna. Bibliografie a prameny k vývoji Moravy, 39. ISBN 80-7051-133-8.

KUČA, Karel. Oblasti dochovaných strukturálně výrazných plužin v České republice. Zprávy památkové péče, 2014, 74(1), s. 34-49. ISSN 1210-5538.

KUČA, Karel. Města a městečka v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. IV. díl, Ml-Pan. 1. vyd. Praha: Libri, 2000. 941 s. ISBN 80-85983-12-5.

KUČERA, Rudolf a kol., 2012. Identity v českých zemích 19. a 20. století. Hledaní a proměny, Praha: Masarykův ústav a Archiv AV ČR, ISBN 978-80-86495-98-9.

KUFA, Pavel, 2018. Letní sídlo Larisch-Mönnichů ve Fryštátě. In: JEŽ, Radim a PINDUR, David (eds.). Dům, palác a zámek v hmotné kultuře Slezska // Dom, pałac i zamek w kulturze materialnej Śląska. Český Těšín: Muzeum Těšínska, s. 271–286. Cieszyńskie studia muzealne 6 // Těšínský muzejní sborník 6. ISBN 978-80-86696-47-8.

KUPKA, Vladimír a kol., 2006. Pevnosti a opevnění v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, Praha, Libri. ISBN 978-80-7277-096-0

LARISCH, Jan, 2015. Pronásledování katolické církve v době nacistické okupace na území ostravsko-opavské diecéze. Ostrava.

LÁZNIČKA, Zdeněk. Půdorys slezských měst. [Opava: Matice moravská], 1945. [19] s.

LÁZNIČKA, Zdeněk. Typy venkovského osídlení v Československu = Tipy derevenskogo rasselenija v Čechoslovakii = Typen des ländlichen Siedlungswesens in der Tschechoslowakei. Praha: Nakladatelství Československé akademie věd, 1956. s. 95–134. Práce Brněnské základny Československé akademie věd = Acta Academiae scientiarum Čechoslovenciae basis Brunensis; 1956: ročník 28.: sešit 3.: spis 338.

LÍDL, Václav a kol., 2009. Silnice a dálnice v České republice. Rudná u Prahy: Agentura Lucie. ISBN 978-80-87138-14-4.

LIPOVSKI, Radek, 2020. Demografický vývoj a národnostní otázka od poloviny 19. století do současnosti. In: Český Těšín 1920–2020. Český Těšín–Ostrava–Třinec: Wart, s. 147–201. ISBN 978-80-905079-7-5.

LOBKOWICZ, František Václav, 2011. Patnáct let existence Diecéze ostravsko-opavské v úvahách a vzpomínkách prvního ostravsko-opavského biskupa. In: ŽÁČEK, Rudolf a kol.: Ostravsko-opavská diecéze. Kořeny a souvislosti. Opava, s. 120–125.

LOKOČ, Radim, DOVALA, Ondřej, PŘASLIČÁK, Miroslav a kol., 2011. Ovoce Opavska, Krnovska a Osoblažska. Místní akční skupina Opavsko, Místní akční skupina Rozvoj Krnovska. ISBN 978-80-254-5803-7

LOKOČ, Radim, LOKOČOVÁ, Michaela, 2010. Vývoj krajiny v České republice. Lipka - školské zařízení pro environmentální vzdělávání, Brno. ISBN 978-80-904807-3-5

LOKOČ, Radim, TINZOVÁ, Bohumila, DOVALA, Ondřej, 2013. Moravský sladkoplodý jeřáb z Ostružné do světa. Eberesche, Jeseník. ISBN 978-80-260-4725-4

LONDZIN, Józef, 1926. Historja generalnego wikarjatu w Cieszynie. Cieszyn.

LOSOS, Bohumil a kol., 1984. Člověk jako ekologický faktor. In: Ekologie živočichů. Státní pe-dagogické nakladatelství. Praha, s. 281 – 301.

LUKEŠ, Josef, 1913. Obraz Slezska v číslech. Praha: Národní rada česká.

MACEK, Jaroslav, ŽÁČEK, Václav, 1958. Krajská správa v českých zemích a její archivní fondy. Praha Archivní správa ministerstva vnitra ČSR.

MAHEL, Richard, 2002. Stanovení státní hranice ve Slezsku v roce 1742–43 podle materiálů Královského úřadu v Opavě. In: Státní okresní archiv Kroměříž, archivní ročenka, 8. Holešov: Státní okresní archiv Kroměříž, s. 8–55. ISBN 80-239-0334-9.

MAHEL, Richard, 2005. Stanovení státní hranice v niském knížectví v rámci nové slezské hranice po míru vratislavském 1742. In: Jesenicko. Vlastivědný sborník, 6. Jeseník: SOkA Jeseník a Vlastivědné muzeum Jesenicka, s. 5–23. ISBN 80-903430-3-1.

MAHEL, Richard, 2013. Stanovení státní hranice ve Slezsku mezi podunajskou monarchií a pruským královstvím v letech 1742–1743, s přihlédnutím k Hlučínsku a Opavsku. Hlučínsko. Vlastivědný časopis Muzea Hlučínska. 3(2), 17–22. ISSN 1804-6967.

MACHAČOVÁ, Jana a ŠRAJEROVÁ, Oľga, ed., 2009. Slezský ústav SZM: profil - výzkum – perspektivy. Sborník z mezinárodní vědecké konference konané ve dnech 4. a 5. listopadu 2008 v Opavě, Slezské zemské muzeum: Opava 2009, ISSN 0037-6833, 270 s. (vyšlo na CD jako příloha Slezského sborníku, č. 2/3.

MACHOVEC, Martin, 2008. Pohledy zevnitř. Česká undergroundová kultura ve svědectvích, dokumentech a interpretacích. Praha: Pistoius & Olšanská. ISBN 978-80-87053-22-5.

MAKOWSKI, Mariusz, 2005. Szlacheckie siedziby na Śląsku Cieszyńskim. Cieszyn: Muzeum Śląska Cieszyńskiego. ISBN 80-239-6051-2.

MATĚJ, K., 1926. Silniční síť na Ostravsku. In: Technická práce na Ostravsku, s. 517–524.

MATĚJ, Miloš, KLÁT, Jaroslav, KORBELÁŘOVÁ, Irena, 2009. Kulturní památky Ostravsko-karvinského revíru. Ostrava. ISBN 978-80-85034-52-3

MATĚJČEK, Jiří, STEINER, Jan, 1970: Vývoj počtu obyvatelstva ve Slezsku a na severovýchodní Moravě v letech 1910–1930. Slezský sborník. 68(3), 280–295. ISSN 0037-6833.

MATEJKO-PETERKA, Ilona et alii, 2016. Jan II. kníže z Lichtenštejna. Mecenáš a donátor Slezského zemského muzea. Opava: Slezské zemské muzeum. ISBN 978-80-87789-39-1.

MIHOVÁ, Tereza a ŠOPÁK, Pavel, 2015. Nápisy na hrobech. Městský hřbitov v Opavě v letech 1789–1804. Opava: Slezská univerzita. ISBN 978-80-7510-175-4.

MICHEJDA, Karol, 1909. Dzieje kościoła ewangelickiego w księstwie Cieszyńskiem. Cieszyn.

MIKETOVÁ, Hana, MÜLLER, Karel a kol., 2012. Opavský zámek. Opava: Opavská kulturní organizace. ISBN 978-80-87632-01-7.

MIKOLÁŠ, Jaroslav Ludvík, 1930. Okolo biskupství Českého Slezska. Frýdek.

MLÍKOVSKÝ, Jiří, ed. a STÝBLO, Petr, ed., 2006. Nepůvodní druhy fauny a flóry České repub-liky. Praha: ČSOP. 496 s. ISBN 80-86770-17-6.

MOTYČKOVÁ, Hana, MOTYČKA, Vladimír, 2018. Přistěhovalci, emigranti a navrátilci I. Naše příroda 1, s. 40–52.

MOZOR, Karol, 2005. Miejsca pielgrzymkowe i szczególnego kultu na Śląsku Cieszyńskim w obecnych granicach Rzeczypospolitej. In: Lubos-Kozieł, Joanna a kol.: Pielgrzymowanie i sztuka. Góra Świętej Anny i inne miejsca pielgrzymkowe na Śląsku. Wrocław, s. 520–539. Acta Universitatis Wratislaviensis, 2846. Historia Sztuki, XXII.

MÜLLER, Karel B., 2007. Formování pozitivních identit mezi minulostí a budoucností. Příspěvek k projektu evropské identity / Forming Positive Identities between the Past and the Future. A Contribution to the European Identity Project. Sociologický Časopis / Czech Sociological Review [online]., 43(4), 785 [cit. 2021-02-09]. ISSN 00380288.

MÜLLER, Karel, 2012. Heraldické památky Těšínska. Český Těšín: Muzeum Těšínska. ISBN 978-80-86696-30-0.

MÜLLER, Karel, POLÁCH, Radek a ZEZULČÍK, Jaroslav, 2008. Kamenné svědectví minulosti. Heraldické památky Novojičínska. Praha: Libri, Nový Jičín: Muzeum Novojičínska. ISBN 978-80-7277-360-2.

MUSIL, František a PLAČEK, Miroslav, 2003. Zaniklé hrady, zámky a tvrze Moravy a Slezska. Praha: Libri. ISBN 80-7277-154-X.

MUSIL, František, 2015. Neznámé zámky Moravy a Slezska. Ostrava: Šmíra Print. ISBN 978-80-87427-97-2.

MYSZOR, Jerzy, 2000. Administracja kośćielna polskiego Śląska Zaolziańskiego 1938–1940. In: Chmiel, Peter a Drabina, Jan (eds.): Die konfessionellen Verhältnisse im Teschener Schlesien von Mittelater bis zur Gegenwart / Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności. Ratingen, s. 215–252. Tagungsreihe der Stiftung Haus Oberschlesien, 9.

MYŠKA, Milan, 1967. Migranti z Haliče a jejich podíl na vytváření dělnické třídy v uhelném průmyslu Moravské Ostravy v 2. polovině 19. století. In: Ostrava. Sborník příspěvků k dějinám a výstavbě města, 4. Ostrava: Profil, s. 147–181. ISSN 0232-0967.

MYŠKA, Milan, 1969. Historicko-demografická charakteristika západní části ostravské průmyslové oblasti na konci 19. století. In: Ostrava. Sborník příspěvků k dějinám a výstavbě města, 5. Ostrava: Profil, s. 86–97. ISSN 0232-0967.

MYŠKA, Milan, 2011. Hrabě Hodic a jeho svět. Zámecká kultura ve Slezsku mezi barokem a osvícenstvím. Ostrava: Filozofická fakulta Ostravské univerzity. ISBN 978-80-7368-952-0.

NENIČKA, Lubomír, 2010. Druhá republika na Ostravsku 1938–1939. Opava: Slezská univerzita v Opavě. ISBN 978-80-7248-600-7.

NENTWIG, Wolfgang (ed.), 2014. Nevítaní vetřelci. Nakladatelství Academia, Praha. ISBN 978-80-200-2316-2

NESLÁDKOVÁ, Ludmila, 2001. Židé v procesu proměny poddanského městečka Moravské Ostravy v průmyslové velkoměsto. In: Ostrava. Příspěvky k dějinám a současnosti Ostravy a Ostravska, 20. Ostrava: Tilia, s. 7–27. ISBN 80-86101-41-X.

NESLÁDKOVÁ, Ludmila, 2008. Profesní a sociální charakteristika židovské populace v Československu za první republiky. Demografie. 50(1), 1–14. ISSN 0011-8265.

NEŠPOR, Zdeněk R. a Vojtíšek, Zdeněk, 2015. Encyklopedie menších křesťanských církví v České republice. Praha.

NEŠPOR, Zdeněk R., 2009. Encyklopedie moderních evangelických (a starokatolických) kostelů Čech, Moravy a českého Slezska. Praha.

NEUBAUEROVÁ, Michaela, 2008 Římskokatolická církev na Jesenicku v letech 1945–1956. Jesenicko. 9, s. 41–57.

NITRA, Tomáš, 2010. Ostravská letiště se zaměřením na stavební vývoj. Ostrava. ISBN 978-80-85034-56-1

NOWACK, Alfons, 1937. Schlesische Wallfahrtsorte älterer und neuer Zeit im Erzbistum Breslau. Breslau.

NOWAK, Krzysztof a kol., 2008. První nezávislost: Poláci v Těšínském Slezsku v roce 1918. Cieszyn: Biuro Promocji i Informacji, Urząd Miejski. ISBN 9788389835413.

NOWAK, Krzysztof a Panic, Idzi (eds.), 2013. Śląsk Cieszyński od Wiosny Ludów do I wojny światowej (1848–1918). Cieszyn. Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, V.

OTIPKA, Martin (ed.), 2010. Ostravsko-opavská operace 1945 v paměti českých veteránů: Ostravsko-opavskaja operacije 1945. Memuary češskich veteranov. Ostrava: Montanex. ISBN 978-80-7225-317-3.

PACÁKOVÁ-HOŠŤÁLKOVÁ, Božena a kol., 2004. Zahrady a parky v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Praha: Libri. ISBN 80-7277-279-1.

PAŁKA, Elżbieta, 2007. Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Zaolziu. Od polskiej organizaci religijnej do Kościoła czeskiego. Wrocław.

PALLAS, Ladislav, 1970. Jazyková otázka a podmínky vytváření národního vědomí ve Slezsku. Ostrava: Profil.

Památník vydaný ku slavnosti odhalení pomníku, postaveného na hřbitově v Orlové padlým při obsazování Těšínska a za plebiscitu: 30.9.1928 za oslav 10letého výročí Republiky československé. 1928. Orlová.

PASEK, Zbigniew, 2000. Neopietyzm i wolne Kościoły na Śląsku Cieszyńskim w XIX i XX wieku. In: CHMIEL, Peter a DRABINA, Jan (eds.): Die konfesionellen Verhältnisse im Teschener Schlesien vom Mittelalter bis zur Gegenwart / Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesnosci. Ratingen, s. 155–172. Tagungsreihe der Stiftung Haus Oberschlesien, 9.

PATER, Józef, 1998. Wrocławska Kapituła Katedralna w XIII wieku. Wrocław.

PATER, Józef, 2000. Poczet biskupów wrocławskich. Wrocław.

PATZELT, Herbert, 1969. Der Pietismus im Teschener Schlesien 1709–1730. Göttingen.

PATZELT, Herbert, 1981. Anfänge der Toleranzzeit in Österreichisch-Schlesien. In: Barton, Peter F. (ed.): Im Lichte der Toleranz. Aufsätze zur Toleranzgesetzgebung des 18. Jahrhunderts in den Reichen Joseph II., ihren Voraussetzungen und ihren Folgen. Wien, s. 279–319.

PATZELT, Herbert, 1989. Geschichte der evangelischen Kirche in Österreichisch-Schlesien. Dülmen. Schriften der Stiftung Haus Oberschlesien, 5.

PAVELČÍK, František, 2012. Polní pilot letec Rudolf Škuta. Frýdek-Místek. ISBN 978-80-260-6266-0

PAVELČÍKOVÁ, Nina, 2013. Církevní život na Těšínsku jako objekt zájmu komunistického režimu. Časopis Matice moravské. 82(2), 407–443. ISSN 0323-052X.

PAVLÍČEK, Jaromír, 2003. Opavské Slezsko v boji proti nacistické okupaci 1938–1945. Opava: Matice Slezská. ISBN 80-903055-7-1.

PAVLÍČEK, Stanislav. 2002. Naše lokálky. Místní dráhy v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Praha: Dokořán. ISBN 80-86569-13-6.

PAVLOUSEK, Otakar, 1936. Silnice ze železa. In: Technická práce na Ostravsku 1926–1936, s. 542–559.

PERGL, Jan a kol., 2016. Black, Grey and Watch List of alien species in the Czech Republic based on environmental impacts and management strategy. NeoBiota 28, s. 1–37. ISSN 1314-2488

PETR, Stanislav, 1995. Rukopisné fondy zámeckých a hradních knihoven na Moravě a ve Slezsku. In: KUBÍČEK, Jaromír (ed.). Problematika historických a vzácných knižních fondů Čech, Moravy a Slezska. Sborník ze 4. odborné konference Olomouc, 11.–12. října 1994.

PIĘTAK, Stanislav, PINDUR, David a SPRATEK, Daniel, 2020. Dějiny evangelíků na Těšínsku od reformace do tolerance. Český Těšín.

PINDUR, David, 2009. Přehled nejstarší církevně správní organizace Těšínska. Od středověku do vzniku generálního vikariátu v roce 1770. In: JIRÁSEK, Zdeněk (ed.): Polská papežská nunciatura v Opavě (Slezsko v církevních dějinách 18. století). Opava, s. 57–92.

PINDUR, David, 2011. Bazilika Navštívení Panny Marie ve Frýdku / Bazylika Nawiedzenia Marii Panny we Frydku. Český Těšín.

PINDUR, David, 2015. Světla a stíny barokní církve ve Slezsku. Frýdecké arcikněžství v letech 1654–1770. Struktury, procesy, lidé. Český Těšín. Studie o Těšínsku, 22.

PINDUR, David, 2016. Mons. Otto Furch. Významná osobnost římskokatolické církve na Těšínsku ve 20. století. Těšínsko 59(2), 37–50.

PINDUR, David, 2019. Úprava hranic farnosti Staré Hamry na podzim roku 1939. Příspěvek k dějinám církevní správy Slezska. Těšínsko 62(2), 37–60.

PINDUR, David, 2020. Náboženský vývoj od poloviny 19. století do současnosti. In: JEŽ, Radim, PINDUR, David a WAWRECZKA, Henryk: Český Těšín 1920–2020. Český Těšín – Ostrava – Třinec, s. 378–443.

PITRONOVÁ, Blanka, 1967. Vývoj lidnatosti v ostravské průmyslové oblasti v období jejího vzniku. Slezský sborník. 65(4), 442–454. ISSN 0037-6833.

PITRONOVÁ, Blanka, 1969. Vývoj lidnatosti ve Slezsku a na severovýchodní Moravě v období 1869–1910. Slezský sborník. 67(3), 313–335. ISSN 0037-6833.

PITRONOVÁ, Blanka, 1980. Vývoj národnostních poměrů pracovníků v hutnictví železa českých zemí v období 1880–1939. In: Hospodářské dějiny 5. Praha: Historický ústav ČSAV, s. 87–180.

PLAČEK, Miroslav, 2001. Hrady a zámky na Moravě a ve Slezsku. Praha: Libri. ISBN 80-7277-036-5.

PLAČEK, Vilém, 2000. Prajzáci aneb k osudům Hlučínska 1742–1960. Hlučín: Kulturní dům Hlučín, Kravaře: Kulturní středisko zámek Kravaře. ISBN 80-902526-5-6.

PLAČEK, Vilém, 2007. Prajzáci II aneb Hlučínsko ve staronové vlasti 1920–1938. Háj ve Slezsku: Maj-Tiskárna. ISBN 978-80-86458-24-3.

POKLUDOVÁ, Andrea a MORYS-TWAROWSKI, Michael, 2013. Opieka zdrowotna. In: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych. Tom V. Śląsk Cieszyński od Wiosny Ludów do I wojny światowej (1848–1918). Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, s. 397–415. ISBN 978-83-935147-3-1.

POKLUDOVÁ, Andrea, 2005. Karel Jaromír Bukovanský – Pedagog, vlastivědný pracovník, archeolog, publicista a zakladatel českého muzejnictví ve Slezsku. Časopis slezského zemského muzea, Série B. 54, 26–52.

POKLUDOVÁ, Andrea, 2007. Zprávy o zdravotních poměrech opomenutý pramen k poznání vývoje veřejné zdravotní péče v rakouském Slezsku na přelomu 19. a 20. století. In: DYRDA, J. M. a GRUSZKI, B. (eds.). Dzieje górnośląskiej medycyny w świetle zasobów źródłowych. Katowice: Śląska Akademia Medyczna, s. 80–99. Prace Centrum Dokumentacji Dziejów Medycyny i Farmacji Górnego Śląska, 11. ISSN 1231-4412.

POKLUDOVÁ, Andrea, 2014. Frýdek a Místek v letech 1848–1918. In: Frýdek-Místek. Praha, s. 225–270.

POKLUDOVÁ, Andrea, 2015. Pomníky – místa kolektivní paměti, zapomnění i smíření s minulostí. In: Colloquium Opole 2014. 10 lat razem w Unii Europejskiej. Zagrożenia i szanse. Opole: Państwowy Instytut Naukowy, Instytut Śląski w Opolu, s. 209–218. ISBN 978-83-7126-309-5.

POKLUDOVÁ, Andrea, 2017. Matice opavská v kontextu formování občanské společnosti rakouského Slezska 1848–1914. In: 140 let Matice opavské. Vybrané kapitoly z dějin české národnostní emancipace ve Slezsku. Opava, s. 11–35.

POKLUDOVÁ, Andrea, 2018. Národnostní poměry Slezska a Ostravska. In: Slezsko a Ostravsko 1918–1938. Opava, s. 24–36.

POKLUDOVÁ, Andrea, 2020. Proměny spolkového života. In: ZÁŘICKÝ, Aleš a kol., Rakouské Slezsko v procesu modernizace 1742–1914. Ostrava: Ostravská univerzita, s. 626–634. ISBN 978-80-7599-133-1.

POKLUDOVÁ, Andrea, 2020. Regionální tisk v procesu modernizace. In: ZÁŘICKÝ, Aleš a kol., Rakouské Slezsko v procesu modernizace 1742–1914. Ostrava: Ostravská univerzita, s. 634–644. ISBN 978-80-7599-133-1.

POKLUDOVÁ, Andrea, 2020. Rozvoj moderní samosprávy. In: ZÁŘICKÝ, Aleš a kol., Rakouské Slezsko v procesu modernizace 1742–1914. Ostrava: Ostravská univerzita, s. 604–626. ISBN 978-80-7599-133-1.

POKLUDOVÁ, Andrea, 2020. Zdravotní stav populace. In: ZÁŘICKÝ, Aleš a kol., Rakouské Slezsko v procesu modernizace 1742–1914. Ostrava: Ostravská univerzita, s. 953–1001. ISBN 978-80-7599-133-1.

POPELKA, Petr, 2011. Zrod moderní podnikatelstva: bratři Kleinové a podnikatelé v českých zemích a Rakouském císařství v éře kapitalistické industrializace. Ostrava: Filozofická fakulta Ostravské univerzity v Ostravě. ISBN 978-80-7368-841-7.

POPELKA, Petr, 2013. Hlavní problémy budování moderní silniční infrastruktury v českých zemích v době tereziánské a josefínské (na příkladu Slezsko-haličské silnice). Slezský sborník. 11(2), 211–236. ISSN 0037-6833.

POPELKA, Petr, 2013. Zrod moderní dopravy. Modernizace dopravní infrastruktury v rakouském Slezsku do vypuknutí první světové války. Ostrava: Ostravská univerzita. ISBN 978-80-7464-384-2.

POPELKA, Petr, 2015. Powstanie nowoczesnego transportu na Śląsku Austriackim 1742–1914. Śląski Kwartalnik Historyczny. Sobótka. 70(3), 23–37. ISSN 0037-7511.

POTŮČKOVÁ, Martina, MAŇAS, Vladimír a ORLITA, Zdeněk, 2010. Zbožných duší úl. Náboženská bratrstva v kultuře raněnovověké Moravy. Olomouc.

PROKOP, Radim, 2005. Vodní díla, přehradní nádrže. In: Kulturněhistorická encyklopedie Slez-ska a severovýchodní Moravy. Ostrava, s. 394–395. ISBN 80-7368-024-6

RATAJ, Michael, 2016. Německá žurnalistika a opavští Němci v ČSR. Svědectví dobového tisku. Troppau. ISBN 978-80-270-0781-3.

RIEZNER, Jiří, 2008. Založení evangelického sboru v Holčovicích na Krnovsku. In: MACEK, Ondřej (ed.): Po vzoru Berojských. Život i víra českých a moravských evangelíků v předtoleranční a toleranční době. Praha, s. 114–125.

ROHÁČEK, Jindřich a kol., 2003. Příroda Slezska. Slezské zemské muzeum. Opava. ISBN 978-80-86224-95-4

RYGULA, Piotr, 2004. Uwarunkowania polityczno-prawne generalnego wikariatu. In: BUDNIAK, Józef a MOZOR, Karol (edd.). Kształtowanie tożsamości religijnej i kulturowej na Śląsku Cieszyńskim w latach działalności Książęco-Biskupiego Wikariatu Generalnego Księstwa Cieszyńskiego (1770–1925). Cieszyn, s. 49–67.

Ředitelství silnic a dálnic ČSR. [online]. Dostupné na: https://www.rsd.cz/wps/portal/ [cit. dne 30. 1. 2021]

ŘEHA, Tomáš, 2014. Města rakouského Slezska první poloviny 19. století nahlížené soudobými statisticko-topografickými prameny. Ostrava, Rukopis, Centrum pro hospodářské a sociální dějiny.

ŘÍHA, Jiří (ed.), 1931. Zdravotnická ročenka československá 4. Praha: Piras.

SÁDLO, Jiří et al. Krajina a revoluce: významné přelomy ve vývoji kulturní krajiny českých zemí. 3., upr. vyd. Praha: Malá skála, 2008. 255 s. ISBN 978-80-86776-06-4.

SAHEB, Jan, 2018. Strukturální proměny církevní správy rakouského Slezska na prahu modernismu. (K procesu transformace duchovní správy v 18. a v první polovině 19. století). In: VAŘEKA, Marek a ZÁŘICKÝ, Aleš (eds.). Modernizace církve. Od zrušení jezuitského řádu do II. vatikánského koncilu. Ostrava: Ostravská univerzita, s. 54–66. ISBN 978-80-7599-046-4.

SAHEB, Jan, 2020. Náboženský život. In: ZÁŘICKÝ, Aleš (ed.). Rakouské Slezsko v procesu modernizace 1742–1914. 2. díl. Ostrava, s. 795–841.

SAMEK, Bohumil, 1994. Umělecké památky Moravy a Slezska. Sv. 1. Praha: Academia. ISBN 80-200-0474-2.

SAMEK, Bohumil, 1994. Umělecké památky Moravy a Slezska. Sv. 2. Praha: Academia. ISBN 80-200-0695-8.

SÁDLO, Jiří, STORCH, David, 2000. Biologie krajiny. Vesmír. Praha. ISBN 80-85977-31-1

Sdružení pro výstavbu komunikace I/11-I/57. [online]. Dostupné na: http://www.prodlouzena-rudna.cz/ [online]. [cit. dne 30. 1. 2021].

SEDLÁČEK, Kamil a kol., 1988. Červená kniha ohrožených a vzácných druhů rostlin a živočichů ČSSR. Díl 1. Ptáci. Státní zemědělské nakladatelství. Praha. ISBN 80-209-0036-5

SEPPELT, Franz Xaver, 1929. Geschichte des Bistums Breslau. Breslau.

SETTARI, Olga, 1992–1993. Zámek Jánský Vrch a město Javorník v minulosti. Příspěvek k hudební topografii Slezska. Sborník prací Filozofické fakulty brněnské univerzity. Řada hudebněvědná (H). 41–42(27–28), 45–53. ISSN 0231-522X.

SCHELLE, Karel, 2002. Vývoj veřejné správy v letech 1848–1948. Praha: Eurolex Bohemia. ISBN 80-86432-25-4.

SCHENKOVÁ, Marie, 2010. Poutní tradice v českém Slezsku. In: MIHOLA, Jiří (ed.). Na cestě do nebeského Jeruzaléma. Poutnictví v českých zemích ve středoevropském kontextu. Brno, s. 83–98.

SCHIPP, Joseph Carl, 1828. Historisch-tographische Beschreibung des Breslauer k. k. Diöcesantheils. Teschen.

SCHIPP, Joseph Karl, 1821. Stand des Breslauer k. k. Diözesantheils mit endes des Jahrs 1820. Teschen.

SCHLÉE, Fidelis. Stavební řád pro Moravu a Slezsko s výkladem, judikaturou a vzorci. V Praze: [Nákladem "Sociální služby"], 1932. 340 s. Knihovna veřejné správy a samosprávy; Sv. 7.

SCHWARZ, Karl W., 2010. Superintendent Theodor Haase – ein Protestant aus dem Teschnerland. Aus Anlass seines 100. Todestages. In: CZYŻ, Renata, GOJNICZEK, Wacław a SPRATEK, Daniel (eds.): Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim. W trzystulecie założenia kościoła Jezusowego w Cieszynie. Cieszyn, s. 206–225.

Silnice země Moravskoslezské v pětiletém plánu obnovy, 1946. Brno: Zemský národní výbor v Brně.

SIWEK, Tadeusz a KAŇOK, Jaromír. Vědomí slezské identity v mentální mapě. Vyd. 1. Ostrava: Ostravská univerzita, Filozofická fakulta, 2000. 97 s. Spisy Filozofické fakulty Ostravské univerzity = Scripta Philosophicae Universitatis Ostraviensis; č. 136. ISBN 80-7042-576-8.

SIWEK, Tadeusz, BOGDOVÁ, Kamila, 2007. České kulturně-historické regiony ve vědomí svých obyvatel. Sociologický časopis / Czech Sociological Review. 43(4), 1039–1053.

SLÁDEK, Pavel, VAVŘAČOVÁ, Michaela a kol., 2014. Historie trati Ostrava-Svinov – Český Těšín. Místní dráha Svinov-Vítkovice – Těšín s odbočkou do Fryštátu. 100 let tratě Suchá ve Slezsku – Těšín. 50 let Polanecké spojky. Ostrava: Železniční muzeum moravskoslezské. Knihovna muzea č. 2. ISBN 978-80-905805-0-3.

SOKOLOVÁ, Gabriela, HERNOVÁ, Šárka a ŠRAJEROVÁ, Oľga, 1997. Češi, Slováci a Poláci na Těšínsku a jejich vzájemné vztahy. Opava: Slezský ústav SZM, ISBN 80-86101-03-7.

SPRATEK, Daniel, 2002. Právní poměry v evangelické církvi na Těšínsku v letech 1709–1781 a jejich vliv na uspořádání toleranční církve v Rakousku (2. díl). Revue církevního práva – Church Law Review. 22(2), 93–126. ISSN 1211-1635.

SPURNÝ, František a kol., 1983. Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Sv. 2. Severní Morava. Praha: Svoboda.

SPURNÝ, František, 2003. Počátky starokatolické církve na Moravě před 1. světovou válkou. In: In: KORDIOVSKÝ, Emil a JAN, Libor (eds.): Vývoj církevní správy na Moravě. Brno, s. 221–225. XXVII. Mikulovské sympozium.

SPYRA, Janusz a WODZIŃSKI, Marcin (eds.), 2001. Židé ve Slezsku. Studie k dějinám Židů ve Slezsku. Český Těšín.

SPYRA, Janusz, 2005. Źydzi na Śląsku Austriackim 1742–1918. Od tolerowanych Źydów do źydowskiej gminy vyznaniowej. Katowice: Muzeum Śląskie. ISBN 8387455148.

SPYRA, Janusz, 2009. Żydowskie gminy wyznaniowe na Śląsku Austriackim (1742–1918). Katowice.

SPYRA, Janusz, 2012. Śląsk Cieszyński w okresie 1653–1848. Cieszyn. Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych pod redakcją Idziego Panica, IV.

SPYRA, Janusz, 2015. Biografický slovník rabínů rakouského Slezska. Ostrava.

STANĚK, Tomáš, 1991. Odsun Němců z Československa 1945–1947. Praha: Academia. ISBN 80-200-0328-2.

STANZEL, Josef G., 2007. Kirchliche Organisation, insbes. die Pfarreiorganisation im Freiwaldauer Gebiet vom 18. Jahrhundert bis Gegenwart. In: Historický seminář na téma Církevní život v dějinách Jesenicka. Sborník referátů. Jeseník, s. 18–26. VII. Svatováclavské česko-polsko-německé setkání v Jeseníku.

STAROSTA, Antonín, 1936. O spotřebě vody průmyslové na Ostravsku. In: Technická práce na Ostravsku 1926–1936. Vydáno k XVI. sjezdu československých inženýrů. Moravská Ostrava, s. 116–121.

STARÝ, Marek, 2007. Vývoj veřejné správy v českých zemích do roku 1848. Praha: Vysoká škola finanční a správní. ISBN 978-80-86754-79-6.

SVĚRÁK, Tomáš, 1921. Květena ulic Opavských. Věstník Matice opavské 26, s. 50–54

SZYMECZEK, Józef (ed.), 2004. Stát, církev a národ v československé části těšínského Slezska (1945–1953). Český Těšín. Bibliotheca Tessinensis, II. Seria Bohemica, 1.

SZYMECZEK, Józef, 2008. Augsburski Kościół Ewangelicki w czechosłowackiej części Śląska Cieszyńskiego w latach 1945–1950. Cieszyn.

SZYMECZEK, Józef, 2010: Vznik Československa a evangelíci augsburského vyznání v těšínském Slezsku 1918–1923. Český Těšín.

ŠAFÁŘ, Jiří. a kol., 2003. Olomoucko. In: MACKOVČIN Peter, SEDLÁČEK Miroslav (eds.): Chráněná území ČR, svazek VI., Agentura ochrany přírody a krajiny ČR a EkoCentrum Brno, Praha, 456 pp. ISBN 80-86064-46-8

ŠIGUT, František, 1968. Pokusy o zřízení biskupství v Opavě. Slezský sborník. 66, s. 526–527.

ŠIGUT, Josef, 1947. Církevně správní reformy na pruských hranicích po uzavření míru těšínského 1779. Slezský sborník. 47, s. 13–32.

ŠIMEČEK, Zdeněk, 1968. K počátkům novinářství v Opavě. Slezský sborník. 66(1), 40–59.

ŠÍL, Jiří. A5.14 Produkce letce Adolfa Warchalowského…. In: ŠOPÁK, Pavel a kolektiv: Město – zámek – krajina. Kulturní krajina českého Slezska od středověku po první světovou válku. Opava, s. 116. ISBN 978-80-86224-91-6

ŠKUTA, Vladimír a Vávrovský, Emil (eds.), 1965. Partyzánská obec Morávka: několik vzpomínek na boje našeho lidu proti fašismu v letech 1939–1945. Frýdek-Místek: Okresní výbor Českého svazu protifašistických bojovníků.

ŠOPÁK, Pavel a kol., 2011. Památky a paměťové instituce českého Slezska v 16. až 19. století. Opava: Slezské zemské muzeum. ISBN 978-80-86224-90-9.

ŠOPÁK, Pavel a kol., 2012. Město – zámek – krajina. Kulturní krajina českého Slezska od středověku po první světovou válku. Opava: Slezské zemské muzeum. ISBN 978-80-86224-91-6.

ŠOPÁK, Pavel a kol., 2013. Znamení vertikál. Církevní a náboženský život českého Slezska od středověku po první světovou válku. Opava. Slezsko: Lidé a země, III.

ŠOPÁK, Pavel, 2002. Mezi raciem a emocí. Stavby Franze Biely (1789–1871). Časopis Slezského zemského muzea, série B. 51(1), 60–72. ISSN 0323-0678.

ŠOPÁK, Pavel, 2003. Klasicistní architektura Opavy let 1780–1850. Opava: Matice Slezská. ISBN 80-903055-5-5.

ŠOPÁK, Pavel, 2014. Vzdálené ohlasy. Moderní architektura českého Slezska ve středoevropském kontextu. Sv. 1. Opava: Slezská univerzita. ISBN 978-80-7510-068-9.

ŠOPÁK, Pavel, 2015. Schillerův park ve Zlatých Horách. In: Jesenicko. Vlastivědný sborník 16. Jeseník, s. 36–37. ISSN 1213-0192

ŠRAJEROVÁ, Oľga, 2013. Marginalizácia sliezskej identity. In: SOUKUPOVÁ, Blanka, NOSKOVÁ, Helena a BEDNAŘÍK, Petr, ed., Paměť-národ-menšiny-marginalizace-identity 1. Praha, Urbánní studie, sv. 6, s. 71-86, ISBN 978-80-87398-50-0.

ŠRAJEROVÁ, Oľga, 2015. Historické a aktuálne otázky vývoja národnostných vzťahov, kultúr a identít v národnostne zmiešanej oblasti Sliezska a severenej Moravy. Slezsko: Pamäť -Identita- Region. Opava: Slezské zemské muzeum, ISBN 978-80-87789-29-2.

ŠRAJEROVÁ, Oľga, 2017. Inter-ethnic relations in Silesia (From the results of sociological research arranged by the Silesian Institute of SZM in Opava). Človek a spoločnosť / Individual and Society [online]., 20(1), 1–21 [cit. 2021-02-08]. ISSN 13353608

ŠRAJEROVÁ, Oľga, 2019. Vývoj sliezskej identity - porovanie dlhodobých sociologických výskumov (1967-2018). In: Hruška, L., Šrajerová, O. eds., Regionální a národní identita. Recenzovaný sborník z mezinárodního odborného workshopu. Konaný dne 16.10.2019 v Českém Těšíně. Ostrava: Accendo - Centrum pro vědu a výzkum z.ú.2019, ISBN 978-80-87955-08-6, s. 20-48.

ŠRAJEROVÁ, Oľga, ed., 2001. Otázky národní identity - determinanty a subjektivní vnímání v podmínkách současné multietnické společnosti. Opava: Slezský ústav Slezského zemského muzea. ISBN 80-86224-27-9.

ŠRAJEROVÁ, Oľga, ed., 2006. Vývojové proměny postsocialistických měst ostravského a hornoslezského regionu v podmínkách transformace. Opava ISBN 80-86224-60-0.

ŠRAJEROVÁ, Oľga, ed., 2003. České národní aktivity v pohraničních oblastech první Československé republiky. Opava, ISBN 80-86101-70-3.

ŠTAFL, Adolf. Stavební řády moravské a stavební řád slezský s příslušnými zákony, nařízeními, výnosy, výkladem, poznámkami a judikaturou. V Praze: Právnické knihkupectví a nakladatelství V. Linhart, 1940. viii, 849 s. Právnická knihovna; sv. 54.

ŠTAIF, Jiří, 2005. Obezřetná elita 1830–1851. Česká společnost mezi tradicí a revolucí 1830-1851. Praha: Dokořán. ISBN 80-7363-014-1.

ŠTARHA, Ivan, 2005. Přehled dějin správy na Moravě a ve Slezsku. Brno: Moravský zemský archiv v Brně. ISBN 80-86931-02-1.

ŠTEFEK, Petr, Uhelné dráhy v Ostravsko – karvinském revíru. [online]. Dostupné na: http://spz.logout.cz/trate/bdr.html [cit. dne 29. 1. 2021].

ŠTEMBERK, Jan, 2010. Podnikání v českých zemích v automobilové dopravě v první polovině 20. století. Praha: Karolinum. Acta Uuniversitatis Carolinae. Philosophica et historica. Monographia, 165. ISBN 978-80-246-1380-2.

ŠTĚPÁN, Miroslav, 1958. Přehledné dějiny československých železnic 1824–1948. Praha: Dopravní nakladatelství.

ŠTĚPÁN, Václav, 2009. Historie zámku Bruntál. Bruntál: Muzeum v Bruntále. ISBN 978-80-87038-12-3.

ŠÚSTKOVÁ, Hana, 2006. Biografický slovník poslanců slezského zemského sněmu v Opavě (1861–1918). Ostrava: Ostravská univerzita. Biografický slovník Slezska a severní Moravy. Nová řada 8 (20) – Supplementum. ISBN 80-7368-512-4.

ŠVÁBENICKÝ, František a kol., 2017. Troppau 1945: Opava v roce nula. Opava: Statutární město Opava. ISBN 978-80-7572-007-8.

TICHÁNEK, Jiří a kol., 2005. Šlechtická sídla na Frýdecko-Místecku. Kopřivnice. ISBN 80-7362-207-6.

TICHÁNEK, Jiří a ŠERÝ, Zdeněk, 2003. Šlechtická sídla na Novojičínsku. Opava: Butterfly. ISBN 80-239-1701-2.

TOMÁŠKOVÁ, Veronika, 2018. Evangelíci na Těšínsku v tolerančním období (1781–1861). Český Těšín.

TRAPL, Miloš, 2003. Změny církevní správy na Moravě a ve Slezsku v důsledku Modu vivendi z roku 1928. In: KORDIOVSKÝ, Emil a JAN, Libor (eds.): Vývoj církevní správy na Moravě. Brno, s. 151–154. XXVII. Mikulovské sympozium.

TVARŮŽEK, Břetislav, 1973. Operační cíl Ostrava. Ostrava: Profil.

TVRDÝ, L. a kol. (2007) Trh práce a vzdělanost v regionálním kontextu. Ostrava: VŠB-TU Ostrava. ISBN 978-80-248-1665-4.

UHLÍŘ, Dušan, 2009. Exil vratislavského biskupa Filipa Gottharda Schaffgotsche na Jánském Vrchu. In: Jirásek, Zdeněk (ed.): Polská papežská nunciatura v Opavě (Slezsko v církevních dějinách 18. století). Opava, s. 25–30. Acta historica Universitatis Silesianae Opaviensis – Supplementa, V.

VACEK, Bohumil (ed.), 1924. Zdravotní zpráva pro Moravu za leta 1911–1920. Sv. 30. Brno.

VACULÍK, Lukáš, 2015. Ohlas celostátní církevní politiky na Ostravsku v letech 1948–1953. Ostrava. Příspěvky k dějinám a současnosti Ostravy a Ostravska. 29, s. 74–93.

VALENTA, Jaroslav, 1961. Česko-polské vztahy v letech 1918–1920 a Těšínské Slezsko. Ostrava: Krajské nakladatelství.

VANĚK, Josef, 1936. Silniční síť na Ostravsku. In: Technická práce na Ostravsku 1926–1936, s. 527–530.

VANĚK, Miroslav, 2010. Byl to jenom rock’n’roll? Hudební alternativa v komunistickém Československu 1956–1989. Praha: Academia. ISBN 978-80-200-1870-0.

VÁCLAVÍK, Josef, 2011. Četnická letecká hlídka v Dolním Benešově, Moravské Ostravě a Německém Brodě (Jihlavě) 1935–1939, část 1–3. Hobby historie 2 (7), s. 42–46, č. 8, s. 36-40 a č. 9, s. 40-44. ISSN 1804–2228

VENCÁLEK, Jaroslav, 1998. Protisměry územní identity, Ostrava, ISBN 80-86082-10-5.

WAGNER, Oskar, 2009. Kościół macierzysty wielu krajów. Historia Kościoła ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim w latach 1545–1918/20. Cieszyn.

WEISSBROD, Marek, 2009. Frýdecký zámek. Frýdek-Místek: Muzeum Beskyd. ISBN 978-80-86166-26-1.

WEISSMANNOVÁ, Helena a kol., 2004. Ostravsko. In: MACKOVČIN Peter, SEDLÁČEK Miroslav (eds.): Chráněná území ČR, svazek X. Agentura ochrany přírody a krajiny ČR a Eko-Centrum Brno, Praha, 456 pp.

WIESNEROVÁ, Markéta, 2011. Bruntálský zámek Řádu německých rytířů – poslední středisko zámecké hudební kultury ve Slezsku na přelomu 18. a 19. století. Časopis Slezského zemského muzea, série B. 60(2), 127–140. ISSN 0323-0678.

WOLNÝ, Gregor, 1862. Kirchliche Topographie von Mähren, meinst nach Urkunden und Handschriften. I/IV. Brünn.

ZAHRADNIK, Stanisław, 1989. Czasopiśmiennictwo w języku polskim na terenach Czechosłowackich. Opole: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Powstańców Śląskich. ISBN 83-85012-46-X.

Zaniklé tratě v Česku. [online]. Dostupné na: https://www.idnes.cz/cestovani/po-cesku/zanikle-trate.K37105 [cit. dne 29. 1. 2021].

ZÁŘICKÝ, Aleš a kol., 2020. Rakouské Slezsko v procesu modernizace 1742–1914, 2 svazky. Ostrava: Ostravská univerzita, ISBN 978-80-7599-133-1.

ZÁVODNÁ, Michaela, 2011. Blízko a přece daleko! Dopravní spojení Ostravska s Hlučínskem v letech 1901–1938. Časopis Slezského zemského muzea, série B. (60)3, 255–274. ISSN 1211–3131.

ZÁVODNÁ, Michaela, 2016. Město a koleje. Problematika městské kolejové dopravy ve vybraných moravských a slezských městech v letech 1850–1918. České Budějovice – Ostrava: Veduta, Ostravská univerzita, Filozofická fakulta. ISBN 978-80-7464-856-4.

ZÁVODNÁ, Michaela, 2016. Místní dráha Svinov–Klimovice (1896–1934). Historie jedné železniční "akciové společnosti" s důrazem na finanční aspekty podnikání v oblasti svépomocných místních drah rakouského Slezska. Historica. Revue pro historii a příbuzné vědy. (7)2, 167–183. ISSN 1803-7550.

ZBRANEK, Tomáš Benedikt, 2011a. Apoštolská administratura českotěšínská. In: Kol.: Český Těšín 1920–1989. Válečné a poválečné osudy města. Opava. s. 110–122.

ZBRANEK, Tomáš Benedikt, 2011b. Apoštolský administrátor František Borgiáš Onderek. Sborník Státního okresního archivu Frýdek-Místek. 12, s. 104–111.

ZBRANEK, Tomáš, Benedikt, 2008. Ordinář českotěšínský Antonín Veselý. Těšínsko. 51(2), s. 25–27.

ZICH, František, 2003. Regionální identita obyvatel v pohraničí. Praha: Sociologický ústav AV ČR, ISBN 80-7330-039-7.

ZLÁMAL, Bohumil, 2009: Příručka českých církevních dějin. VI. Doba probuzenského katolicismu (1848–1918). Olomouc.

ZLÁMAL, Bohumil, 2010. Příručka českých církevních dějin. VII. Doba československého katolicismu (1918–1949). Olomouc.

ZMIJA, Karel, 1985. Doprava a komunikace v Ostravě. In: Ostrava. Sborník příspěvků k dějinám a výstavbě města, 13. Ostrava: Profil, s. 282–319.

ZUBER, Rudolf, 1966. Jesenicko v období feudalismu až do roku 1848. Ostrava.

ZUBER, Rudolf, 1987. Osudy moravské církve v 18. století. 1695–1777. 1. díl. Praha.

ZUBER, Rudolf, 2003. Osudy moravské církve v 18. století. 2. díl. Olomouc.

ZWACH, Ivan, 2009. Obojživelníci a plazi České republiky. Grada Publishing, a.s. Praha. ISBN 978-80-200-2984-3

ŽÁČEK, Rudolf, 2004. Dějiny Slezska v datech. Praha : Libri, ISBN 80-7277-245-7.

ŽÁČEK, Rudolf, 2005. Slezsko. Praha: Libri, ISBN 80-7277-245-7.

ŽÁČEK, Rudolf, 2011. K územní struktuře a organizaci církevní správy v československém Slezsku před ustanovením ostravsko-opavské diecéze (80. léta 20. století). In: ŽÁČEK, Rudolf a kol.: Ostravsko-opavská diecéze. Kořeny a souvislosti. Opava, s. 92–119.

ŽOLNERČÍK, Jan, STÁREK, František, KOSTÚR, Jiří, 2010. Baráky. Souostroví svobody. Praha: Pulchra. ISBN 978-80-87377-19-2.

"Menu"